(...◕✿◕◕✿◕ اختلاف حقوق زوجین ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

عنوان مقاله


اختلاف حقوق زوجین از دیدگاه مرحوم طبرسی و علامه طباطبایی(قدس ره)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

قسمت اول
اشاره - مرضيه فرقاني رامندي خانواده ركن اساسي اجتماع بشري است. اسلام به اين ركن اساسي توجه خاصي دارد تا آنجا كه شارع مقدس با توجه به توانايي‌ها، فطرت دروني، نيازهاي بشر و مصلحت عمومي، قوانيني را براي سعادت افراد مقرر كرده است كه پس از قرن‌ها همچنان اين احكام پا برجا و پوياست. خداوند براي هدايت بشر، انسان‌هاي كامل را اعم از مرد و زن الگو قرار داد تا مسير رشد و هدايت براي انسان‌ها آشكار گردد. بايد توجه داشت كه قوانين به تنهايي نمي‌توانند آرامش و سعادت خانواده را تأمين كنند؛ آنچه در خوشبختي خانواده بيشتر از قانون مؤثر است، اخلاق زوجين مي‌باشد. زن و شوهر بايد با صفا و صميميت و وفاداري در كنار هم زندگي كنند و از كمك به يكديگر دريغ نورزند و اصول گذشت و فداكاري، روحيه ايثار و احسان را بر خانواده حكم‌ فرما سازند تا اين كانون همواره سعادتمند باقي بماند، اما اگر زوجين همواره بر سر حقوق و تكاليف قانوني خود نزاع كنند و هر روز براي رفع اختلافات به مقامات قضايي رجوع نمايند، بي‌شك نمي‌توانند با آرامش و سعادت زندگي كنند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حقوق متقابل
بنابر قانون مدني همين كه نكاح به طور صحيح واقع شد، روابط زوجيت بين طرفين موجود و حقوق و تكاليف زوجين در مقابل همديگر برقرار مي‌شود.(1) خداوند متعال در قرآن كريم مي‌فرمايد: (وَ لَهُنّ مِثْلُ الّذي عَلَيْهِنّ بِالْمَعْرُوفِ)(2)؛ «براي زنان بر عهدة مردان حقوقي شايسته است، مانند حقوقي كه (براي مردان) به عهدة آن‌هاست». مرحوم طبرسي در اين رابطه مي‌فرمايد: زنان حقوقي دارند كه شوهران ملزم به رعايت آن‌ها هستند؛ حقوقي همچون حسن معاشرت و ضرر نزدن به آن‌ها، مساوات در قسمت بيتوته، نفقه و...، همانطور كه مردان نيز داراي حقوقي هستند كه بايد از سوي زنان رعايت شود، مانند وجوب اطاعت زن از شوهر در چيزهايي كه خداوند واجب كرده است (مانند حق زناشويي، عدم خروج از منزل بدون اجازة شوهر)، كسي را به خود راه ندهد و نطفه و فرزند شوهر را به طور صحيح رعايت كند(3) (توليد مثل و پرورش و تربيت).
علامه طباطبايي معتقد است كه حق مردان بر زنان، بيشتر از حقي است كه زنان بر مردان دارند و اين مطلب نيز با تساوي حقوق زن و مرد منافات ندارد؛ زيرا در اجتماعي كه معروف حاكم است، تمام افراد در هر حكمي برابر هستند و در نتيجه احكامي كه عليه آنان است، برابر با احكامي است كه به نفع ايشان مي‌باشد. البته اين تساوي را بايد با حفظ جايگاه اجتماعي افراد در نظر گرفت؛ يعني با توجه به موقعيت و مسئوليتي كه نسبت به ديگران دارند، براي مثال فردي كه در كمال و رشد اجتماع تأثير دارد، با فردي كه تأثير ندارد؛ فرق داشته باشد و اين طبيعت هر اجتماعي است كه رييس و زيردست اوـ معاون باشد يا خدمتگزار جزء ـ با هم تفاوت داشته باشند. كارگر با كارفرما، عالم با جاهل و...، ولي در ميان آنان تساوي اعمال گردد و حق هر صاحب حقي داده شود. اسلام بر همين اساس احكامي را به نفع زن و احكامي را به ضرر او قرار داده است؛ يعني آنچه از احكام كه له اوست، با آنچه عليه اوست، مساوي مي‌باشد و در عين حال موقعيت و جايگاه او را در روابط اجتماعي و تأثيري كه در زندگي زناشويي و بقاي نسل دارد، در نظر گرفته و معتقد است كه مردان در اين زندگي زناشويي يك درجه بر زنان برتري دارند و منظور از درجه، همان برتري و منزلت است.(4)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

بايد توجه داشت كه نظر علامه در تفسير آية 34 سوره نساء، قيموميت نوع مردان بر نوع زنان است؛ البته در جهات عمومي كه با زندگي هر دو طايفه ارتباط دارد... كه عبارت است از مثل حكومت و قضا كه حيات جامعه به آن‌ها بستگي دارد و قوام اين دو مسئوليت و يا دو مقام، بر نيروي تعقل است كه در مردان بالطبع بيشتر و قوي‌تر است، تا در زنان همچنين دفاع از سرزمين با اسلحه كه قوام آن برداشتن نيروي بدني و هم نيروي عقلي است كه هر دوي آن‌ها در مردان بيشتر است تا زنان.
... قيموميت مرد بر زنش به اين نيست كه از ارادة زن و تصرفاتش در آنچه مالك آن است، سلب آزادي بكند و اينكه استقلال زن را در حفظ حقوق فردي و اجتماعي او و دفاع از منافعش را سلب كند. پس زن همچنان استقلال و آزادي خود را دارد، هم مي‌تواند حقوق فردي و اجتماعي خود را حفظ كند و هم مي‌تواند از آن دفاع نمايد و هم مي‌تواند براي رسيدن به اين هدف‌هايش به مقدماتي كه او را به هدف‌هايش مي‌رساند، متوسل شود.(5)
بنابراين طبق نظريه علامه برتري شوهر بر زن در خانواده در هر دو آيه مربوط به امور زناشويي است. مرحوم طبرسي نيز اقوال مختلفي در اين برتري بيان داشته است:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

. وجوب اطاعت زنان از مردان، قرار داشتن اختيار زنان در دست مردان؛ بيشتر بودن ارث مردان و وجوب جهاد بر مردان و نه زنان.(6)
2. زن و مرد هر دو از هم لذت مي‌برند و از تمتعات جنسي برابرند، ولي وجوب نفقة زن و سرپرستي، موجب برتري مرد بر زن شده است.
3. ابن‌عباس اين‌گونه نقل كرده است كه مقصود، مقام و منزلتي است كه در نتيجة بيشتر رعايت كردن حقوق زن بر مردان پديد مي‌آيد؛ به طوري كه همواره جانب زن را رعايت كنند و همه حقوقش را از زن نخواهد و اين سبب فضل و برتري بر زن مي‌شود.
4. در تفسير علي‌بن ابراهيم‌بن هاشم آمده است، حق مردها بر زنان بيشتر است از حقي كه زنان بر مردان دارند و درجه برتري مردان به همين جهت است.(7)
براي روشن شدن معناي فضل و برتري در دو آية 34 سوره‌ نساء و 228 سوره بقره، توجه به آيه 32 سوره نساء ضروري است: «و چيزي كه خداوند بدان بعضي از شما را بر بعضي برتري داد، آرزو نكنيد؛ براي مردان از كردارشان نصيب و براي زنان از كردارشان نصيب است و از خداوند از فضلش بخواهيد كه خدا بر هر چيزي داناست»؛ (وَ لا تَتَمَنّوْا ما فَضّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلي‏ بَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمّا اكْتَسَبْنَ وَ سْئَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنّ اللّهَ كانَ بِكُلّ‏ِ شَيْ‏ءٍ عَليمًا)،(8) مرحوم شيخ طبرسي در شأن نزول آيه آورده است: اُم‌سلمه خدمت پيامبر(ص) عرض كرد: «مردان مي‌جنگند و زنان نمي‌جنگند و براي زنان نصف ميراث است. كاش ما هم مرد بوديم و مي‌جنگيديم و به آنچه مردان مي‌رسيدند، مي‌رسيديم»(9) و شأن نزول‌هاي ديگر شبيه به همين را بيان و از قول بلخي نقل مي‌كند كه جايز نيست مرد آرزو كند زن باشد و نه زن آرزو كند كه مرد باشد؛ زيرا كار خدا براساس مصحلت است، سپس نتيجه‌گيري مي‌كند كه بنابراين آنان چيزي را آرزو كرده‌اند كه خلاف مصلحت است و مفسده نيز به دنبال دارد و اگر به آنچه در دست ديگران است، احتياج پيدا كرديد و خواستيد مثل آن‌ها باشيد، از خداوند مسئلت كنيد تا به شما بدهد؛ به شرطي كه فسادي براي خود يا ديگري نداشته باشد.(10)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

علامه طباطبايي در تفسير آيه شريفه مي‌فرمايد: از ظاهر آيه استناد مي‌شود كه مي‌خواهد از آرزوي خاص نهي كند و آن آرزوي داشتن برتري‌هايي است كه در بين مردم ثابت است؛ برتري‌هايي كه از تفاوت‌هايي ناشي مي‌شود كه بين گونه‌هاي انساني وجود دارد. برخي از صنف مردان هستند و بعضي از صنف زنان و هر صنف، نسبت به صنف ديگر برتري دارد كه به طبيعتشان بر مي‌گردد. نكته دقيق اين است كه فعل فضل را به خداوند سبحان نسبت داده و اين‌طور فرموده: (بَعْضَكُمْ عَلي‏ بَعْضٍ)؛ يعني از يك طرف خضوع در برابر خدا را در دل‌ها بيدار كند و انسان را به مصلحت خود آگاه سازد و از طرف ديگر غريزه حب و علاقه به فرد ديگر را بيدار و به اين آگاه‌ كند كه فرد برتر، بعضي از خود توست و از تو جدا نيست؛ گويا شما يك تن واحد هستيد و به سبب ازدواج تكميل كنندة يكديگر شده‌ايد؛ (هُنّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أنْتُمْ لِباسٌ لَهُنّ).(11) بنابراين تمنا نمودن كه ريشه‌اش حسادت است، معنايي ندارد و مثل اين مي‌ماند كه اعضاي بدن به يكديگر حسادت ورزند. دست نسبت به بينايي چشم حسد ورزد و بخواهد تخم چشم را از كاسه بيرون آورد با اينكه چشم بينايي دست نيز هست.(12)
از مطالب بيان شده چنين به دست مي‌آيد كه هر دو مفسر حقوق متقابل بين زوجين و بيشتر بودن حق شوهر نسبت به زن را پذيرفته‌اند، اما علامه طباطبايي در ضمن آن، تساوي حقوق زوجين را نيز به نحو زيبايي مطرح كرده ‌است. فضل و برتري مردان هم طبيعي و هم اكتسابي است كه مخصوص صنف خاص است و سزاوار نيست در اين برتري‌هاي طبيعي آرزو و تمنا داشته باشيم، ولي برتري‌ها اكتسابي گاه اختياري است؛ مانند صنعت، حرفه و يا هر عمل اختياري ديگر يا غير عمل اختياري است؛ ولي به صفتي منتهي مي‌شود كه آن صفت سبب اين اختصاص شده است؛ مانند مرد بودن و زن بودن و دو برابر بودن ارث شوهر نسبت به زن. با توجه به اينكه نظام احسن براساس عدالت، بنا و مصالح امور در آن به طور كامل رعايت شده و حق هر صاحب حقي به او اعطا گرديده است؛ گاهي حقوق افراد بيشتر و در مقابل تكاليف نيز سنگين‌تر خواهد بود و نزد خداوند تنها كسي ارزشمندتر كه تقواي بيشتري داشته باشد؛ نه حقوق بيشتر: (إِنّ أكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أتْقاكُمْ).(13)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حقوق مشترك
الف) حسن معاشرت


مطابق قوانين الهي شارع مقدس زن و شوهر را به حسن معاشرت با يكديگر مكلف نموده است.(14) اين وظيفه مشترك در آيه 228 سوره بقره و 19 سوره نساء به صراحت مطرح گرديده است؛ آنجا كه خداوند متعال مي‌فرمايد: (وَ عاشِرُوهُنّ بِالْمَعْرُوفِ). مرحوم شيخ طبرسي در مجمع البيان مي‌فرمايد: «با آن‌ها به نيكي معاشرت كنيد».
در اداي حقوق زنان اعم از عدالت در قسمت، نفقه و خوبي سخن و رفتار، معروف اين است كه او را نزند، سخن بد به او نگويد و با او به گشاده‌رويي برخورد نمايد. خداوند متعال در آخر آيه مي‌فرمايد: (أنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَ يَجْعَلَ اللّهُ فيهِ خَيْرًا كَثيرًا)، ممكن است انسان چيزي را مكروه شمارد كه خداوند خير بسيار در آن قرار داده است.
خداوند در اين آيه مردان را تشويق كرده است تا نسبت به زناني كه بي‌علاقه هستند، شكيبا باشند. برخورد متعارف در جامعه اين است كه فرد جزء مقوم جامعه و در حوادث جامعه، سهيم و نيز دخالتش با دخالت ساير اعضا مساوي باشد. جامعه به كار و همكاري همه افراد نياز دارد و فرد در ضمن كار بخشي از آن را به خود اختصاص مي‌دهد و از اضافه محصول كارش، ديگران نيز استفاده مي‌كنند. در مقابل از مازاد محصول كار ديگران آنچه را كه لازم دارد، مي‌گيرد. اگر افراد جامعه‌اي غير از اين رفتار كنند؛ يعني به شخص ستم كنند و استقلال و نقش او را در جامعه ناديده بگيرند يا باطل نمايند و فرد را تابع و غير مستقل سازند تا ديگران از حاصل كار او بهره‌مند شوند، ولي او از حاصل كار ديگران سود نبرد؛ به معروف رفتار نشده است. در حقيقت مردم شاخه‌هايي از يك درخت‌اند و مجتمع در تشكيل يافتن، به همة اجزاء محتاج است؛ (بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ).
جامعة عصر نزول قرآن، زن را در جايگاه خود قرار نمي‌داد و از اينكه جزء اجتماع بشري باشد، كراهت داشت و او را موجودي طفيلي و ناقص مي‌دانست؛ از اين‌رو خداوند فرمود: (فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنّ فَعَسي‏ أنْ تَكْرَهُوا).(15)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

در مقايسه ميان نظرات علامه طبا‌طبايي و مرحوم طبرسي چنين به دست مي‌آيد كه مرحوم طبرسي مصاديقي از رفتار به معروف را بر شمرد‌ه است و بايد توجه داشت كه معروف تنها به آن موارد ذكر شده، خلاصه نمي‌شود؛ اما علامه طباطبايي ديدگاه وسيع‌تري ارائه داده است. از نظر ايشان هر رفتاري كه بر اساس عدالت و حق باشد، از مصاديق معروف است و هر رفتاري كه سبب ظلم و ستم و ناديده گرفتن جايگاه و نقش زن در جامعه شود، از مصاديق منكر مي‌باشد. از قسمت آخر آيه، سازگاري زوجين را مي‌توان استنباط كرد تا هنگام برخورد به آنچه اكراه دارند، دچار سردي نشده و ديگر نقاط قوت همسر را فراموش نكنند؛ بلكه با صبر و ملايمت خير كثير را براي خانواده به ارمغان آورند كه مصداق مهم آن فرزند شايسته است.
خوش‌رفتاري زن و شوهر بستگي به عرف، عادت و آداب و رسوم اجتماعي دارد و به اقتضاي زمان و مكان تغيير مي‌كند؛ هرچند اصول اوليه معروف، همواره ثابت است. حسن معاشرت سبب مي‌شود زوجين با خوش‌رويي و مسالمت به دور از هر گونه ستم و اهانت، با يكديگر زندگي كنند. داشتن روابط جنسي به طور متعارف از لوازم حسن معاشرت مي‌باشد. رسول گرامي اسلام(ص) فرموده است: «كامل‌ترين مؤمنان از حيث ايمان، خوش‌خلق‌ترين آن‌هاست و شايسته‌ترين شما، آن‌هايي هستند كه با زنانشان خوش‌رفتارترند».(16

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

نمونه كامل اين حسن خلق را در سيره پيامبر گرامي اسلام(ص) و ائمه معصومين((ع) مي‌بينيم، تا آنجا كه در مورد برخورد پيامبر(ص) و وفق و مداراي ايشان با همسرانشان، آيه نازل شد كه چرا براي جلب رضايت همسرانت برخي امور را كه خدا بر تو حلال كرده، بر خود حرام مي‌كني: (يا أيّهَا النّبِيّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أحَلّ اللّهُ لَكَ تَبْتَغي مَرْضاتَ أزْواجِكَ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ).(17)
و در آية ديگر خطاب به همسران پيامبر(ص) مي‌فرمايد: (إِنْ تَتُوبا إِلَي اللّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْريلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهيرٌ)(18)؛ «اگر شما دو نفر (افشاگر راز و شنوندة آن) به سوي خدا توبه بريد (مي‌سزد؛ زيرا) كه دل‌هايتان (از حق) منحرف شده و اگر بر ضد او ياور هم باشيد، پس (بدانيد كه) مسلماً خداوند خود و جبرئيل و مرد شايستة مؤمنان ياور او هستند و فرشتگان نيز پس از آن‌ها پشتيبانند».
در مورد خوش‌رفتاري زنان در روايت آمده است: «جهادُ المرأةِ حُسْنُ التَبَعُّل».(19) خوب شوهرداري كردن از راه معاشرت به معروف صورت مي‌گيرد و اين خوش‌رفتاري با شوهر، آن‌چنان امر مهمي شمرده شده است كه از آن به جهاد تعبير شده است.