【 ✿】 مهدویت در آیینه قرآن 【 ✿】

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

چکیده:


در قرآن کریم 324 آیه وجود دارد که بر اساس احادیث پیامبر (ص) و اهل بیت علیهم السلام با مهدویت مرتبط است و در این مورد کتاب‌ها و مقالات مستقل و غیر مستقل زیادی نگارش یافته است.
البته دلالت این آیات و اعتبار روایات ذیل آن‌ها یکسان نیست. بلکه احادیثی که ذیل این آیات نقل شده گاهی به تفسیر آیات و گاهی به تأویل و بطن و گاهی به تطبیق (جری) آیات اشاره دارد.
همان طور که این آیات و روایات به موضوعات سیاسی، اقتصادی، نظامی و تاریخی مهدویت اشاره دارد.
در این نوشتار بر آنیم که این آیات را بیان و دسته بندی و شیوه های برداشت از آن‌ها را بررسی کنیم.
البته در این راستا به روایات ذیل آیات نیز اشاره می‌شود و بعد از بیان فهرست کلی آیات، برخی از مهم‌ترین آیات را در هر دسته بیان می‌کنیم و نتیجه می‌گیریم که قرآن این کتاب عظیم الهی امر مهدویت را مانند بسیاری موارد دیگر تلویحا بیان داشته و اهل بیت (ع) در آموزه های خویش به آیه های مربوطه استناد و اشاره نموده‌اند.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

مقدمه


آینده روشن بشریت در پرتو منجی آخر الزمان از موضوعاتی است که در ادیان الهی مطرح بوده است.
و در اسلام نیز مسأله مهدویت در روایات شیعه و سنی آمده است و حتی در برخی روایات نام و مشخصات مهدی آل محمد (ص) آمده است. البته در قرآن کریم به صورت صریح نام «مهدی» (= محمد بن الحسن) ع نیامده است بلکه نام هیچ کدام از امامان علیهم السلام بیان نشده است.
البته حکمت‌هایی برای این مطلب گفته شده از جمله اینکه اولاً قرآن در صدد نام بردن از صحابیان و بستگان پیامبر (ص) نبوده است مگر در موارد استثنائی مثل داستان زید و ابولهب ، که برای بیان مطلبی (همچون حکم ازدواج زید و نفرین بر ابولهب) نام آن‌ها ضرورت داشته است. از این رو در موارد متعددی، مطالب مربوط به زنان پیامبر و منافقان مشهور در قرآن آمده است ولی نامی از آن‌ها برده نشده است.
و ثانیاً نام بردن افراد، موجب انگیزش حب و بغض‌های متعدد و زمینه ساز تحریف قرآن می‌شود؛
و ثالثاً در برخی احادیث از امام صادق (ع) در مورد نام علی و اهل بیت (ع) که در قرآن نیامده است پرسش شد و ایشان به نماز اشاره کردند که حکم آن در قرآن نازل شده ولی از سه یا چهار رکعت بودن آن نامی به میان نیامده است تا خود رسول خدا این قسمت را برای آنان تفسیر شده کند.
ولی در احادیث و تفاسیر سیصد و بیست و چهار آیه مرتبط با وجود مقدس امام عصر عج شمرده شده است.
که دلالت‌های آن‌ها یکسان نیست بلکه گاهی تفسیر، تأویل، تطبیق (جری) و ... است و اعتبار احادیث تفسیری آن‌ها نیز یکسان نیست. در این نوشتار برآنیم که این آیات را بیان و دسته بندی و شیوه های برداشت از آن‌ها را بیان کنیم.
البته در این راستا به روایات ذیل آیات نیز اشاره می‌شود و بعد از بیان فهرست کلی آیات، برخی از مهم‌ترین آیات را در هر دسته بررسی می‌کنیم.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

مفهوم‌شناسی:


در این نوشتار چند واژه اساسی وجود دارد که لازم است توضیح داده شود:

1. قرآن:


مقصود کتاب آسمانی مسلمانان است که بالغ بر 6200 آیه دارد و به صورت متواتر از پیامبر (ص) به دست ما رسیده و تحریف نشده است و غالباً در عصر کنونی با قرائت حفص از عاصم منتشر می‌شود.

2. مهدویت:


مقصود اعتقاد به منجی است که در آخرالزمان ظهور می‌کند و بشریت را نجات می‌دهد و در ادیان الهی و اسلام مطرح شده است در شیعه با نام محمد بن الحسن (ع) و لقب‌هایی مثل «مهدی آل محمد (ص)» به عنوان دوازدهمین امام معصوم علیهم السلام مشخص گردیده است.

3. تفسیر:


در اصل به معنای کشف و پرده برداری است و در اینجا به کشف معانی کلمات و جمله های قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آن‌هاست، به عبارت دیگر تبیین مراد استعمالی آیات قرآن و آشکار کردن مراد جدّی آن بر اساس قواعد ادبیات عرب و اصول عقلائی محاوره است.

4. تأویل:


در اصل به معنای بازگشت دادن است و گاهی به معنای توجیه متشابهات، و معنای خلاف ظاهر لفظ است که به وسیله قرینه حاصل می‌شود. همانطور که گاهی به معنای باطن نیز می‌آید.

5. بطن:


در اصل به معنای پوشیده و غیر ظاهر است، و در اینجا مقصود معنایی از قرآن است که از ظاهر کلام بدست نمی‌آید؛ و گاهی در احادیث بیان شده است. و برخی صاحب نظران آن را به معنای قاعده کلّی، برگرفته از آیه می‌دانند که به وسیله الغای خصوصیت بدست می‌آید.

6. تطبیق (جری) :


در اصل به معنای انطباق یک مفهوم عام و کلی بر فرد خاص و جزئی است، مثل وقتی که «انسان» را بر «علی» اطلاق و تطبیق می‌کنیم. از این شیوه در روایات تفسیری استفاده شده (ادامة همین مقاله) و در برخی احادیث نیز بدان اشاره شده است و گاهی از آن با عنوان قاعده «جری و تطبیق» یاد می‌شود.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

مفهوم‌شناسی:

7. واژه «نزلت» :


در اصل به معنای نزول آیات قرآن در مورد حادثه یا واقعه خاص است و اغلب در مورد شأن نزول‌های قرآن به کار می‌رود.
هر چند که گاهی در مورد قصه‌های گذشته و بیان حکم و تکلیف شرعی دائمی نیز می‌آید. اما در احادیث تفسیری مهدویت در چند معنا به کار می‌رود:
الف: گاهی به معنای تطبیق یک آیه خاص بر غیر شأن نزول آن به کار می‌رود،
یعنی در حدیث، آیه‌ای را بر یکی از مسائل مهدویت تطبیق می‌کند و از تعبیر «نزلت» استفاده می‌کند.
مثال:
آیه أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَءِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلاً مَا تَذَکَّرُونَ؛
«بلکه آیا (معبودان شما بهترند یا) کسی که درمانده را، به هنگامی که او را می‌خواند، اجابت می‌کند و (گرفتاری) بد را بر طرف می‌سازد و شما را جانشینان (خود یا گذشتگان در) زمین قرار می‌دهد!؟ آیا معبودی با خداست!؟ چه اندک متذکّر می‌شوید» (نمل / 62).
در حدیثی از امام باقر (ع) نقل شده که فرمودند:
«نزلت فی القائم ...» در حالی که آیه فوق مطلق است و شامل هر فرد مضطّر می‌شود ولی در روایت بر یکی از مصادیق کامل یا مصداق اکمل آن تطبیق شده است.

ب: گاهی تعبیر نزلت به معنای تأویل و بطن آیه به کار می‌رود.
مثال:
آیه قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْراً فَمَن یَأْتِیکُم به ماءٍ مَعِینٍ؛
«بگو: آیا به نظر شما، اگر آب (سرزمین) شما [در زمین] فرو رود، پس چه کسی آب روانی برای شما می‌آورد!؟ ».
در حدیثی از امام باقر (ع) حکایت شده که فرمودند:
«هذه نزلت فی القائم یقول: ان اصبح امامکم غائباً لا تدرون این هو فمن یاتیکم بامام ظاهر یاتیکم باخبار السماء والارض وحلال الله و حرامه؟ ثم قال (ع) : و الله ما جاء تأویل هذه الآیة ولابُدّ ان یجئی تأویل‌ها».
در حالی که ذیل حدیث سخن از تأویل (وبطن) آیه می‌گوید اما در صدر حدیث تعبیر «نزلت» به کار رفته است. پس مقصود از نزول در اینجا بیان بطن و تأویل آیه فوق است.

ج: واژه «نزلت» گاهی هم به معنای تفسیر آیه می‌آید،
همان طور که در مورد آیه 55 سوره نور:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ؛
«خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و [کارهای] شایسته انجام داده‌اند، وعده داده است که قطعاً آنان را در زمین جانشین خواهد کرد»،
از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند:
«نزلت فی القائم و اصحابه» که با توجه به عدم تحقق این آیه تاکنون تنها تفسیر آیه مربوط به امام عصر (ع) و یاران ایشان است.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

پیشینه:


در مورد آیات مهدویت در قرآن نخست در منابع تفسیری و حدیثی شیعه و اهل سنت مطالبی آمده است از جمله از تفاسیر اهل سنت تفسیر قرآن کریم ابن کثیر (22) (774 ق) و از شیعه تفسیر مجمع البیان، طبرسی (548 ق) و تفسیر عیاشی (320 ق) و تفسیر نور الثقلین عروس حویزی (1112 ق) و تفسیر البرهان محدث بحرانی (1107 ق) و تفسیر صافی فیض کاشانی (1091 ق) و تفسیر المیزان علامه محمد حسین طباطبایی (1402 ق) و تفسیر نمونه، ناصر مکارم (معاصر) و تفسیر قرآن مهر، محمد علی رضایی اصفهانی و ...جلد سیزدهم بحارالانوار علامه مجلسی (م 1111 ق) و ...
مطالبی بیان شده است سپس کتاب‌ها و مقالات مستقل متعدد در این مورد نگارش یافته است از جمله:

1. المحجة فیما نزل فی القائم الحجه، سید هاشم بحرانی (1107 ق)، ترجمه / سیمای حضرت مهدی (عج) در قرآن، مهدی حائری قزوینی، تهران، 1374، آفاق.
120 آیه را به ترتیب نزول جمع کرده و روایات آن‌ها.

2. معجم احادیث الامام المهدی (عج)، موسسه المعارف الاسلامیه، الجزء السابع، الآیات المفسر. تحت اشراف شیخ علی الکورانی، 1411 ق، جامع‌ترین کتاب در این زمینه است که بیش از 300 آیه را جمع کرده ولی آیه 18 سورة محمد (ص) را ذکر نکرده است.

3. موسوعة المصطفی و العترة (16) المهدی المنتظر، حسین شاکری، نشر الهادی، 1420.
4. سیمای امام زمان (عج) در آیینه قرآن،‌ علی اکبر مهدی پور.
5. الامام المهدی فی القرآن و السنة،‌ سعید ابو معاشر، 1422 ق، آستان قدس. آیات مهدویت را طبق سوره‌ها تا آخر قرآن با روایات آورده است.
6 . امام مهدی از دیدگاه قرآن و عترت و علائم بعد از ظهور، محمد باقر مجلسی (1037)، قم، قلم، ترجمه علی دوانی. (گزیده کتاب مهدی موعود) جلد 13 بحار است
7. المهدی فی القرآن (موعود قرآن)، سید صادق حسینی شیرازی، موسسه امام مهدی (عج)، تهران، 1360 ه. فارسی و عربی. 190 آیه در مورد امام عصر (عج) از منابع اهل سنت
8 . حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) از دیدگاه قرآن و عترت، محمود شریعت زاده خراسانی، 1379، فارسی، دارالصادقین. مجموعه آیات قرآن درباره مهدی (عج) با روایات آمده است
9. ملاحم القرآن، ابراهیم انصاری زنجانی، 1400 ق، عربی، چاپ مولف. پیش‌گویی‌هایی قرآن در مورد نشانه‌های ظهور و روایات ...
10. طریق الی المهدی (عج) المنتظر، سید ایوب، بیروت / الغدیر، 1998 م، عربی. آینده و ظهور مهدی و اخبار غیبی قرآن در این مورد
11. سوره و العصر، حضر امام زمان (عج) است،‌ عباس راسخی نجفی، قیام قم / 1372 فارسی.
12. المهدی الموعود فی القرآن الکریم، محمد حسین رضوی، دارالهادی، 2001 عربی.
13. مصلح مقتدر الهی کیست؟، سید علی اکبر شعفی، 1342، اصفهان.
14. پور پنهان در افق قرآن حضرت مهدی (عج)، جعفر شیخ الاسلامی، تهران، یکان، 1378 ش.
15. غریب غیب در قرآن، محمد حسین صفا خواه، تهران، آمه.
16. اثبات مهدویت از دیدگاه قرآن، علی صفئی کاشانی، 1376، تهران، مفید.
17. القرآن یتحدث عن الامام المهدی (عج)، مهدی حسن علاء الدین، دارالاسلامیه، بیروت.
18. ثورة المواطئین للمهدی (عج)، مهدی حمد فتلاوی، 993 م، دارالبلاغه، بیروت. بشارت‌های قرآنی و نبوی در مورد انقلاب مهدی (عج)
19. مهدی (عج) در قرآن، رضا فیروز، 1378، تمعرآن، رایحه.
20. مهدویت از نظر قرآن و عترت، خیرالله مردانی، تهران، آیین جعفری، 1401.
21. چهل حدیث در پرتو چهل آیه در فضایل حضرت ولی عصر (عج)، مسجد جمکران، تهران،‌ وزارت ارشاد، 1378. چهل آیه و روایات مربوطه
22. سیمای مهدویت در قرآن، محمد جواد مولوی نیا، قم، امام عصر (عج)، 1381.
23. الایات الباهره فی بقیة العترة الطاهرة او تفسیر آیات القرآن فی المهدی صاحب الزمان (عج)، تهران، بعثت، 1402 ق، سید داود میر صابری.
24. مهدی در قرآن،‌ محمد عابدین زاده، بنیاد تهران. 40 آیه
25. سیمای نورانی امام زمان (عج) در قرآن و نهج البلاغه، عباس کمساری
26. سیمای حضرت مهدی (عج) در قرآن، سید جواد رضوی، چاپ موعود.
27. جلد 13 بحارالانوار، علامه مجلسی (م 1111 ق) که به فارسی نیز ترجمه شده، و بسیاری از آیات و روایات مهدویت را جمع آوری کرده است.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

فهرست اجمالی آیات مهدویت:


در مجامع حدیثی 324 آیه قرآن با احادیث مربوط ذکر شده که مرتبط با مهدویت است،
البته دلالت و پیوند این آیات با مباحث مهدویت یکسان نیست گاهی تفسیر آیه در مورد امام عصر (عج) است و گاهی تأویل و بطن و گاهی آیه بر آن حضرت تطبیق (جری) شده و گاهی به نوعی ارتباط بین مباحث مهدویت و آیه برقرار شده است.
لازم به یادآوری است که ارزش این روایات نیز از نظر سندی و دلالتی یکسان نیست در این جا فارغ از این مباحث لیست آیاتی که در احادیث مرتبط با مهدویت معرفی شده بدین قرار است:

سوره حمد
سوره بقره / 3 و 37 و 114 و 115 و 133 و 148 و 155 و 157 و 210 و 243 و 249 و 259 و 261 و 269
سوره آل عمران / 37 و 46 و 81 و 83 و 97 و 125 و 140 و 142 و 144 و 200
سوره نساء / 59 و 69 و 77 و 130 و 159 مائده / 3 و 12 و 14 و 20 و 54 و 118
سوره انعام / 2 و 37 و 44 و 45 و 65 و 158
سوره اعراف / 46 و 53 و 71 و 96 و 128 و 156 و 157 و 159 و 172 و 181 و 187 و ...

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

تذکر مهم:


در برخی مجامع روایی و تفاسیر قرآن برخی دیگر از آیات قرآن را مربوط به مباحث مهدویت ذکر کرده‌اند ولی با بررسی‌های به عمل آمده روشن شد که برخی از این موارد از معصومان علیهم السلام نقل نشده است یا نسبت دادن آن‌ها به معصومان علیهم السلام مشکوک است.

برای مثال ذیل حج / 60 و صف / 13 تفسیر قمی آیات را مربوط به مهدویت دانسته است در حالی که ظاهراً تعبیر از صاحب تفسیر است و در یونس / 50 از ابو الجارود نقل شده که معتبر نیست یا در طه / 110- 113 و عنکبوت / 10 و جن / 26با تعبیر «قال» نقل شده و استناد آن به معصوم روشن نیست و در کتب معجم الاحادیث المهدی، آن‌ها را در ردیف آیات مفسّر ذکر کرده است؛
و نیز برخی روایات مهدویت از ابن عباس نقل شده است مثلاً در مورد آیه 59 / نمل از ابن عباس حکایت شده که اهل بیت علیهم السلام صفوة الله هستند.
و عجیب‌تر آن که برخی موارد از کعب الاحبار نقل شده است که از ناقلان اسرائیلیات بوده و روایات او نزد شیعه و سنی بی اعتبار است. برای مثال ذیل آیه 55 / آل عمران و ذیل آیه 47 / حج آیات مذکور را با روایتی از کعب الاحبار نقل کرده در حالی که به پیامبر (ص) نیز نسبت داده نشده است.
روشن است که نقل این اخبار ضعیف و مرسل موجب وهن آیات مهدویت می‌گردد از این رو ما این آیات را در لیست آیات مهدویت ذکر نکردیم.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

تقسیم بندی آیات مهدویت:


آیات مهدویت از منظرهای مختلف قابل تقسیم بندی است، می‌توان این آیات را از منظر روشن شناختی و از منظر موضوعی و از منظر تاریخی و ... دسته بندی کرد.
اما در این نوشتار به روش شناسی فهم آیات با توجه به روایات تفسیری پرداخته می‌شود. یعنی از دیدگاه روش‌ها و قواعد تفسیری به این آیات و روایات نظر می‌شود. در مبحث مبانی، قواعد و روش‌های فهم و تفسیر قرآن تقسیم‌های مختلفی صورت گرفته است که بر اساس آن‌ها می‌توان روایات تفسیری را تقسیم بندی کرد. از جمله اینکه یک دسته از روایات تفسیری، مصادیق آیه را بیان می‌کند و دسته دیگر تأویل و بطن و دسته دیگر تفسیر آیه را روشن می‌سازد.
این تقسیم بندی‌ها در روایات تفسیری آیات مهدویت نیز جاری است.

الف: تفسیر آیات در مورد مهدویت:


برخی احادیث تفسیری که ذیل آیات مهدویت نقل شده است به توضیح مفاهیم و مقاصد آیات می‌پردازد. یعنی به نوعی تفسیر اصطلاحی آیه را بیان می‌کند.
که در مقاله به برخی از مهم‌ترین این آیات در پستهای بعدی اشاره می‌کنیم.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

الف: تفسیر آیات در مورد مهدویت:


برخی احادیث تفسیری که ذیل آیات مهدویت نقل شده است به توضیح مفاهیم و مقاصد آیات می‌پردازد. یعنی به نوعی تفسیر اصطلاحی آیه را بیان می‌کند. که در اینجا به برخی از مهم‌ترین این آیات اشاره می‌کنیم.

مثال‌ها:


1. آیات اظهار (تسلط دین اسلام بر ادیان الهی) :


یعنی آیاتی که تسلط نهایی دین اسلام بر ادیان الهی را نوید می‌دهد ولی هنوز تحقق نیافته است و تنها تفسیر آن در مورد مهدویت صادق است.

این آیات با تعابیر مشابه در چند سوره تکرار شده است.
هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ؛
«او کسی است که فرستاده‌اش را با هدایت و دین حق فرستاد، تا آن را بر همه دین [ها] پیروز گرداند؛ و گر چه مشرکان ناخشنود باشند». (برائت / 33)

هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیداً؛
«او کسی است که فرستاده‌اش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همه‌ی دین [ها] پیروز گرداند؛ و گواهی خدا کافی است».
(فتح / 28)

هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ؛
«او کسی است که فرستاده‌اش را با هدایت و دین حق فرستاد، تا آن را بر همه‌ی دین [ها] پیروز گرداند، و گر چه مشرکان نا خشنود باشند». (صف / 9)

از امام صادق (ع) نقل شده که در مورد آیه فوق فرمودند:
«اذا خرج القائم لم یبق مشرک بالله العظیم و لا کافر الاّ کره خروجه لو کان فی بطن صخرة لقالت الصخرة یا مؤمن فیّ مشرک فاکسرنی و اقتله».
هنگامی که امام زمان (ع) قیام کنند هیچ مشرک به خدای بزرگ و کافری نمی‌ماند مگر آنکه از قیام امام زمان (ع) ناراحت است؛ و اگر بر فرض آنان در دل سنگی مخفی شوند آن سنگ ندا می‌دهد که ای مؤمنان مشرکی اینجاست مرا بشکنید و او را بکشید.

در برخی احادیث دیگر از امام صادق (ع) حکایت شده که در مورد آیه فوق فرمودند:
«و الله ما نزل تأویل‌ها بعد،‌ قلت: جعلت فداک و متی ینزل تأویل‌ها؟ قال: حین یقوم القائم ان شاء الله ...».
به خدا سوگند که تفسیر این آیه هنوز نیامده است. پرسیدم: فدایت شوم چه موقع تفسیر آیه تحقق می‌یابد. فرمود: هنگامی که قائم ما قیام کند ان شاء الله.
البته روشن است که واژه «تأویل» در روایت اخیر به معنای تفسیر است. همان طور که این مطلب واضح است که مفاد آیات فوق در مورد پیروزی نهایی دین اسلام بر تمام ادیان از صدر اسلام تاکنون تحقق نیافته است. پس مقصود آیه زمان امام عصر (ع) است که به دست او دین اسلام بر همه ادیان پیروز می‌شود.
البته مشابه روایات فوق از اهل سنت نیز حکایت شده است از این رو برخی مفسران اهل سنت تحقق آیه را در هنگام خروج مهدی دانسته‌اند.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

الف: تفسیر آیات در مورد مهدویت:

مثال‌ها:

2. آیه رفع فتنه از جهان:


وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّی لاَتَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ فَإِنِ انتَهَوْا فَإِنَّ اللّهَ به ما یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ؛
«و با آن کافران پیکار کنید، تا آشوبگری باقی نماند، و دین یک سره از آنِ خدا باشد؛ و اگر آنان (به کفر) پایان دادند، پس در واقع خدا به آنچه انجام می‌دهند، بیناست».
(انفال / 39)
از امام صادق (ع) در مورد آیه فوق پرسش شد و حضرت فرمودند:
«انّه لم یجیء تاویل هذه الآیة و لو قد قام قائمنا به عده سیری من یدرکه ما یکون من تأویل هذه الآیه و لیبلغن دین محمد (ص) ما بلغ اللیل،‌ حتی لایکون شرک علی ظهر الارض کما قال الله».
در حقیقت تفسیر این آیه هنوز نیامده است و اگر قائم ما قیام کند بعد از آن است که هر کس او را درک کند تفسیر این آیه واقع می‌شود و دین محمد (ص) به نهایت می‌رسد تا اینکه شرک بر روی زمین نخواهد بود همان طور که خدا فرموده است.
البته در این روایت نیز واژه «تأویل» به معنای تفسیر است؛ و روشن است که از صدر اسلام تاکنون فتنه‌ها کم و بیش وجود داشته و دارد و دین اسلام بر جهان مسلط نشده است و این مطلب که تفسیر آیه است در زمان امام عصر (عج) تحقق می‌یابد.
آلوسی از مفسران بزرگ اهل سنت نیز ذیل آیه فوق اشاره می‌کند که تأویل این آیه هنوز محقق نشده است و در هنگام ظهور مهدی تأویل آن خواهد آمد که بر روی زمین هیچ مشرکی نماند.