زن در آينه جلال و جمال

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

يا ايها الذين آمنوا استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم ⁽⁸⁾
اى كسانى كه ايمان آورده ايد، چون خدا و پيامبر، شما را به چيزى فرا خواندند كه به شما حيات مى بخشد، آنان را اجابت كنيد.
اين آيه در سياق آيات قتال و دفاع نازل شده است و براى دفع تو هم كسانى كه مرگ در راه خدا را نابودى دانسته و جهاد و دفاع را زوال مى پنداشتند سند گويايى است و عصاره مضمون آن اين است كه جنگ در برابر زور و قيام در قبال قهر و اقدام در صحنه نبرد با باطل ، گرچه مظهر جلال الهى است ليكن صلح با حق و تسليم در برابر قسط و عدل و تاءمين حيات خود و ديگران را كه همگى از مظاهر جمال خدا به شمار مى آيند، به همراه دارد البته تمام دستورهاى آسمانى حيات بخش بوده و حيات بخشى اختصاصى به جهاد و دفاع ندارد ليكن آيه مزبور در جريان جنگ با باطل و ايثار و نثار در راه حق نازل شده است كه هنگام بسيج نيرو به صحنه پيكار مى فرمايد: پذيرش دعوت مناديان دفاع ، زندگى شما را تثبيت مى نمايد چنانكه بعد از قيام و اقدام و جهاد و اجتهاد و حضور در صحنه ستم ستيزى و نيل به مقام شامخ شهادت مى فرمايد:
و لا تحسبن الذين قتلوا فى سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون ⁽⁹⁾
هرگز كسانى را كه در راه خدا كشته شده اند، مرده مپندار، بلكه زنده اند كه نزد پروردگار شان روزى داده مى شوند.
پس دفاع كه مظهر جلال خداست عامل تضمين كننده حيات فردى و جمعى و ضامن زندگى سالم دنيا و آخرت خواهد بود و اين همان استتار جمال در جامه جلال و اشتمال كسوت جلال بر هسته مركزى جمال است .
توجه به اين نكته لازم است كه هماهنگى قهر و مهر و همبستگى جلال و جمال اختصاصى به مسائل ياد شده از قبيل قصاص و دفاع ندارد بلكه در سراسر شريعت نهفته و در سراسر شؤ ون آن مشهود است . به طورى كه هر ارادتى در كراهت نهفته است و هر اشتياقى در انزجار مستتر است لذا گاهى مى فرمايد:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

كتب عليكم القتال و هو كره لكم و عسى ان تكرهوا شيئا و هو خير لكم ⁽¹⁰⁾
يعنى قتال كه ظاهرا شر شمرده مى شود و مايه كراهت است ، خير را در درون خود دارد و پايه ارادت شما خواهد بود و در مسائل خانوادگى نيز تحمل برخى از مصائب اخلاقى ظاهرا شر به شمار مى آيد ليكن خير بى شمار را كه همان تحكيم خانواده و حراست از كيان آن است در درون خود خواهد داشت چنانكه مى فرمايد:
فعسى ان تكرهوا شيئا و يجعل الله فيه خيرا كثيرا ⁽¹¹⁾
خلاصه آن كه تكليف الهى گرچه با كلفت و رنج همراه است و به نوبه خود نشانه جلال خداوند است ، ليكن درون آن جز تشريف كه آيت جمال خداست ، نخواهد بود لذا هر مكلفى مشرف خواهد شد و اين كلفت و رنج زودگذر امتثال دستورهاى الهى ، شرف پايدار را به ارمغان خواهد آورد. از اين رهگذر قرآن كريم بعد از دستور وضو و غسل و تيمم مى فرمايد: خداوند مى خواهد شما را تطهير كند يعنى اين تكليف ظاهرى ، تطهير معنوى كه جمال دل را تضمين مى نمايد به همراه دارد:
...ما يريد الله ليجعل عليكم من حرج و لكن يريد ليطهر كم وليتم نعمته عليكم لعلكم تشكرون ⁽¹²⁾
خدا نمى خواهد بر شما تنگ بگيرد، ليكن مى خواهد شما را پاك ، و نعمتش ‍ را بر شما تمام گرداند، باشد كه سپاس او بداريد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

چنانكه زكات مال ظاهرا مايه نفاد و نقصان آن است ليكن درون آن نمو و رشد تعبيه شده است :
يمحق الله الربا و يربى الصدقات ⁽¹³⁾
خدا از بركت ربا مى كاهد، و بر صدقات مى افزايد.
و ما آتيتم من زكاة تريدون وجه الله فاولئك هم المضعفون ⁽¹⁴⁾
آنچه را از زكات مى دهيد و خشنودى خدا را بدان خواستاريد پس آنان فزونى يافتگان اند.
و شاهد استتار جمال در كسوت جلال همان است كه بهشت در درون رنجها و دشواريهاى سير و سلوك و صبر و استوارى جهاد اصغر و اوسط و اكبر جا گرفته است : حفت الجنة بالمكاره . همانطورى كه جلال در درون برخى از جمالها واقع شده است : حفت النار بالشهوات ، زيرا شهوتها و لذتها و نشاطها و نظاير آن مظاهر جمالند و اگر تعديل نشوند و از مرز حلال بگذرند و جنبه حيوانى محض بگيرند، در درون خود قهر خدا را به همراه دارند.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

زن در آيينه جمال و جلال
جمال آفرينش
آفرينش از نظر قرآن كريم با جمال وزيبايى آميخته است، هم جمال وزيبايى نفسى وهم جمال وزيبايى نسبى. خواه در قلمرو موجودهاى مادى وخواه در منطقه موجودهاى مجرد ومعنوى.
جمال زنان ومردان
فرقى بين زن ومرد نيست، زيرا محور همه آنها انسان است وخصوصيت ذكورت وانوثت در حقيقت انسان وايمان ومانند آن تاثيرى ندارد، مى توان از حديث شريف علوى كه فرمود: «عقول النساء في جمالهن وجمال الرجال في عقولهم » معناى دستورى فهميد نه معناى وصفى.
يعنى منظور آن نباشد كه حديث شريف در صدد وصف دو صنف از انسان باشد كه عقل زن در جمال او خلاصه مى شود تا جنبه نكوهش داشته باشد وجمال مرد در عقل او تعبيه شده است تا عنوان ستايش بگيرد، بلكه ممكن است معناى آن، دستور يا وصف سازنده باشد نه وصف قدح ونكوهش.
يعنى زن موظف است ويا مى تواند عقل وانديشه انسانى خويش را در ظرافت عاطفه وزيبايى گفتار ورفتار وكيفيت محاوره ومناظره ونحوه برخورد وحكايت ونظاير آن ارائه دهد. چنانكه مرد موظف است ومى تواند هنر خود را در انديشه انسانى وتفكر عقلانى خويش متجلى س
زن بايد طرايف حكمت را در ظرايف هنر ارائه دهد ومرد بايد ظرايف هنر را در طرايف حكمت جلوه گر كند يعنى جلال زن در جمال او نهفته است وجمال رد در جلال او تجلى مى يايد واين توزيع كار نه نكوهشى براى زن است ونه ستايشى براى مرد. بلكه رهنمود ودستور عملى هريك از آنهاست، تاهركس به كار خاص خويش مامور باشد ودر صورت امتثال دستور مخصوص خود در خور ستايش گردد ودر صورت تمرد از آن، مستحق نكوهش شود. پس تفاوت زن ومرد در نحوه ارائه انديشه هاى درست ظهور مى نمايد. وگرنه زن نيز چون مرد شايستگى فراگيرى علوم ومعارف را داشته وبايسته تقدير وثناست; چه اين كه مرد شايسته ارائه هنرهاى ظريف بوده وبايسته ستايش وتقدير است.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

مهمترين نمونه اختفاى جمال در چهره جلال ، و بهترين شاهد نهان بودن جمال در جامه جلال و استتار مهر در كسوت قهر، تبيين وضع دوزخ يا عذابهاى دردناك ديگر است . چنانكه در سوره الرحمن كه براى يادآورى نعمتهاى ويژه الهى نازل شده و مكررا از همه مكلفان اعتراف طلب مى نمايد و راه هر گونه تكذيبى را براى آنها مسدود مى كند، دوزخ و شعله هاى گدازنده آن به عنوان نعمتهاى خاص الهى اعلام شده و از همگان اقرار گرفته مى شود كه تكذيب آنها روا نيست و نمى توان اصل وجود آنها و همچنين نعمت بودن آنها را دروغ دانست :
هذه جهنم التى يكذب بها المجرمون ، يطوفون بينها و بين حميم آن ، فباى آلاء ربكما تكذبان ⁽¹⁵⁾
اين است همان جهنمى كه تبهكاران آن را دروغ مى خوانند، ميان آتش و ميان آب جوشان سرگردان باشند.
همانطورى كه عذاب دوزخ هماهنگى جلال و جمال را به همراه دارد عذاب استيصال و تدمير دنيا نيز پيام هماهنگى قهر و مهر و هماوردى نقمت و نعمت را به همراه دارد چنانكه مى فرمايد:
و انه هو رب الشعرى ، و انه اهلك عاد الاولى و ثمود فما ابقى ، و قوم نوح من قبل انهم كانوا هم اظلم و اطغى ، و الموتفكة اهوى ، فغشاها ما غشى ، فباى آلا ربك تتمارى ⁽¹⁶⁾
و هم اوست پروردگار ستاره شعرى ، و هم اوست كه عاد قديم را و ثمود را هلاك كرد و چيزى باقى نگذاشت و پيشتر از آنها قوم نوح را، زيرا آنان ستمگرتر و سركش تر بودند، و شهرهاى موتفكه را فرو افكند، پس پوشاند بر آن شهرها آنچه پوشاند، پس به كدام يك از نعمت هاى پروردگارت ترديد روا مى دارى ؟
در اين آيات سرنگونى طاغيان و براندازى نظام طغوى و تعدى را از آلاء و نعمتهاى الهى شمرده و هيچگونه مريه و شك در آن را روا نمى داند، گرچه انكار نعمتهاى خدا و كفران آنها كيفرى چون كيفر اقوام ياد شده دارد ليكن ظاهر آيه هاى مزبور آن است كه براندازى نظام ظلم بر اساس مهر الهى به محرومان است يعنى آن مهر و جمال در جامه قهر و جلال ظهور كرد، و رفع محرومان با وضع مستكبران درآميخت تا كوثر صبر و شكيبايى بر تكاثر بطر و اشر پيروز آيد.
اين امتزاج قهر و مهر در هر موجودى برابر با سعه وجود آن موجود ظهور دارد. يعنى در موجودهاى مجرد تام قوى تر از موجودهاى مستكفى است و در موجود مستكفى نيرومندتر از موجودهاى ناقص است و در ذات اقدس ‍ خداوند كه فوق تمام است ، به كمال محض مى رسد.
نشئه كثرت و منطقه ماده چون ظهور جمعى آن كم است ، هماهنگى و اتحاد اين دو وصف جمال و جلال محسوس نيست بلكه چنان مى نمايد كه برخى فقط مظهر قهر بى مهرند و بعضى مدار مهر بى قهرند ليكن برهان و عرفان ، حاكمان بر حس اند و نقص احساس را با تحليل مفهومى يا تجليل شهودى ترميم مى نمايند. زيرا ممكن نيست چيزى آيت حق تعالى باشد ولى همه اوصاف او را ارائه ندهد. البته در نحوه آيت بودن و كيفيت ارائه بين آنها تمايز برقرار است .

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

تجلى مهر و قهر در انسان كامل
انسان كامل از آن جهت كه جامع همه كمالهاى امكانى است ، چون مظهر تمام اسماء است اين هماهنگى را بهتر از ديگر موجودها ارائه مى دهد لذا رسول اكرم صلى الله عليه و آله در جريان جنگ احد با تحمل همه رنجها، پيشنهاد نفرين به آنها را رد كرد و فرمود: لم ابعث لعانا بل بعثت داعيا و رحمة اللهم اهد قومى فانهم لا يعلمون ، يعنى من به منظور لعن مبعوث نشدم بلكه براى دعوت به حق و نشر رحمت به بعثت رسيده ام . سپس در نيايش خود چنين گفت : بار الها قوم مرا راهنمايى فرما زيرا آنان نادانند.
اين آميختگى قهر و مهر را هجر جميل مى نامند چنانكه حضرتش بدان ماءمور بود:
و اصبر على ما يقولون و اهجرهم هجرا جميلا ⁽¹⁷⁾
و بر آنچه مى گويند شكيبا باش و از آنان با دورى گزيدنى خوش فاصله بگير. همانطورى كه اصل وظيفه در برابر دستور الهى همانا صبر جميل است :
فاصبر صبرا جميلا ⁽¹⁸⁾
پس صبر كن صبرى نيكو.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

نمودار اين امتزاج ميمون را مى توان در قصه يعقوب مبتلا به هجران يوسف عليه السلام و بى مهرى فرزندان خويش مشاهده نمود چنانكه قرآن مى فرمايد:
بل سولت لكم انفسكم امرا فصبر جميل و الله المستعان ⁽¹⁹⁾
بلكه نفس شما كارى را براى شما آراسته است پس صبر نيكو راه چاره است و خدا يارى ده است .
ظرفيت انسان كامل توان هماهنگى اين دو صفت برجسته را داشته و در مسائل كلى و جزئى توازن آنها را حفظ مى نمايد لذا به همان نسبت كه در مسائل سياسى و نظامى و مباحث فرهنگى ، جلال قهر رسول اكرم صلى الله عليه و آله با جمال مهرش آميخته بود كه :
و ما خلقنا السموات والارض و ما بينهما الا بالحق و ان الساعة لاتية فاصفح الصفح الجميل ⁽²⁰⁾
و ما آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است جز به حق نيافريده ايم و يقينا قيامت فرا مى رسد پس به خوبى صرف نظر كن .
در مسائل جزئى خانوادگى نيز پيوند آنها را حفظ مى نمود چنانكه بدان ماءموريت يافته بود:
فتعالين امتعكن و اسرحكن سراحا جميلا ⁽²¹⁾
بياييد تا مهرتان را بدهم و خوش و خرم رهايتان كنم .
و چون عصاره اخلاق انسان كامل همانا قرآن كريم است و هر دو از يك جايگاه رفيع تجلى كرده اند با اين تفاوت كه يكى ارسال شد و ديگرى انزال و يكى در صحابت ديگرى فرود آمد يعنى قرآن در معيت انسان كامل نازل شد نه آن كه انسان كامل در معيت قرآن رسالت يافته باشد:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

و اتبعوا النور الذى انزل معه ⁽²²⁾

پيروى كنيد نورى را كه با او نازل شده است .
لذا قرآن نيز جامع جمال و جلال الهى بوده قهر و مهر را هماهنگ كرده است . چنانكه خداوند، قرآن را، هم به عنوان داروى شفابخش و زداينده دردها معرفى كرد، و هم به عنوان زاينده درد و عامل خسارت :
و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمومنين و لا يزيد الضالمين الا خسارا ⁽²³⁾
و ما آنچه را براى مؤ منان شفا و رحمت است از قرآن نازل مى كنيم و ستمگران را جز زيان نمى افزايد.
البته تبيين جامعيت قرآن نسبت به شفا و رحمت از يك سو، و خسارت و تبار از سوى ديگر و نيز نسبت به هدايت و راهنمايى از يك سمت و اضلال و گمراه كردن از سمت ديگر، كه در كريمه :
...يضل به كثيرا و يهدى به كثيرا و ما يضل به الا الفاسقين ⁽²⁴⁾
بسيارى را با آن - مثل هاى قرآنى - گمراه ، و بسيارى را با آن راهنمايى مى كند، و جز فاسقان را با آن گمراه نمى كند.
آمده است ، با تاءمل در خود آيات ياد شده روشن مى گردد، زيرا در هر دو آيه تعليل حكم بر وصف ، مشعر به عليت آن وصف است ، يعنى در آيه اول وصف ظلم و در آيه دوم ، صفت فسق دليل آن است كه ظالم و فاسق همچون بيمارى است كه در دستگاه گوارش او آسيبى پديد آيد و توان هضم ميوه شاداب و شيرين را نداشته باشد و در برابر آن به جاى پذيرش ، عكس ‍ العمل نشان مى دهد و در نتيجه بيماريش افزون مى گردد و گرنه اصل بيمارى از قرآن نخواهد بود. چنانكه اصل ضلالت و خسارت نيز از اوصاف سلبى قرآن بوده و از ساحت قدس آن دور است . ولى همين اضلال عارضى و خسارت ثانوى كه مظهر قهر خداست با آن هدايت ابتدايى و مستمر ذاتى و اصلى و نيز با آن شفاى مستمر هماهنگ خواهد بود.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

جمال آفرينش
آفرينش از نظر قرآن كريم با جمال و زيبايى آميخته است ، هم جمال و زيبايى نفسى و هم جمال و زيبايى نسبى . خواه در قلمرو موجودهاى مادى و خواه در منطقه موجودهاى مجرد و معنوى . استنباط جمال و زيبايى نفسى هر موجود در حد ذات خويش - خواه ماده و خواه مجرد - از انضمام دو آيه قرآن حاصل مى شود.
اول : آيه الله خالق كل شى ء ⁽²⁵⁾ است كه دلالت دارد هر چيزى غير خدا، مخلوق ذات اقدس خداوند است خواه مجرد باشد و خواه مادى ، خواه از ذوات باشد خواه از اوصاف .
دوم : آيه الذى احسن كل شى ء خلقه ⁽²⁶⁾ است كه دلالت دارد هر چيزى را كه خداوند آفريد جميل و زيبا خلق كرد و هيچگونه نقص و عيب نفسى در متن هستى يافت نمى شود، چه در نشئه ماده و چه در منطقه مجرد و نيز، هم در قلمرو ذوات اشيا و هم در نشئه اوصاف آنها.
استظهار جمال و زيبايى نسبى برخى از موجودات نسبت به بعضى از موجودات ديگر نيز از بررسى چند مورد به دست مى آيد، يكى آيه
انا جعلنا ما على الارض زينة لها...⁽²⁷⁾
يعنى ما آنچه را كه در روى زمين قرار دارد از مناظر طبيعى به عنوان زينت زمين قرار داده و كره ارض را بدان مزين نموديم ، و ديگرى آيه انا زينا السماء الدنيا بزينة الكواكب ، ⁽²⁸⁾ يعنى ما فضاى بالا را با ستاره هاى روشن زينت داديم . از اين آيات زينت و جمال نسبى موجودات مادى نسبت به يكديگر معلوم مى شود و از آيه :
...حبب اليكم الايمان و زينة فى قلوبكم و كره اليكم الكفر و الفسوق و العصيان ... ⁽²⁹⁾
خدا ايمان را براى شما دوست داشتنى گردانيد و آن را در دلهاى شما زينت داد و كفر و فسق و معصيت را در نظرتان ناخوشايند ساخت .

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

چنين بر مى آيد كه خداوند ايمان را محبوب دلها قرار داده و آن را زيور جان آدميان ساخته است . و چون روح انسانى مجرد است نه مادى ، و ايمان نيز امرى است معنوى نه مادى ؛ اين امر معنوى يعنى ايمان ، مايه جمال و زيبايى آن امر مجرد يعنى جان انسانى شده است . البته تمايز زيبايى تكوينى از اعتبارى و امتياز جمال رحمانى از زينت شيطانى مبسوطا در قرآن كريم بيان شده است .
تقسيم جمال به مادى و معنوى كه در قرآن كريم آمده است ، در سخنان صاحبان ولايت و مفسران اصيل آن نيز وارد شده است چنانكه در كلمات حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام آمده است :
حسن الصورة الجمال الظاهر ⁽³⁰⁾ نيكويى صورت زيبايى ظاهر است .
حسن النية جمال السرائر ⁽³¹⁾ نيت نيكو زيبايى درونى است .
ترغيب به جمال و تشويق به كار جميل در زبان قرآن و عترت مشهود است چنانكه خداوند ضمن بر شمردن منافع اقتصادى دامدارى ، به
بهره بردارى از جمال آن اشاره كرده و مى فرمايد:
و لكم فيها جمال حين تريحون و حين تسرحون ⁽³²⁾
يعنى براى شما زيبايى است در كيفيت بازگشت شبانگاهى گوسفندان از چراگاه و نيز در نحوه رها كردن آنها در بامداد به سوى چراگاه .