سنت های اجتماعی در قرآن

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

(اللهم عجل لولیک الفرج)

نوشتار حاضر در باره سنت هاي اجتماعي الهي در قرآن کريم است. اين موضوع از مباحث مهم قرآني به شمار آمده و مقصود از آن، قوانيني است كه خداوند متعال نسبت به متد و شيوه زندگي بشر وضع نموده که در قرآن كريم خطاب به امت و جوامع بشري طرح گرديده و بر اساس آيات قرآن كريم، تحولات و اتفاقات تاريخي و اجتماعي نظير ظهور و سقوط تمدن ها، ترقي و انحطاط جوامع، شکست و پيروزي ملت ها، در بستر اين قوانين و سنت ها قابل تفسير و تحليل است. شناخت ماهيت سنت، اقسام و انواع آن،هم چنين ويژگي ها و روابط و تأثيرات ميان سنت ها، با بررسي مفاهيم و مفردات قرآني و تجزيه و تحليل آيات قرآن کريم صورت گرفته و در پايان به توضيح يکي از سنت ها پرداخته شده است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

1. خداي سبحان، خالق و مدبر جهان هستي نيز براي تدبير نظام هستي و هدايت مخلوقات به خصوص انسان ها، به عنوان گل سرسبد آفرينش قوانين و مقرراتي را وضع نموده است.
2. هر نهاد، سازمان و حكومتي براي مديريت و بهره برداري درست از منابع و امكانات، قوانين و مقررتي را وضع مي كنند.

اين قوانين به دو صورت:

• تشريعي
• و تكويني قابل تصور است

مراد از قوانين تشريعي، دستورات و احكام فقهي و برنامه زندگي انسان هاست كه با ارسـال رسـل و انزال كتاب هاي آسماني صورت گرفته است
و منظور از قوانين تكويني، مقرراتي است كه در نظام تكوين و آفرينش وجود دارد، نظير قوانين طبيعت، تاريخ، اجتماع، شناخت اين سنن و قوانين در پرتو معرفت قرآن کريم ميسر مي گردد.
قرآن، کتاب هدايت و برنامه زندگي انسان ها و در بردارنده علوم و معارف گوناگون است، تا انسان ها را به سر منزل کمال برساند. يکي از ابعاد علمي قرآن، قوانيـن تاريخ و سنت هايي اجتماعي است، که با سرنوشت انسان ها ارتباط تنگاتنگ دارد. شناخت اين قوانين و سنت ها و عبرت گيري از آن ها در مسيرزندگي فردي و اجتماعي، زمينه ساز سعادت دنيا و آخرت است.

ضرورت و اهميت بحث در اين زمينه از آنروست كه شناخت پديده ها و مسايلي که با حيات انساني مرتبط بوده و با سرنوشت بشر گره و پيوند خورده اند، بدون ترديد لازم و ضروري است. سنت هاي اجتماعي الهي نيز قوانيني اند که با سرنوشت انسان ها در ارتباط اند، تعيين سرنوشت از اموري است که براي تمامي انسان ها مهم بوده و همه نسبت به آن حساسيت دارند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

جامعه و سنت

1.معناي جامعه

   

از ريشه "جمع" به معناي گردآوردن، به صورت اسم فاعل به معناي جمع کننده و گرد آورنده و معناي اسمي آن عبارت است از: گروه مردم يک شهر و يا صنفي از مردم مانند جامعه بشري. اجتماع، نيز از ريشه "جمع" به معناي گرد آمدن، تجمع، انجمن شدن، فراهم آمدن، اتفاق کردن بر چيزي است. اگر به صورت اسم به کار رود به معناي گروهي فراهم آمده يا دسته اي است که براي هدف مشترک گردهم جمع مي شوند. واژه « اجتماعي» منسوب به اجتماع در مقابل فرد است يعني کاري که به اجتماع و به همگان بستگي داشته باشد(معين،1382)

جامعه: در زبان عرف به معناي گروه، صنف، دسته، به خصوص گروهي از انسان ها به کار مي رود، خواه آن گروه در روستا، يا شهر، کشور يا قاره زندگي کنند يا داراي يک دين و يک مذهب باشند مانند جامعه اسلامي، يا حرفه و شغل واحدي داشته باشند مانند جامع روحانيت، جامعه دانشگاهي، خواه همه انسان هايي که بر روي زمين زندگي مي کنند مانند جامعه بشري(مصباح يزدي،1379ص 21). اما دانشمندان علوم اجتماعي و جامعه شناسان براي "جامعه" معناي ديگري ذکرکرده اند و چون در اين زمينه اختلاف نظر دارند، هرکدام براساس ديدگاه خاص، تعريفي را از جامعه ارائه نموده اند به عنوان مثال یکی از این تعاریف را می آوریم:

جامعه: مجموعه از افراد انساني است که با سنت و آداب و قوانين خاصي به يکديگر پيوند خورده و زندگي دسته جمعي را تشکيل مي¬دهند. (مطهري، ص 1370 ص 24)

2. جامعه در قرآن
در قرآن کريم لفظ "جامعه" و "اجتماع" يا "مجموع" صراحتا ذکر نشـده است. اما واژه ها و الفاظي ديگري که مفهوم و معناي جامعه(گروه انساني) را برساند به کار رفته است نظير:

• امت

" امت" در مجموع 64 مرتبه در قرآن ذکر شده و به معاني مختلفي بكار رفته، از جمله:
به معناي عصبه، جماعت و گروهي از انسان ها (اعراف/159)
رهبر، اسوه و الگو (نحل/120)
دين، مکتب خاص، سيره و روش (زخرف/22 )
زمان و مدت (هود/8)
گروهي که علم و ايمان را برگزيده، اسوه و الگو شدند (آل عمران/110)
و به معناي قوم (حج/34) بکار رفته است.

• قوم

لفظ "قوم" يکي از معادل هاي"جامعه" در قرآن است. اما تفاوت ميان دو واژه "امت" و "قوم" آن است که ؛ قوم به گروه و جماعتي گفته مي شود که ارتباط آن ها را سرزمين، خون و تاريخ، تشکيل مي دهد.
"امت" به گروهي اطلاق مي شود که بر اساس عقيده ، مذهب و روش واحد شکل گرفته باشد. (حكيم، ص 97/ 1432)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

3. معناي سنت
واژه ي"سنت" از ماده "سن" به معناي: طريقه، روش، رسم، آيين، سيره، قانون، فريضه و شريعت است (راغب، ج 2، ص 380، 1375). براي روشن شدن معـناي دقيق سنت به چـند تعريف آن اشـاره مي شود:
سنت: عبارت است از روش عادي که به صورت طبيعي در اکثر موارد يا در تمام موارد در جريان است. طباطبايي، الميزان، ج 16 ص 340 / 1368

4. سنت در قرآن
"سنت " به اشکال گوناگون، در يازده سوره، شانزده بار مطرح شده و منظور همان قوانين کلي، فراگير، جاودانه و عادلانه ي خداوند نسبت به انسان و جهان است که در طول تاريخ و اعصار در جريان بوده و قابل تغيير و تحويل نيست (احزاب/38/62/فاطر/43)
نسبت دادن سنت به خداوند متعال، از باب فاعليت بوده، مانند"سنة الله" و نسبت دادن آن به بشر از باب قابليت است، نظير"سنت الاولين".
سنــت هاي الهي بدان معنا نيست که فعل مستقيما از خدا صادر شود، بلکه ممکن است اسباب و وسايل طبيعي، عادي، فوق طبيعي و غيبي در کار باشد، در عين حال به خدا نسبت داده شود. خداي سبحان براي تقويت بينش توحيدي انسان، فعل و انفعالات طبيعي و پديده هاي مادي را به خود نسبت مي دهد، مانـند پرتـاب تـير از کـمان که مـي فرمايد: (و مارميت اذ رميت و لكن الله رمي) من تير را انداختم شما نينداختيد. (مصباح يزدي، 1379)
از سوي ديگر، سنت هاي الهي در قرآن، منحصر به مواردي نيست که تحت واژه سنت بيان شده، بلکه به هر قاعده کلي و عمومي که براي حيات و رشد و تعالي جوامع باشد، سنت الهي اطلاق مي شود (قانع، ص 243 /1379).

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

سنت هاي اجتماعی

منظور از سنت هاي اجتماعي قوانين و مقررات حاكم بر جامعه انساني است و انسان ها به صورت جمعي مشمول آن مي گردد گرچه برخي از سنت ها جنبه فردي نيز دارد، مانند سنت ابتلاء و آزمايش که علاوه بر امور اجتماعي بر امور فردي نيز حاکم است (قصص/84). اين سنت ها، ابعاد و زواياي گوناگون دارد از جمله اين كه:
از سنخ تكوينيات و ايجاد شيئ مي باشد، چنانكه آيه شريفه مي فرمايد: «مَّن كَانَ يرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاء لِمَن نُّرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يصْلاهَا مَذْمُوماً مَّدْحُوراً» اسراء/18) آن کس که [تنها] زندگي زود گذر [دنيا] را مي طلبد،آن مقدار از آن را که بخواهيم و به هرکس اراده کنيم مي دهيم، سپس دوزخ را براي او قرار خواهيم داد، که آتش سوزانش مي سوزد در حالي که نکوهيده و رانده [درگاه خدا] است" بر خلاف قوانين تشريعي كه جنبه اعتباري دارد. (حديد/25).

از طرفي، سنت ها گاه جنبه ي ابتدايي و مقدمي دارد يعني بدون توجه به رفتار و اعمال انسان ها، بر اساس حکمت و به منظور تدابير امور فردي و اجتماعي افراد، ايجاد شده، مانند: سنت هدايت، ابتلاء و آزمايش (محمد/31).
گاه مقيد، واكنشي، معلول رفتار آدميان و مشروط به کارهاي آنان است. مانند: سنت امهال، استدراج، احباط، تسويل و تزيين نسبت به کفار و سنت نصر و نجات و تحبيب ايمان نسبت به مؤمنين. (مرادخاني، ص96/1386).

از سوي ديگر، سنت ها، گاه جنبه دنيوي دارد که ظرف تحقق آن در دنيا است مانند: سنت ابتلاء و خلافت. چنان که در آيه شريفه آمده: «إِنَّ الاَرْضَ لِلّهِ يورِثُهَا مَن يشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ» (اعراف/128) "زمين از آن خداي متعال است و آن را به هرکس از بندگان خويش که بخواهد وا مي گذارد و سرانجام نيک از آن پرهيزگاران است".
گاه، جنبه اخروي دارد و در جهان آخرت محقق مي شود که همان اعطاي پاداش و عقاب مي باشد (هود/15و16).

تفاوت ميان سنت هاي دنيوي و اخروي در اين است که سنت اخروي، همواره بر سر عامل مستقيم (مثل گناه) وارد مي شود «لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ يوْمَئِذٍ شَاْنٌ يغْنِيهِ» (عبس/37) :"هرکس آن روز چنان گرفتاراست که به ديگري نتواند پرداخت". اما سنت هاي دنيوي حوزه گسترده دارد، همه را فرا مي گيرد، اين نتيجه طبيعي و قهري سنت هاي دنيوي است(صدر، ص89/1369).

همان گونه که در ضرب المثل ها گفته مي شود: آتش، تر و خشک را باهم مي سوزاند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

سنت هاي اجتماعي در قرآن جداي از سنت هاي عام الهي نيست بلکه جزئي از آن است.

تفاوت آن اين است که سنت هايي الهي عام، حاکم بر کل جهان و نظام هستي است.به عبارت ديگر: سنت هايي الهي عام همان قوانين و مقرراتي است که بر تمامي موجودات اعم از جمادات و نباتات و حيوانات حکومت مي کند. نظم موجود در ميان اجزاء طبيعت آسمان و زمين و فصول چهارگانه و شب و روز گوياي اين حقيقت است؛ اما سنت هايي اجتماعي، خاص است و قوانين و مقرراتي است که برجامعه انساني در طول تاريخ حکم فرما بوده است. آن چه در قرآن کريم تحت عنوان"سنت" ذکر شده است بيش تر اشاره به همين قوانين اجتماعي دارد. دست يافتن به همه اين قوانين و استخراج آن از قرآن کاربسيار گسترده وعظيم است،آنچه در اين نوشتار ما به ذکر آن مي پردازيم نمونه هايي از اين "سنت ها" است مانند: سنت هدايت، سنت امداد، سنت تغيير، سنت آزمايش، سنت نجات مؤمنان، سنت بيداري، سنت استدراج و املاء، سنت تزئين، سنت اضلال، سنت حاکميت اشرار، سنت "جانشيني"، سنت پيروزي حق بر باطل و... در اين نوشتار، به ذکر و توضيح برخي از سنتها اکتفا ميکنم.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

برای مطالعه سنت های خدا در تاریخ(سنت های تاریخی)، به تایپیک زیر مراجعه کنید:

سنت های خدا در تاریخ چیست؟

در ادامه به سنتهای اجتماعی در قرآن خواهیم پرداخت.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

چند نمونه از سنت های اجتماعی:

1. سنت امداد

سنت امداد به معناي کمک و ياري انسان ها، جهت رسيدن به اهداف و خواسته هاي شان است چه اين كه اهل حق باشند يا باطل. خداي متعال کساني را که طالب دنيا و کمالات مادي و دنيوي باشند و در راه باطل و شر، گام بگذارند ياري و کمک مي کند:
«مَّن كَانَ يرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاء لِمَن نُّرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يصْلاهَا مَذْمُوماً مَّدْحُوراً» (اسراء/10) "آن کس که [تنها] زندگي زود گذر [دنيا] را مي طلبد،‌آن مقدار از آن را که بخواهيم و به هرکس اراده کنيم، مي دهيم، سپس دوزخ را براي او قرار خواهيم داد که در آتش سوزانش مي سوزد در حالي که نکوهيده و رانده [درگاه خدا] است"(جعفري، ص 147/1382).
هم چنين کساني را که جوياي معنويت و آخرت، خواستار جمال و جلال الهي اند، در طريق حق و خير قدم مي نهند، وسايل و ابزار پيشرفت و ترقي براي نيل به هدف را براي آنان فراهم مي کند:
«وَ مَنْ اَرَادَ الآخِرَةَ وَ سَعَي لَهَا سَعْيهَا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولَئِكَ كَانَ سَعْيهُم مَّشْكُوراً كُلاًّ نُّمِدُّ هَـؤُلاء وَ هَـؤُلاء مِنْ عَطَاء رَبِّكَ وَ مَا كَانَ عَطَاء رَبِّكَ مَحْظُوراّ» (شوري/19-20) "و هر كه خواهان آخرت باشد و در طلب آن سعي كند و مؤمن باشد، جزاى سعيش داده خواهد شد. همه را، چه آن گروه را و چه اين گروه را، از عطاى پروردگارت پي در پي خواهيم داد، زيرا عطاي پروردگارت را از كسي باز ندارند". امداد نسبــت به گروه هاي که اهل دنيايند، بر اساس حکمت و مصلحت صورت مي گيرد، از اين طريق خداي متعال حجت را برآنان تمام مـي نمايد، تا آنان بهـانه اي براي كفران و عصيان نداشته باشند و امداد نسبت به آن ها مهلتي است براي آنان تا بتوانند اگر قابليت و شايستگي هدايت را دارند از امداد الهي براي بازگشت به حق و حقيقت بهره مند شوند. سنت امداد عام ترين و کلي ترين سنت خداي متعال نسبت به بندگان است، در عين حال تداوم آن، مشروط و مقيد بوده، زيرا مسبوق به رفتار آدميان است (مصباح يزدي، ص 436 / 1379).

انسان وقتي مسيرحق يا باطل را انتخاب نمود، با اختيار و اراده خود در اين مسيرگام نهادند قوانيني براي هر دو طيف به جريان مي افتد تا آنان را در رسيدن به خواسته هايش کمک و ياري نمايد، اين قوانين در دو بخش مطرح است:

1. امداد اهل ايمان
   
2. امداد اهل باطل
   

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

2- سنت هدايت اين سنت عام و مطلق بوده، گستردگي و قلمرو آن تمامي موجودات از جمله انسان ها را به صورت فردي و جمعي در بر مي گيرد. چنان که هدف آفرينش و نزول کتاب هاي آسماني و ارسال رسل هدايت بخشي به سوي کمال است.
اقسام هدايت:
هدايت در يك نگاه در سه سطح مطرح است:

1. هدايت تكويني
   
2. هدایت فطری
3. هدایت تشریعی

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

3. سنت ابتلا و آزمايش
يکي از سنت هاي عام و فراگير الهي نسبت به فرد و اجتماع، ابتلاء‌ و آزمايش است. شناخت اين سنت نقش بزرگي در بينش انسان به زندگي دارد. هنگامي كه انسان بداند ، در همه حال، در هر زمان و مکان، با هر نوع وسايل و ابزار، خداي سبحان او را مورد امتحان قـرار مــي دهد، تلاش مي کند تا انديشة درست، جهان بيني صحيح، عمل کرد مفيد در زندگي داشته و در مقابل حوادث و تحولات عکس العمل منفي نشان نداده و آسيب پذيري را از خود دور نمايد.