اهمیت و آثار نماز در اسلام

[ملکوت* گامی تارهایی *]

تمام كوشش و تلاش ما در این بخش از بحث بر این است كه فضیلت نماز را در دین اسلام تبیین نموده و اهمیت و جایگاه آن را روشن سازیم، به این معنى كه اگر خواسته باشیم تعالیم و دستورات الهى را در دین از حیث درجه و مرتبه مورد ارزیابى قراردهیم نماز در چه مرتبهاى از مراتب قراردارد و جایگاه آن در چه حدّى است؟ آیا مىتوان آن را در عرض سایر تعالیم دینى قرارداد یا خیر نماز از جایگاه ویژهاى در دین برخوردار مىباشد؟


عناوینى كه در این فصل مورد بحث قرار خواهند گرفت در راستاى همین هدف انتخاب شدهاند.
انشاء الله كه بتوانیم در تعقیب این هدف خوانندگان محترم را مددى رسانده باشیم.


1 ـ ارزش و جایگاه نماز

نماز در مكتب انسان ساز اسلام از جایگاه ویژهاى برخوردار بوده و هیچ عملى از اعمال دینى و افعال عبادى با آن قابل مقایسه نمىباشد و اگر خواسته باشیم تعالیم و دستورات دین را درجه بندى نموده و مراتبشان را مشخص نمائیم نماز در بالاترین درجه و مرتبه تعالیم دینى قراردارد. و از چنان ارزشى برخوردار است كه سایر ارزشهاى دینى در عرض آن قرار نمىگیرند.
اگر درك و معرفت به ارزش نماز براى كسى حاصل گردد هرگز در آن كوتاهى نكرده و یا آن را ترك نخواهد نمود. در روایتى از امام صادق(علیه السلام)چنین آمده است كه: «هر گاه كسى به نماز ایستد رحمت الهى از آسمان بر او نازل مىشود و فرشتگان اطراف او را احاطه مىكنند و فرشتهاى گوید: اگر این نماز گزار ارزش نماز را مىدانست هیچ گاه از نماز منصرف نمىشد»(1).
و یا على(علیه السلام) در حدیثى مىفرمایند: اوصیكم بالصلاةِ التى هى عمود الدین وقوام الاسلام فلا تغفلوا عنها. <h4>«شما را سفارش مىكنم به نمازى كه ستون دین و قوام اسلام است پس از نماز غافل نشوید»(2).
<h4>ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ اصول كافى، ج3 ص265. 2 ـ مستدرك الوسائل، ج1 ص172.
</h5>

</h4></h4>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

خداوند در شب معراج به نبى مكرّم اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) حقایق بسیارى را نمایان و متجلى ساخت كه یكى از آن حقایق كه بر پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) آشكار گردید نماز بوده است كه بصورت محملى از نور كه چهل نوع از انواع نور در آن بود و اطراف عرش خدا را احاطه كرده بود ظاهر گردید. و به همین جهت آن سفیر الهى فرمودهاند الصلاة نورٌ. </b />«نماز نور و روشنایى است»(1).
پس كسى كه با نماز مأنوس است در قلمرو نور و روشنایى قراردارد و آنكه با نماز فاصله دارد از نور و روشنایى دور افتاده و خود را در محیط تاریكى و ظلمت انداخته است.
بنابر این مىتوان نتیجه گرفت كه مفهوم كلام نبى(صلى الله علیه وآله وسلم) این است كه تاركین نماز در تاریكىاند و چونبه ارزش نماز در زندگى خود ارجى ننهادهاند نزد مسلمین فاقد اعتبار و ارزش اجتماعى بوده و ایشان را در زندگى دنیا و آخرت سعادتى نیست. ارزش و شخصیت آدمى به میزان اهمیت دادن او به ارزشهاى دینى است و مؤمن واقعى از بىتوجهى و بىمبالاتى نسبت به تعالیم دینى و ارزشهاى الهى مبرّاست. پس نماز را در دین جایگاهى بس بلند است به منزله سر در بدن و روح در كالبد جسم، همانگونه كه بدن بىسر و جسم بىروح را ارزشى نیست دین بىنماز را خیرى نخواهد بود.

ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ میزان الحكمه، ج10 ص234.
</h5>
<h3>2 ـ اهمیت نماز در ایجاد ارتباط خدا و خلق</h3>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

فریضه نماز امرى نیست كه فقط بنده را به خالق و پروردگارش نزدیك سازد و حلقه اتصال بین عبد و معبود را شدّت بخشد و عشق به خدا را در قلب و باطن او زنده سازد بلكه این یكى از آثار و نتایج مطلوبى است كه در زندگى نمازگزار ظاهر مىشود. اثر دیگرى كه نماز در حیات مسلمین ایجاد مىكند این است كه در عین قرب الهى او را با جامعه انسانى پیوند داده و نسبت به سایر انسانها بلكه تمام همنوعانش ولو غیر مسلمان یك فرد مسئول بار مىآورد. و این است روح نماز و تعبد به خدا كه هرگز نمىگذارد فرد در مقابل خلق خدا بىتفاوت باقى بماند. و احساس مسئولیت اجتماعى نداشته باشد.

پس در نماز دو اثر عمده نهفته است یكى اثر فردى كه موجب نزدیكى او با خدایش مىگردد و دیگر اثر اجتماعى است كه او را در جامعه فرد مسئول بار مىآورد. یعنى نمىشود كسى اهل نماز و عبادت باشد و در عین حال نسبت به جامعه بشرى و همنوعان خویش هیچ وظیفهاى را احساس نكند.
فلذا به همین خاطر مىبینیم كه در آیات متعدد قرآن زكات در كنار صلاه (نماز) آمده است و این بدان معناست كه اهل نماز اهل صدقات و زكات نیز هستند یعنى اهل نماز به فكر اجتماع خویش بوده و تلاش دارند كه با دادن زكات و اعطاى صدقات، جامعه را از فقر بیرون آورند.
واقیموا الصلاة وآتوا الزّكاة وماتقدّموا لانفسكم من خیر تجدوه عند الله. «و نماز را به پا دارید و زكات را ادا كنید. هر كار خیرى براى خود از پیش فرستید آن را نزد خدا خواهید یافت»(1).
و در آیه دیگر مىفرماید: الذین یؤمنون بالغیب ویقیمون الصلاة وممّا رزقناهم ینفقون. <h4>«(تقوا پیشگان) كسانى هستند كه ایمان به غیب دارند و نماز را بپا مىدارند و از آنچه روزیشان كردیم انفاق مىكنند»(2).
و در آیهاى بسیار زیبا چنین مىفرمایند: الذین اِنْ مكنّاهم فى الارض اقاموا الصلاة وآتوا الزّكاة وامروا بالمعروف ونهوا عن المنكر. <h4>«یاران خدا كسانى هستند كه اگر در زمین به آنها قدرت بخشیدیم نماز را به پا مىدارند و زكات مىدهند و امر به معروف و نهى از منكر مىكنند»(3).
و از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) منقول است كه فرمودند: لاتتمّ صلاةٌ إلاّ بزكاة. «نماز كامل نمىشود مگر با پرداختن زكات»(4).
یعنى انسانهاى نمازگزار همیشه به فكر سعادت و تعالى جامعه خویشند و نمىتوانند نسبت به آینده مردم جامعه خود بىتفاوت باشند. اگر مشاهده كنند كه فقیرند به آنها زكات پرداخت مىكنند و اگر ببینند كه از سعادت و كمال خویش منحرف شدند آنان را امر به نیكى كرده و از اعمال
<h4>ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ سوره مباركه بقره، آیه 110.
2 ـ سوره مباركه بقره، آیه 3.
3 ـ سوره مباركه حج، آیه 41.
4 ـ بحار الانوار، ج96 ص29. </h5>


</h4></h4></h4>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

زشت باز مىدارند و در همه حال و همه جا به نیكبختى و سعادت اجتماعى انسانها مىاندیشند و معتقدند كه سعادت بشر در پرتو خوبىها و اعتقاد به خدا و عمل به تعالیم دین نهفته است. و بقول اقبال لاهورى اهل نماز معتقد است كه زندگى و حیات حمیده در خیمه ایمان لمیده است آنكه این ندیده گلى از باغ آن نچیده است.
لا اله باشد صدف گوهر نماز***قلب مسلم راجح اصغر نماز
در كف مسلم مثال خنجر است***قاتل فحشا و بغى و منكر است
هر كه پیمان با هوالموجود بست***گردنش از بند هر معبود رست
بنابر این وصلت به معشوق و رستن از غیر معبود و تلاش در راه وصول به سعادت براى مخلوق دو اثر اصلى و عمده در نماز است كه نمازگزار واقعى به آن واصل مىگردد.

3 ـ نماز اولین فریضه الهى

قبلاً به این نكته اشاره شد كه نماز مهمترین امر الهى است امّا جالب است كه بدانیم نماز نه تنها مهمترین و مؤثرترین امر و دستور الهى است بلكه اولین حكمى است كه از طرف خداوند بر بندگان واجب شده است. چنانچه در روایتى از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) چنین آمده است كه:
اوّل ما افترض الله على امّتى الصلواتُ الخمس. <h4>«اولین چیزى كه خداوند بر امّت من واجب كرد نمازهاى پنجگانه است»(1).
<h4>ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ كنز العمال، ج7 حدیث 1885. </h5>

</h4></h4>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

و نیز در حدیثى دیگر فرمودهاند:
انّ اوّل مافرض الله على عباده الصلاة وآخرُ مایبقى عند الموت الصلاة. «همانا اولین فریضهاى كه از طرف خداوند بر بندگانش واجب شد نماز بود و آخرین فریضهاى كه تا دم مرگ از او ساقط نمىگردد و وجوبش همچنان باقى است نماز است»(1).
شاید به خاطر اهمیت زیاد و نتایج مفیدى كه در این فریضه الهى وجودداشته موجب شده است كه جزء اولین دستور و امر الهى قرار گیرد و اگر سئوال شود كه آیا این نكته در همه ادیان و مذاهب الهى كلیت دارد و یا اینكه فقط اولین حكم الهى در دین اسلام بوده است. پاسخ این است كه این امر اختصاص به دین اسلام ندارد بلكه دستور به اقامه نماز و برپایى آن، اولین امر الهى تشریعى در زمان وضع شریعت بوده است و این نكتهاى است كه از قرآن در فرمان به حضرت موسى فهمیده مىشود. در ابتداى پیامبرى حضرت موسى خداوند خطاب به او فرمود: إننى انا الله لا اله الا انا فاعبدنى واقم الصلاة لذكرى. <h4>«من الله هستم معبودى جز من نیست مرا پرستش كن و نماز را براى یاد من برپا دار»(2).
بنابر این نماز نه تنها مهمترین ركن دین است بلكه اولین دستور و حكم الهى در دین نیز مىباشد.
<h4>ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ لئالى الاخبار، ج4 ص8.
2 ـ كنز العمال، ج7 ح18899. </h5>


</h4></h4>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

4 ـ نماز اولین عمل خیرى كه نزد خدا بالا مىرود

اعمال خیر و افعال پسندیده در دین بسیارند و هر یك از اعمال نیك آثار خاص خود را دارند و بُرد هر كدام از واجبات الهى به مقدار اهمیتى است كه در دین براى آنها تعیین و مشخص گردیده است.
از آن جهت كه نماز از اهمیت ویژه و خاصى برخوردار است بُرد او نسبت به سایر عبادات هم بیشتر است.
از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) نقل شده كه فرمودند: اوّل مایُرفَعُ مِنْ اعمالهم الصلوات الخمس. «اولین عملى كه از انسانها بالا برده مىشود نمازهاى پنجگانه است»(1).
پس مىتوان گفت از آن جهت كه نماز اولین عمل خیرى است كه نزد خدا بالا مىرود مهمترین عمل خیر هم مىتواند باشد و شاید بخاطر اهمیت والاى آن و جایگاه رفیعى كه در دین دارد این همه به آن اهتمام شده و شارع مسلمانان را به آن توجه داده است. چنانچه رسول بزرگوار اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) فرمودهاند:
«همه دستورات اسلام را از كوچك و بزرگ آشكار كن ولى بیشترینهمت تو درباره نماز باشد»(2).

<h4>ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ كنز العمّال، ج7 ص18899.
2 ـ بحار الانوار، ج77 ص129. </h5>


</h4>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

5 ـ نماز اولین پرسش در قبر

در اخبار و روایات بسیارى وارد شده است كه اولین پرسش و سئوالى كه خداوند در قیامت از بندگانش مىنماید نماز است و در واقع نماز همان عددى است كه همه اعداد در كنار او قابل شمارش مىباشند و اگر آن عدد نباشد سایر اعداد به حساب نمىآیند.
پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله وسلم) فرمودند: حافظوا على الصلوات الخمس فانّ الله ـ عزّ وجلّ ـ إذا كان یوم القیامة یدعوا العبد فاوّل شىء یُسأل عنه الصلاة فان جاء بها قامةً والاّ رُخّ به فى النّار. <h4>«نمازهاى پنجگانه را محافظت كنید زیرا روز قیامت كه مىشود خداوند بندهاش را فرا مىخواند و نخستین چیزى كه از او مىپرسد نماز است اگر آن را بطور كامل انجام داده باشد (به بهشت مىرود) و گر نه در آتش افكنده مىشود»(1).
و نیز فرمودند: «اوّل چیزى از عمل بنده كه در روز قیامت در آن نظر شود نماز است اگر به كمال و تمام آراسته باشد قبول واقع گردد و عملهاى دیگر به تبع آن هم مقبول گردد و اگر ناقص بود مردود شود و دیگر اعمال در رد شدن به آن ملحق شوند»(2).
و از امام صادق(علیه السلام) رسیده است كه فرمودهاند: «وقتى بنده فرداى قیامت در مقابل خداى عز وجل قرار گرفت اولین چیزى كه از او سئوال مىكنند نمازهاى واجب، زكات واجب، روزه واجب، حج واجب و ولایت ما اهل بیت است»(1).
<h4>ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ بحار الانوار، ج82 ص201.
2 ـ احیاء العلوم، ج1 ص332. </h5>


</h4></h4>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

نقل است كه مردى نزد پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله وسلم) رسید و عرضه داشت اى رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) دعا كن كه خدا مرا به بهشت داخل كند پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)فرمودند: مرا با زیادى سجده كردن همراهى كن»(2). یعنى مهمترین عاملى كه موجب رفتن به بهشت مىشود نماز است. و نیز از خاتم رسولان(صلى الله علیه وآله وسلم)نقل شده كه: «همانا ستون دین نماز است و آن اوّل چیزى است كه به آن از عمل فرزند آدم رسیدگى مىشود. اگر صحیح باشد به سایر اعمال رسیدگى مىشود و اگر صحیح نباشد به سایر اعمال او توجهى نمىشود»(3).

6 ـ برترى نماز بر سایر اعمال آدمى

از مطالب مذكور مىتوان چنین نتیجه گرفت كه نماز در میان اعمال خیر دیگر جزء برترین آنهاست. وقتى به كتب روائى مراجعه شود و روایات باب نماز را مشاهده كنیم مىبینیم كه از نماز بعنوان پایه و ستون دین(4)، نشانه ایمان(5)، نور مؤمن(6)، پرچم اسلام(7) و تعابیرى از این قبیل
<h4>ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ وسائل الشیعه، ج3 ص90.
2 ـ وسائل الشیعه، ج3 ص30.
3 ـ وسائل الشیعه، ج3 ص23.
4 ـ میزان الحكمه، ج5 ص370.
5 ـ شهاب الاخبار، ص59.
6 ـ شهاب الاخبار، ص50.
7 ـ كنز العمال، ج7 ص279. </h5>


</h4>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

یاد شده است كه همه این تعبیرها نمایانگر برترى نماز بر سایر اعمال عبادى است.
از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) حدیث شده است كه فرمودند: الصلاة خیرٌ موضوع فَمَنْ شاءَ استقلّ ومَنْ شاءَ استكثر. «نماز بهترین چیزى است كه مقرر شده پس هر كه خواهد كم بخواند و هر كه خواهد زیاد كند»(1).
و نماز نه تنها بهترین اعمال در دنیا بلكه بهترین اعمال در قیامت نیز مىباشد یعنى برترى و امتیاز نماز بر سایر اعمال نیك و پسندیده محدود و منحصر به دنیا نیست بلكه این برترى براى نماز در آخرت نیز محفوظ مىباشد. در همین زمینه امام صادق(علیه السلام) مىفرمایند: اِنَّ افضل الاعمال عند الله یوم القیامة الصلاة. «همانا بهترین عمل در روز قیامت نزد خداوند نماز است»(2).
و نیز نماز محبوبترین عمل نزد بارى تعالى است. چنانچه على(علیه السلام)فرمودند: احبّ الاعمال الى الله الصلاة. «محبوبترین اعمال نزد خداوند نماز است»(3).
روایتى از پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله وسلم) نقل شده كه حاوى نكات دقیق و ظریفى است در این روایت كه از مضامین بلندى برخوردار است از حضرتش سئوال شد كه یا رسول الله چه عملى نزد خدا با فضیلتتر است؟
<h4>ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ جامع احادیث الشیعه، ص4 ـ 6.
2 ـ مستدرك الوسائل، ج3 ص7.
3 ـ بحار الانوار، ج82 ص233. </h5>


</h4>

[ملکوت* گامی تارهایی *]

پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) فرمودند: نماز به وقت آن. و در ادامه كلامش فرمودند: هركس بر نماز محافظت نماید در قیامت همراه وى نورى است و هر كس كه نماز را ضایع نماید با فرعون و فرعونیان محشور گردد. و اگر عملى نزد خداوند بر تر و بالاتر از نماز بود خداوند فرشتگان خود را به انجام آن امر مىكرد در حالیكه همه فرشتگان در حال نمازند برخى در حال قیامند و برخى در حال قعود، برخى در ركوعند و بعضى در سجود»(1).
بنابر این بهترین عمل كه نزد خداوند تجلى یافته نماز است. حتى حج با آن همه اعمال و مناسكى كه دارد و آن همه آثار اجتماعى كه بر او مترتب است به اهمیت نماز نمىرسد و در روایات نماز برتر از حج شمرده شده است. امام صادق(علیه السلام) فرمودهاند:
اَمّا انّه لیس شىءٌ افضل من الحج الا الصلاة. «بدرستى كه هیچ عملى بالاتر از حج نیست مگر نماز»(2).
نتیجه اینكه نماز بهترین وسیله نزدیكى بنده به خدا بوده و با این همه تأكیداتى كه براى نماز شده است بدون تردید مىتوان گفت كه همه اعمال خیر آدمى تابع نماز اویند سعى كنیم كه بخوبى از این بهترین عمل حراست و پاسدارى نمائیم.

ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
<h5>1 ـ احیاء العلوم، ج1 ص330.
2 ـ وسائل الشیعه، ج3 ص26. </h5>