(...◕✿◕◕✿◕ معاد در نظر جسم و روح ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

عنوان : معاد در نظر جسم و روح تاریخ چاپ : 1386 ناشر : پژوهشكده باقرالعلوم(ع) موضوع کتاب : ديني نوع کتاب : کتابهای عمومی كتاب حاضر كه تلخيص يكي از آثار استاد فلسفي در موضوع معاد با نام معاد از نظر جسم و روح است، به همّت پژوهشكده باقرالعلوم قم و به دست تواناي دكتر سوزنچي تلخيص و به سال 1386 براي اولين نوبت چاپ و منتشر شد. اين كتاب داراي پيشگفتار و 30 فصل مي باشد كه پيشگفتار كتاب حاوي 6 نكته در باب شيوۀ تلخيص و تبويب كتاب مي باشد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

معاد و مكتب انبيا

- تأثير جهان بيني در تلقي انسان از جهان؛

- برخي از تفاوتهاي جهان بيني مادي و جهان بيني اسلام:

درباره خدا: ماديون معتقدند كه جهان و انسان پديده هايي صددرصد مادي هستند و چيزي جز علل طبيعي و تصادف هاي مادي در شكل گيري و ايجاد آنها دخلت نداشته است. اما پيروان مكتب اسلام عقيده دارند كه هستي منحصر به موجودات مادي نيست، بلكه بخشي از هستي وراي پديده هاي مادي است و همچنين هستي تمام موجودات مادي از خداوندي است كه مادي نيست و همه چيز را حكيمانه آفريده است.

- درباره جهان؛ - درباره حقيقت انسان؛ - درباره غايت انسان؛ - درباره مرگ.
- دو ركن اصلي مكتب انبيا؛
- ثمره ايمان به معاد؛
- مشاهده حقايق پس از مرگ در دنيا؛
- شواهدي بر وجود معاد:
1. گرايش به جاودانگي؛
2. عدالت خداوند.
- انواع مخالفت با معاد،
- غفلت از معاد و به هم خوردن توازن ماده و معنا:

در دنياي مادي و اقتصادزده امروز، بيشتر مردم خوشبختي را در رفاه مادي پنداشته و مهم ترين معيار برتري را، افزايش امكانات اقتصادي قلمداد مي كنند. بر اثر اين اشتباه ، توازن ماده و معنا به هم خورد و تكامل ابزار، جاي تكامل انسان را گرفته و انسان طوري از خود بيگانه شده كه انسان بودن و ارزش هاي خويش را فراموش كرده است. بسياري از مردم بر اثر بي ايماني به عالم آخرت، از انسانيت خود غافل شده اند، همچون حيوانات زندگي مي كنند و عمرشان در خور و خواب و خشم و شهوت سپري مي شود و سرانجام هم مانند حيوانات مي ميرند، رفتار اين انسانها براي اولياي دين شگفت آور است. حضرت علي عليه السلام مي فرمايد:
«عجب دارم از كسي كه دنبال گم شده خويش است، اما خويشتن را گم كرده و دنبالش نمي گردد.»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

.ايمان به معاد و احساس مسؤوليت

- معاد پاسخ به تمايل بي نهايت طلبي انسان:

انسان طبق ساختمان طبيعي و كشش فطري خود در انديشه بي نهايت است و در باطن، طالب علم مطلق، قدرت مطلق، حق مطلق، عدل مطلق و خير مطلق و حيات جاويدان است. انديشمندان با بررسي اين گرايشهاي فطري، به اين نتيجه رسيده اند كه در انسان قابليت كمال مطلق و حيات جاويدان وجود دارد و وجود اين قابليت، دلالت دارد كه آدمي علاوه بر جنبه محدود مادي، داراي روح مجرد است كه شايستگي تكامل بي نهايت دارد.

- ثمرات ايمان به آخرت در زندگي دنيوي:

1. رهايي از پوچ گرايي؛
2. تعديل غرايز و تامين ضمانت اجرايي قوانين؛
3. تقويت مكارم اخلاقي:

نيل به حيات معنوي ايجاب مي كند كه آدمي در كنار فعاليت هاي مادي، به مجاهدات روحاني نيز بپردازد. به كار بستن مكارم اخلاق و دست يافتن به كرامت نفس، مستلزم آن است كه در بسياري از مواقع با تمايلات غريزي خود مخالفت كنيم. در مكتب پيامبران الهي، جلب رضاي خدا، ايمان به آخرت و و يقين به پاداش هاي اخروي، نيرومندترين پشتيبان سجاياي انساني است. غريزه حفظ حيات از غرايز بسيار نيرومند است به طوري كه افراد عادي حاضرند اموال و مقام و همه چيزشان را بدهند تا زنده بمانند؛ اما همين افراد وقتي به اسلام ايمان مي آورند، مرگ در راه خدا را با آغوش باز استقبال مي كنند و آرزو مي كنند در ميدان جهاد به شهادت برسند؛ زيرا درك كرده اند كه آدمي با مرگ پايان نمي پذيرد، بلكه به عالم ديگري منتقل مي شود، پس چه بهتر كه اين انتقال به وسيله شهادت تحقق يابد و از پاداش شهيدان بهره مند شود. امام حسين عليه السلام در روز عاشورا به ياران خود فرمود: «اي اولاد بزرگواران، شكيبا باشيد، چرا كه مرگ براي شما مانند پلي است كه از محيط رنج و زحمت عبورتان مي دهد و به بهشت وسيع و نعمت هاي جاودان مي رساند. كدام يك از شما ناراضي است كه از زندان به قصر منتقل شود؟»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

3.پيرامون فرشتگان

- سختي انتقال به عالم ديگر:
در ادوار حيات بشر، سه روز است كه از نظر ديني بسيار مهم تلقي شده و بزرگترين تحول در آنها به وقوع مي پيوندد: يكي روز ولادت، ديگري روز مرگ و سوم روز قيامت. در اين سه روز انسان از عالمي به عالم ديگر انتقال مي يابد و تمام شرايط زندگي و قوانين حياتي او دگرگون مي شود. با ولادت، از رحم مادر به دنيا وارد مي شود، با مرگ از دنيا به عالم برزخ پا مي گذارد و در قيامت از برزخ به عالم آخرت وارد مي شود. امام رضا (ع) فرمود:
« وحشت ناك ترين مواقع براي مردم، سه مورد است. روز ولادت كه از شكم مادر خارج مي شوند و دنيا را مي بينند؛ روزي كه مي ميرند و عالم بعد از مرگ و اهل آن را مشاهده مي كنند؛ و روز حشر كه دوباره زنده مي شود و احكامي را كه مشاهده نكرده بود، مي بيند و حضرت عيسي در اين سه روز بر خود سلام داده (و براي خود طلب سلامت كرده) است.»

- پرهيز از غفلت از مرگ؛
- فرشتگان اولين مشهود انسان هنگام مرگ؛
- هستي و اوصاف فرشتگان؛
- قبض روح، از وظايف فرشتگان:

مرگ و حيات در نظام آفرينش دو پديده مهم تكويني هستند. مالك واقعي هر دو خداوند است. يكي از كارهايي كه فرشتگان در انجام آن دخالت دارند، قبض روح انسانهاست. البته فرشته مرگ و اعوانش در كار قبض روح استقلال ندارند، بلكه واسط هايي هستند كه مأموريت خداوند را انجام مي دهند.
براي همين، خداوند در قرآن كريم گاهي قبض روح را به خود نسبت داده و فرموده است:

«اللَّهُ يَتَوَفَّي الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا»

(خداوند است كه موقع فرا رسيدن مرگ، ارواح انسانها را دريافت مي كند.)

گاهي آن را عمل ملك الموت مي داند:

«قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ»

(بگو فرشته مرگ كه براي [قبض روح] شما گماشته شده، جان شما را مي گيرد)

و در مواردي قبض روح را به جمعي از فرشتگان نسبت مي دهد:

«حَتَّي إِذَا جَاء أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَ يُفَرِّطُونَ»

(موقعي كه مرگ يكي از شما فرا مي رسد، فرشتگاني كه رسولان ما هستند جان او را مي گيرند و در انجام اين مأموريت كوتاهي نمي كنند.)

يكي از شهودات شخص محتضر در اولين مراحل انتقال، مشاهده فرشتگاني است كه از طرف خداوند مأمور قبض روحند. به موجب روايات، اين ساعت از شديدترين ساعات براي آدمي است. امام سجاد عليه السلام فرمود:
«سخت ترين ساعات براي انسان سه ساعت است. ساعتي كه ملك الملك را مي بيند، ساعتي كه از قبر برمي خيزد و ساعتي كه در پيشگاه الهي قرار مي گيرد سپس يا بسوي بهشت مي رود يا بسوي جهنم.»

قبول توبه گناهكاران از جمله الطاف الهي است كه تا پيش از لحظه ديدن فرشتگان قبض روح ممكن است؛ اما همين كه شخص، فرشته مرگ را ببيند، و توبه نكرده باشد، ديگر توبه اش پذيرفته نخواهد شد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

4. روح خدا و حيات جاويدان

- ديدگاه ها درباره پس از مرگ:

درباره اينكه ما بعد از مردن چه وضعيتي پيدا مي كنيم، ديدگاههاي متفاوتي وجود دارد:

. فلاسفه مادي؛
2.1 فلاسفه الهي: فلاسفه الهي هستي را منحصر به ماده نمي دانند؛ بلكه به آفريدگار جهان كه خالق ماده و ماوراي ماده است ايمان دارند. اينها بر دو گروهند. گروه اول روحيون هستند كه به اتكاي ادله علمي و فلسفي عقيده دارند كه انسان داراي روحي است جاودان و هنگام مرگ، روح به عالم ديگري انتقال مي يابد و به حيات خود ادامه مي دهد. گروه دوم به بقاي روح بعد از مرگ بدن عقيده ندارند، نه از آن جهت كه نافي عالم ماوراي ماده اند، بلكه از اين جهت كه ادله روحيون را كافي نمي دانند.

3. پيامبران الهي.
- روح ويژگي خاص انسان؛
- رؤياي صادقه، دليلي بر بقاي روح پس از مرگ:

«يكي از اموري كه مي تواند دليل بقاي روح و حيات آن پس از مرگ باشد، بعضي از رؤياهاي صادقه است. فرويد و روان كاوان بر اين باورند كه رؤيا پلي است كه مي توان با استفاده از آن به اعماق وجود صاحب رؤيا نفوذ كرد و از اسرار باطني او خبردار شد. آنها رؤيا را نمود تمايلات واپس زده اي مي دانند كه در ضمير باطن انباشته شده و در عالم خواب فرصتي براي بروز خود يافته است. اما حقيقت اين است كه اين تنها يكي از اقسام رؤياست. پيامبر اكرم (ص) فرموده است:
«اول، رؤيايي كه بشارتي از جانب خداست، دوم افكاري شيطاني كه مايه اندوه است و سوم مطالبي كه انسان در بيداري به فكر آنهاست و با خود گفتگو مي كند و در عالم خواب مشاهده مي نمايد.»

قسم دوم را اصطلاحاً «اضغاث احلام» يا خوابهاي پريشان مي گويند و قسم سوم همان مطلب مورد نظر فرويد است. اما قسم اول، رؤياي صادقه است كه محل بحث ماست. مكرر اتفاق افتاده كه انسان در حال خواب با روح شخص مرده اي مرتبط مي شود و آن روح از يك حقيقت كجهولي خبر مي دهد. چندي قبل شخصي از شخص ديگري مبلغي قرض كرد و به او رسيد داد. هنگام بازپرداخت، طلبكار رسيد بدهكار را پيدا نكرد كه برگرداند، به جاي آن رسيد ديگري داد كه پول را دريافت كرده است. بعد از مدتي بدهكار از دنيا رفت و طلبكار رسيد اول را پيدا كرد و سراغ خانم متوفي رفت و مبلغ رسيد را مطالبه كرد. او گفت شوهرم وقتي زنده بود قرض خود را پرداخت و رسيد دريافت كرد. طلبكار رسيد خود را خواست، اما همسر متوفي آن رسيد را پيدا نكرد و كار به دادگاه كشيد و كم مانده بود عليه متوفي حكم صادر شود كه آن خانم، شوهر خود را در خواب ديد و شوهرش به او گفت رسيد را نزد فلان وكيل دادگستري گذاشته ام و او آن را لاي كتاب دعاي خود گذاشته است. وقتي زن بيدار شد به آن وكيل مراجعه كرد و رسيد را به محكمه برد و پرونده ختم شد. چنين خواب هايي تنها بر اساس بقاي روح قابل تفسير است و نشان مي دهد كه انسان بعد از مرگ نابود نشده و روح او به حيات خود ادامه مي دهد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

5. مرگ و آغاز زندگي

- مرگ، عدم نيست:

مرگ از جمله آيات حكيمانه خداوند در نظام خلقت است و حقيقت آن، مانند حقيقت حيات، مجهول است. يكي از مسائلي كه همواره محل بحث دانشمندان بوده اين است كه آيا مرگ يك واقعيت موجود و آفريده اصيل است يا آن كه يك امر عدمي است و همان نبودن حيات است. عده اي از فلاسفه الهي، مرگ را مانند جهل امري شر و عدمي دانسته اند. در حالي كه اولاً مرگ يكي از سنت هاي حكيمانه عالم است كه اگر نبود با توجه به محدود بودن ذخاير عالم طبيعت، ادامه حيات براي بشر بسيار دشوار مي شد و لذا شر نيست و ثانياً مانند جهل، امر عدمي نيست چرا كه آثار متعددي دارد. لذا بهتر است بگوييم مرگ و زندگي مثل خواب و بيداري است كه همان طور كه خواب داراي يك سلسله آثار وجودي منفي، مانند فكر نكردن، نديدن و نشنيدن و...؛ مرگ هم آثار وجودي دارد و در قرآن همانند حيات، مخلوق خداوند دانسته شده است و ميراندن را يك فعل واقعي دانسته كه خود و ملائكه اش انجام مي دهند :

«الَّذِي خَلَقَ الْمَوتَ وَالحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أيُّكُمْ أحْسَنُ عَمَلاً»

(خداوند كسي است كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدامتان عملش بهتر است.)
امام باقر (ع) فرمودند:
«حيات و مرگ، دو مخلوق از مخلوقات خداوندند، موقعي كه مرگ فرا مي رسد و در آدمي وارد مي شود، در هيچ چيزي وارد نمي شود مگر اينكه حيات از آن خارج مي شود.»

- شدايد مرگ؛

- مرگ انتقال است نه پايان؛
- دليل تنفر و ترس از مرگ؛
- راه غلبه بر ترس از مرگ:

براي آنكه افراد با ايمان در موقع مرگ، كمتر دچار ترس و تشويش باشند، بايد بكوشند در ساعات آخر زندگي هر چه بيشتر متوجه عفو و رحمت الهي باشند و روح خويش را با حسن ظن به خداوند، تسليم فرشته مرگ كنند. [و براي اينكه در آن ساعات آخر بتوانند چنين حسن ظني داشته باشند بايد در كل زندگي خود اين حسن ظن داشته باشيد كه خداوند عزوجل مي فرمايد: من طبق گماني كه بنده مؤمنم به من دارد با او رفتار مي كنم؛ اگر گمانش خوب بود، خوب؛ و اگر بد بود، بد.» رسول اكرم (ص) دعوت خود را با كلمه توحيد آغاز كرد و آن را مايه رستگاري مردم خواند. اگر محتضر با داشتن حسن ظن به خداوند، آخرين سخنش كلمه توحيد باشد، از اهل بهشت خواهد بود؛ زيرا رسول اكرم (ص) فرمود:
«به كساني كه در معرض مرگند «لا اله الا الله» را تلقين كنيد، كه هر كس آخرين سخنش «لا اله الا الله» باشد وارد بهشت مي شود»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

6. محاسبه نفس و احياي انسانيت

- تمثيل زندگي دنيا به معامله در بازار:

يكي از بهترين وسايل تفهيم و تعليم، استفاده از تشبيه و استعاره است و از اين راه مي توان شنوندگان را در هر سطحي كه باشند متوجه مقصود نمود. در آيات و روايات تشبيهات زيادي در زمينه هاي مختلف آمده كه يكي از آنها تشبيه دنيا به بازار داد و ستد است. امام هادي (ع) فرمود: «دنيا بازاري است كه گروهي در آن منتفع مي شوند و گروهي ضرر مي بينند.» مردم معامله گران اين بازارند و متاع مورد معامله، مجموعه عقايد و اخلاق و اعمال نيك و بدي كه براي دنيا و آخرت خود ذخيره مي كنند. قرآن شريف درباره معامله گران با ايمان مي فرمايد:

« إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ »

(كساني كه كتاب خدا را تلاوت كردند، نماز را برپا داشتند و از زرقي كه به آنها داديم آشكارا و نهان انفاق نمودند، اميدوار به تجارتي هستند كه هرگز زيان و زوال نخواهد داشت)

و در مورد معامله گران منافق و بي ايمان مي فرمايد:

« أُوْلَـئِكَ الَّذِينَ اشْتَرُوُاْ الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَي فَمَا رَبِحَت تِّجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُواْ مُهْتَدِينَ»

(اينان كساني اند كه گمراهي را به [بهاي] هدايت خريدند در نتيجه داد و ستدشان سودي به بار نياورد و هدايت يافته نبودند.)

- ضرورت محاسبه نفس؛
- ضرورت احياي انسانيت؛
- تفاوت آبادسازي زمين و انسان سازي:

اينكه انسان توان آباد ساختن زمين را دارد، ناشي از همين است كه خداوند او را در چارچوب غرايز محدود نساخته است؛ پس بر انسان است كه اسير غرايز خويش نشود و عقل و وجدان اخلاقي خود را كه زيربناي تعالي معنوي او هستند، بر هواي نفس و شهوات خود، كه سمبل حيوانيتند، حاكم سازد. خداوند طبق آيه فوق آباد ساختن زمين را بر عهده بشر گذاشته، اما در مورد انسان سازي از آنها خواسته كه دعوت خدا و پيامبر را اجابت كنند:

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَجِيبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُم لِمَا يُحْيِيكُمْ»

(اي كساني كه ايمان آورده ايد، دعوت خدا و رسول را اجابت نماييد وقتي شما را مي خوانند به چيزي كه زنده تان مي كند.)

بين احياي كره زمين و احياي انسانيت تفاوتي عميق هست. آباد ساختن بشر در صلاحيت انسان است و انسان با بررسي و تحقيق مي تواند آثار و خواص عالم طبيعت را دريابد و از آنها بهره برداري كند، اما مسأله انسان سازي و احياي انسانيت چيزي است كه انسان به تنهايي و با كمك عقل و تجربه نمي تواند اين كار را انجام دهد زيرا شرط اساسي آن شناختن تمامي ابعاد وجودي انسان است. براي همين باي خودسازي بايد تعاليم خداوند را كه آفريدگار انسان است و به وسيله پيامبرش اعلام مي گردد، به درستي فرا گيريم و عملاً به كار ببنديم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

7. اسلام و تعديل احترام اموات
- برخورد ملل مختلف با جسد مردگان:

به خاك سپردن اجساد مردگان از سنن بسيار كهن در تاريخ بشر است. از قرآن شريف برمي آيد كه در آغاز زندگي بشر، يكي از فرزندان آدم برادر خود را كشت و چون اين اولين جسد اولاد آدم بود و نمي دانست با آن چه كند، خداوند كلاغي را برانگيخت و آن كلاغ پيش چشم او زمين را با منقار و چنگال خود كند تا به او ياد دهد چگونه قبر حفر نمايد و جسد برادر خويش را در آن پنهان سازد.

- مواجهه اسلام با مردگان:
الف- احترام به جسد ميت:
1. تسريع در تجهيز و دفن؛
2. غسل و كفن؛
3و 4. نماز ميت و تشييع جنازه.
ب- امور مربوط به زندگي پس از مرگ:
1. وجود عالم قبر؛
2. فشار قبر؛
3. سؤال قبر:
4. حقيقت عالم قبر:

روح در عالم قبر كه همان عالم برزخ است، به يك بدن مثالي تعلق مي گيرد كه غير از بدن دنيوي است هز چند شبيه آن است. مرحوم فيض كاشاني نيز چنين توضيح مي دهد كه «اهل هر نشأه و عالمي، موجودات عالم خود را مشاهده مي كنند، اما درباره عالم ديگر فقط مي توانند حكايت كنند. پس مشهود هر نشأه اي، غيب عالم ديگر است و پيامبر اكرم (ص) فرمود:
« مردم خوابند، وقتي بميرند بيدار مي شوند. پس مثال صورتهاي دنيايي به آخرت مثل صورتهاي رؤيايي است نسبت به بيداري»
و از اينجا معلوم مي شود كه لازم نيست كه ما با چشم و گوش ظاهري اموري را كه در قبر مي گذارد، ببينيم و بشنويم، زيرا آنجا عالم و نشأه ديگري است و اگر در دنيا برخي از اولياي الهي امور آن عالم را مي بينند ناشي از مقام خاصي است كه بدان دست يافته اند. مانند پيامبر اكرم (ص) كه جبرئيل را مي ديد در حالي كه حاضران در مجلس او، نمي ديدند.»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

8. عالم برزخ و بطلان تناسخ
- وجود برزخ:

در لغت عرب، حد فاصل دو چيز را برزخ گويند و چون جهان بعد از مرگ، حد فاصل بين زندگي دنيا و حيات اخروي است، در قرآن و روايات، آن عالم به نام برزخ خوانده شده است. درباره پاداش مؤمنان و كيفر گناهكاران در عالم برزخ آيات و روايات بسياري وارد شده است. مثلاً قرآن كريم درباره شهيدان مي فرمايد:
«وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ. فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ»
(گمان نبريد آنانكه در راه خدا كشته شده اند مردگانند، بلكه نزد پروردگارشان زنده اند و از رزق حضرت باري تعالي استفاده مي كنند. خوشحال و شادمانند به آنچه خداوند از فضل خود به آنان اعطا فرموده است و به كساني كه در دنيا از پي آنها مي روند (در مسير جهاد قدم بر مي دارند) ولي هنوز به آنان نپيوسته اند بشارت مي دهند كه هيچ گونه ترس و اندوهي نخواهند داشت.)

قرآن كريم در مورد فرعونيان نيز مي فرمايد:

«وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ. اَلنّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوّاً وَ عَشِيّاً وَ يَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ اَدْخِلُوا آلَ فِرعَوْنَ اَشَّدَ الْعَذابِ.»
(آل فرعون را عذاب بد احاطه نموده است. صبح و شب بر آتش عرضه مي شوند و روز قيامت به فرشتگان فرمان مي رسد كه آنان را در شديدترين عذاب وارد سازيد.)

امام صادق عليه السلام فرموده است:

«اين عذاب صبح و شب كه در آيه آمده، ناظر به عذاب پيش از قيامت است، زيرا در قيامت، صبح و شبي نيست.» سپس فرمود: «اگر آل فرعون در قيامت، صبح و شب معذب باشند پس بين اين دو وقت، خوشبخت خواهند بود. چنين نيست و اين عذاب صبح و شب در دوزخ پيش از روز قيامت است. آيا گفته خداوند را در همين آيه نشنيده اي كه فرموده است: روز قيامت فرمان مي رسد آل فرعون را در شديدترين عذاب وارد نمايند.»

- نظريه تناسخ؛
- نقد نظريه تناسخ:
- ارتباط عالم برزخ با دنيا:

گرچه در هر دو عالم برزخ و عالم آخرت، انسان به پاداش و كيفر مي رسد ولي اين دو عالم در كنار اين تشابه، تفاوتهايي هم با هم دارند. از جمله اينكه با وجود عالم برزخ، عالم دنيا باقي است ولي وقتي قيامت فرا رسد، نظام دنيا برچيده مي شود. بر اثر همين تفاوت، برزخيان مي توانند با دار دنيا رابطه داشته باشند و بر اثر عوامل و شرايطي، وضع آنها در عالم برزخ بهتر يا بدتر شود.
وقتي انسان بميرد ثمرات برخي از اعمال قطع نمي شود و ثواب يا عذاب متناسب با آن همچنان ادامه پيدا مي كند. مثلاً اگر كسي سنت خوب يا سنت بدي را در جامعه شايع كند، بر طبق احاديث متعددي تا روز قيامت هر كس به آن عمل كند، نصيبي هم به مؤسس آن سنت مي رسد، بدون اينكه از ثواب يا جزاي عاملان آن سنت كاسته شود.
علاوه بر اين، صدقات جاريه نيز تا وقتي كه جريان دارد، پاداشش به صاحب عمل مي رسد. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله و سلم فرمود:

«هفت چيز است كه اگر كسي انجام دهد بعد از وفاتش نيز ثوابش به او مي رسد؛ كسي كه درخت مثمري را بكارد يا چاهي حفر كند يا قناتي جاري سازد يا مسجدي بنا نهد، يا قرآني بنويسد يا علمي از خود به جاي گذارد يا فرزند صالحي تربيت كند كه بعد از مرگش براي او استغفار كند»

در طرف مقابل، بزرگترين عاملي كه افراد را در عالم گرفتار و معذب مي سازد. حق الناس است و تا زماني كه ذمه متوفي از مال و عرض اين و آن بري نشود، از عذاب رهايي نمي يابد. برخي از افراد با اينكه تمكن مالي دارند ولي خودشان اقدام نمي كنند و فقط در وصيت نامه مي نويسند بعد از مرگشان عمل شود؛ اما آيا بازماندگان حتما به وصيت عمل مي كنند؟ حضرت علي عليه السلام مي فرمايد:

«اي فرزند آدم، در اموال خودت وصي نفس خويش باش و آنچه را كه دوست داري ديگران بعد از تو در مالت انجام دهند در ايام زندگيت انجام بده.»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

9. غيب مطلق و غيب نسبي
- ضرورت ايمان به غيب:

پايه و اساس دين آسماني بر ايمان باطني استوار است. پيامبران مردم را دعوت نموده اند كه به پروردگار عالم، فرشتگان وحي، قيامت و زنده شدن مردگان ايمان آورند. مي دانيم تمام اين واقعيتها از امور غيبي و حقايق نامحسوسند. اما بايد توجه كرد كه غيب بر دو قسم است: غيب مطلق و غيب نسبي.

الف- غيب مطلق؛
ب- غيب نسبي؛
- امكان آگاهي از غيب؛
- سوء استفاده از علاقه مندي به علم به غيب؛
- ارتباط با ارواح:

يكي از غيب هاي نسبي، عالم برزخ و حضور روح مردگان در آنجا است. از نظر ديني ارتباط با ارواح كساني كه از دنيا رفته اند محال نيست و در مواردي رخ داده است. مثلاً «حبه عرني» نقل مي كند كه روزي با اميرالمؤمنين عليه السلام به خارج از كوفه رفتيم. ايشان در قبرستان وادي سلام توقف كرد گويي كه با عده اي صحبت مي كند. مدتي منتظر ماندم به طوري كه خسته شدم و ردايم را پهن كردم و از ايشان خواستم كه بنشينند. فرمود: اي حبه، اين توقف من چيزي جز گفتگو و انس با مؤمنين نيست. عرض كردم: آيا با همديگر چنين هستند؟ فرمود: بله، اگر پرده برداشته شود مي بيني كه حلقه حلقه گرد هم آمده اند با هم سخن مي گويند. پرسيدم: اينان اجسادند يا ارواح؟ فرمود: ارواحند. هيچ مؤمني در هر جاي عالم نمي ميرد مگر آنكه به روحش گفته مي شود به وادي السلام ملحق شود كه اين وادي قطعه اي از قطعات بهشت است.»
ولي اين بدان معني نيست كه هر كس بخواهد بتواند هر روحي را كه مايل باشد احضار و با او گفتگو كند و كساني كه مسأله ارتباط با ارواح را اين قدر مبتذل ساخته اند كه هر وقت هر روحي را بخواهند احضار مي كنند، مانند كساني هستند كه مي خواهند با فال نخود و قهوه به غيب عالم آگاه شوند و مردم را متوجه سرنوشت خود بكنند! حقيقت اين است كه با اين كارها نه مي توان با عالم برزخ و ارواح مرتبط شد و نه مقدرات آينده را شناخت.
البته يكي از طرق درست ارتباط با ارواح مردگان، رؤياهاي صادقه است كه انسان با روح متوفي ارتباط برقرار مي كند و اين رؤياها، هم شاهد مهمي بر عدم محدوديت عالم به جهان مادي هستند و هم شاهد خوبي بر وجود زندگي پس از مرگ در عالم ديگر؛ چرا كه بسيار رخ داده در اين رؤياها مطالبي گفته شده كه همه از آن بي خبر بوده و با اطلاع آن ارواح به آن مطلب آگاه شده اند.