تمکین و آثار آن از دیدگاه فقه شیعه

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

خداوند انسان را با انگیزه‌ها و تمایلات مختلف خلق کرده است که از جمله‌ی آن تمایلات، می‌توان به میل قوی هر جنس به جنس مخالف اشاره نمودمهمترین توصیه‌ی دین در برخورد با تمایلات جنسی ازدواج است خداوند حدود و مرزهایی برای این پیوند قرار می‌دهد و روابط جنسی خارج از حریم ویژه خانواده را به سختی منع می‌نماید، امّا از طرف دیگر چنان به روابط زن و شوهر تعمیق می‌بخشد که نیاز به جنس مخالف در ابعاد مختلف در کانون خانواده اشباع می‌گردد.
در اسلام به مسأله‌ی تمکین هم از طرف زن و هم از طرف مرد، توصیه‌های فراوانی شده است.این پژوهش که شامل، سه بخش اصلی و هفت فصل فرعی می‌باشد، در صدد است تا با ترتیب و سبک و سیاقی مناسب«تمکین و آثار آن از دیدگاه فقه شیعه» را تبیین، و با زبانی ساده و روان، ضمن آگاهی بخشی، موجبات رضایت خاطر مخاطبان خود را فراهم آورد.
این پژوهش تلاش می‌نماید، در ضمن آن که مسئله‌ی«تمکین» را مورد بررسی دقیق قرار دهد، مسائل جانبی را که مربوط به آن است- از قبیل نشوز و نفقه- یکجا و در کنار هم جمع آوری کند.
برای تحقق این هدف از منابع و کتب فقیهان عالی مقام و گرانقدر متقدم و متأخر; همچون شیخ طوسی، شیخ حرّ عاملی، مرحوم کلینی، شهید اوّل، شهید ثانی، صاحب جواهر و امام خمینی. و برخی آثار مؤلفان معاصر، بهره‌ی
فراوان برده است.
مزیت این کار نسبت به تحقیقات مشابه این است که اولاً موضوعی انتخاب شده که، کمتر کسی به آن پرداخته و ثانیاً مسائل مربوط و وابسته به آن را با زبان علمی و ذکر مستندات آن تبیین کرده است.
امید است که مورد رضایت خداوند متعال و ائمه‌ی معصومین:- که همه‌ی تلاش و فعالیت ما، باید در جهت کسب رضایت این بزرگواران باشد- قرار بگیرد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مفهوم تمکین و جایگاه آن

الف) تعریف تمکین:

دانشمندان علم لغت برای کلمه‌ی تمکین، معانی ذیل را بیان کرده‌اند. امکان دهی، تسلیم،[۱] تواناگردانیدن بر چیزی،[۲] او را مسلط بر چیزی گرداند.[۳]
در اصطلاح فقهی، تمکین به اظهار اطاعت زوجه از زوج تعبیر می‌شود. البتّه در کارهائی که اطاعتش بر زوجه لازم است.[۴]

ب) اقسام تمکین:
۱) تمکین خاص:

منظور از تمکین خاص اطاعت زن در مسائل مخصوص زناشویی می‌باشد که در صورت تقاضای استمتاع زوج، تسلیم شدن زن در برابر خواسته‌ی مرد می‌باشد و زوجه مکلف است که در موقعیت مشروع و جایز کاملاً خویش را تسلیم مرد نماید.[۵]
شهید ثانی در تعریف تمکین فرموده اند:«و هو ان تخلی بینه و بین نفسها قولأ و فعلاً فی کل زمان و مکان یسوغ فیه الاستمتاع»[۶]
مقصود از تمکین آن است که زن، بین مرد و خودش را خالی کند(یعنی آزاد گذارد و مانعی ایجاد نکند. اعم از آنکه رفع مانع به زبان و سخن گفتن بوده یا عملاً و فعلاً این طور بنماید). در هر زمانی که استمتاع جایز است.
از امام صادق۷ نقل شده است که: زنی خدمت پیغمبر۶ آمد و عرض کرد: ای رسول خدا حق شوهر بر زن چیست؟ فرمود زیاد است. عرض کرد: اندکی را به من بگوئید فرمود… زن باید خود را به بهترین بوهای خوش معطر کند و بهترین لباسش را بپوشد و خود را به بهترین زینتی که دارد بیاراید و هر صبح و شام خود را به شوهرش عرضه دارد. [۷]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

2) تمکین عام:

مراد از تمکین عام، اطاعت کلی زن از شوهر در مسائل زناشویی بوده که در این نوع تمکین کلیه‌ی اموری که در مورد خانه‌داری می‌تواند جلب رضایت شوهر را فراهم آورد، از جانب زن، باید در حقوق شوهر انجام گیرد.[۸]

ج) تمکین خاص، تکلیفی خاص یا مشترک

آیا بهره جویی جنسی تنها حق مرد است یا حق همسران؟ بدون شک زن نیز حقی دارد که فقها از آن به حق قسم یاد کرده‌اند. چنانکه محقق حلی می‌فرمایند:«القسم حقٌ مشترک بین الزوج و الزوجة لاشتراک ثمرته»[۹] قسم حق مشترکی است بین زوجین که ثمره‌ی آن ایجاد انس و الفت برای هر دو است.
از نظر فقهی، اگر وظیفه‌ی زن این است که نیازهای جنسی همسرش را، ارضا کند و هر وقت او تمایل پیدا کرد، خود را مهیا بسازد، به نیازهای جنسی زن هم توجه شده و بر ارضای آنها به عنوان«وظیفه‌ی مرد» تأکیده شده است.
از حضرت علی۷ نقل شده است که فرموده‌اند:«إذا اراد احدکم أن یأتی زوجته فلا یعجلها فإنّ للنساء حوائج»[۱۰] هر گاه یکی از شما بخواهد با زنش نزدیکی کند، نباید او را به شتاب اندازد، زیرا زنان هم نیازهایی دارند.

د) تمکین و استحکام روابط خانوادگی

در دین اسلام(برخلاف برخی از ادیان) میل جنسی و لزوم ارضای آن نه تنها پست و رذالت آمیز معرفی نشده، بلکه امری پسندیده و مطلوب است، امّا به شرطی که در چار چوب ازدواج زن و مرد(چه به صورت دائم و چه موقت) انجام شود و از شیوه‌های نا به هنجار این نیاز پرهیز گردد. یکی از اهداف مهم تمکین خاص از دیدگاه اسلام، حفظ افراد جامعه از انحراف و فساد و تباهی است و همچنین از انحرافات جنسی زوجین و تزلزل پیوند خانوادگی جلوگیری می‌کند. زن و مرد باید به یاری هم کانونی فراهم سازند که هم سلامت روانی خودشان را به دست آورند و هم در مناسبات اجتماعی، سلامت جامعه‌ تأمین شود.[۱۱]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

شرايط تمکين و موارد عدم لزوم آن
الف) شرایط تمکین

تمکين، وظيفه‌اي مشترک است البتّه ميزان و حدود تمکين نسبت به هر يک از زوجين متفاوت مي‌باشد. مثلاً زنان به دليل اينکه غالباً در منزل هستند و امکان پاسخ‌گويي به اين نياز از طرف آنان بيشتر است، بايد در حد ممکن و مشروع به اين نياز پاسخ دهند و براي مردان به دليل اينکه اکثراً به جهت تأمين معاش و شغل‌هايي که ايجاب مي‌کند، مدت طولاني در منزل نباشند، امکان پاسخ گويي کمتر است. لذا انتظار کمتري از آن‌ها بايد داشت. همان طور که اگر زن با اجازه‌ي زوج شاغل باشد، ديگر زوج نمي‌تواند آن انتظاري که از زوجه‌ي خانه دار محض دارد، از او نيز داشته باشد.[۱۲]
ب) موانع تمکين:
۱.بيماري‌هاي جسمي(بيماري دستگاه تناسلي).[۱۳]
۲. زماني که زن در دوران قاعدگي است.[۱۴]
۳. در زمان استحاضه‌ي کثيره يا متوسطه قبل از غسل.[۱۵]
۴. در زمان نفاس.[۱۶]
۵. در حال روزه‌ي واجب.[۱۷]
۶. زماني که نتوان غسل يا تيمم کرد بعد از داخل شدن وقت نماز.[۱۸]
۷. در حال اعتکاف.[۱۹]
۸. زماني که زن کمتر از ۹ سال داشته باشد.[۲۰]
۹. در حال احرام.[۲۱]
۱۰. با اذن شوهر به سفر واجب يا مستحب يا مباحي رفته باشد.[۲۲]
۱۱ . در صورت عدم بجا آوردن طواف نساء و نماز آن در حج.[۲۳]
۱۲. بدون اذن شوهر به سفر واجب مضيقي مانند سفر حج رفته باشد.[۲۴]
۱۳. در حال روزه يا نماز يا اعتکاف باشد به اذن شوهر.[۲۵]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مبناي فقهي رياست شوهر:
الف) بررسي آيات:
)... وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكُيمٌ( بقره/ ۲۲۸[۲۶]

به گفته‌ي مرحوم طبرسي در مجمع البيان، اين آيات از کلمات عجيب و جامعي است که فوايد بسياري را در بردارد. و آنچه که از اين مطالب اراده شده است به حسن معاشرت، ترک ضرب و زدن و تسويه در قسم و نفقه و پوشاندن است. همان گونه که شوهران بر همسران خود حقوقي دارند مثل اطاعت در اموري که خداوند بر بانوان براي شوهران واجب کرده است، و...
در مورد)وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ( چنين گفته شده که به معناي فضيلتي براي مردان است و از آن موارد، اطاعت بانو مي‌باشد. از موارد ديگر مالک بودن مرد بر طلاق و زيادي او در ميراث است. و از ديگر موارد شركت در جهاد مي‌باشد. و اين گفته‌ي مجاهد و قتاده است.[۲۷]
علي ابن ابراهيم قمي در اين باره گفته است حقوق مرد بر زن افضل است از حقوق زن بر مرد.[۲۸]
ب) بررسي روايات:
مطالعه ي منابع روايي نشان مي‌دهد که احاديث زيادي درباره‌ي رياست شوهر و لزوم اطاعت همسرش از وي وجود دارد. در روايتي آمده است که«قال الصادق۷: رحم الله عبداً احسن فيما بينه و بين زوجته فان الله عزوجل قد ملّکه ناصيتها و جعله القيم عليها»[۲۹] خدا رحمت کند مردي را که رابطه‌ي ميان خود و زنش را به نيکي برگزار کند. پس خداوند او را سرپرست و قيم بر آن زن قرار داده است.
اين حديث معتبر به روشني بر مقام قواميّت و رياست شوهر به همسرش دلالت دارد، البتّه با فرض اينکه مرد به وظايف خود عمل کند و حقوق همسر خويش را به نحو شايسته ادا نمايد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

محدوده‌ي وظايف بانو
وظايف الزامي زن

۱. تمکين خاص زن و پاسخ گويي به حق استمتاع و کاميابي او.[۳۰]
۲. ترک نکردن خانه و خانواده و خروج از منزل مگر به اذن و همفکري شوهر.[۳۱]
۳. خوشرفتاري و حسن معاشرت و خدمت به شوهر.[۳۲]
۴. عفت ورزي و حفظ پاکدامني در حضور و غياب شوهر.[۳۳]
۵. رعايت نظافت و بهداشت و پيرايش و آرايش ظاهري در حد ممکن، نکته‌ي جالب و قابل توجه اين است که در روايات آمده است که زن بايد خود را به بهترين زينت‌ها بيارايد.[۳۴]
۶. در بخشش از مال شوهر، رضايت او را بدست آورد.[۳۵]
۷. جلب رضايت شوهر در عمل به عبادات مستحبي غير مالي.[۳۶]
۸. پذيرش سکناي شوهر براي زندگي مشترک، مگر اينکه به عنوان شرط ضمن عقد، حق انتخاب مسکن را براي خود قرار دهد.[۳۷]
۹. اطاعت کردن از شوهر و عدم نافرماني او[۳۸] (البتّه تا جايي که فرمان شوهر مخالف با دستورات خداوند تعالي نباشد).
۱۰. آزار نرساندن و اذيت نکردن شوهر به غير حق.[۳۹]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

نشوز
الف) تعريف لغوي و اصطلاحي نشوز

نشوز در لغت به معني ارتفاع[۴۰] و سرپيچي کردن و نشوز زن به معناي ناسازگاري کردن او با شوهر است:[۴۱] نشوزالمرأة بغضها لزوجها و رفع نفسها عن طاعته و عينها عند إلي غيره[۴۲] نشوز زن عبارت است از کينه و نفرت او نسبت به شوهرش و سر تافتن از اطاعت او، و چشم داشتن به جز او.
در اصطلاح فقهي، نشوز گاهي از طرف زوجه مي‌باشد و گاهي از طرف زوج.
نشوز زوجه عبارت است از:از اطاعت، شوهرش آن مقداري که واجب است خارج شود.[۴۳] مثلاً خود را در اختيار او قرار ندهد و چيزهاي نفرت آوريکه منافات با تمتع و التذاذ شوهر از زن دارد را از خود دور نسازد. حتي در موردي هم که شوهر تقاضاي آرايش از او دارد، ترک تنظيف و آرايش و زينت نيز از مصاديق نشوز است و همچنين بيرون رفتن از خانه بدون اذن شوهر و کارهايي ديگر از اين قبيل نشوز است. و امّا اطاعت نکردن شوهر در کارهائيکه شرعاً بعهده‌ي زن نيست نشوز به شمار نمي‌آيد.[۴۴]
و امّا نشوز زوج اين است که حقوق واجبه‌ي زوجه را ادا نکند، مثلاً قسمت شبانه‌ي او را ندهد، يا خرجي او را نپردازد[۴۵] در تاج العروس نشوز مرد اين گونه تعريف شده است که همسرش را بزند و در حق او جفا کند.[۴۶]
ب) نظر علماء درباره‌ي نشوز
در اين قسمت برآنيم که نظرات فقها را درباره‌ي نشوز زن و مرد پيگيري کنيم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

نشوز زن و درمان آن از نظر فقها

اگر علائم و نشانه‌هاي نشوز زن براي شوهر آشکار شد به اينکه چهره‌ي خود را درهم بکشد يا نسبت به خواسته‌هاي مرد(خواسته‌هايي که مربوط به استمتاع باشد)[۴۷] اظهار بي رغبتي نمايد يا عادت خود را نسبت به برخورد با وي و رعايت ادب با او از نظر گفتار يا کردار تغيير دهد،[۴۸] بر مرد لازم است که ابتداً وی را موعظه کرده[۴۹] و حقوق زوج بر زوجه را كه در روايات معصومين: وجود دارد به او يادآوري کند.[۵۰]
در صورت عدم تأثير موعظه، مي‌تواند از او دوري کند يعني، در رختخواب پشتش را به او کند ولي حق زدن ندارد. اگر پس از طي اين مراحل، زن باز هم از اطاعت امتناع ورزيد، مرد مي‌تواند او را بزند تا اينکه به اطاعت واجب شوهرش باز گردد.[۵۱]
البتّه در زن بايد به مقداري که اميد بازگشت زن از مخالفت باشد، اکتفا کند و کتک او نبايد باعث زخمي شدن، جاري شدن خون، کنده شدن گوشت و يا شکسته شدن استخوان بشود.[۵۲]
نشوز مرد و راه حل اين بحران از نظر فقها
مرحوم صاحب جواهر درباره‌ي نشوز مرد مي‌فرمايد: در صورتي که مرد حقوق واجب زن مانند قسمت کردن شب‌ها بين زن‌هاي خود و پرداخت نفقه را رعايت نکرد، نشوز محقق مي‌شود.[۵۳] فاضل هندي علاوه بر موارد مذکور، کتک زدن بدون دليل را هم جزء نشوز مرد مي‌داند.[۵۴] آيت‌الله سيستاني در منهاج الصالحين فرموده‌اند، اگر مردي به يکباره همسر خويش را ترک کند علاوه بر موارد فوق الذکر، اين مورد هم جزء نشوز مرد محسوب مي‌شود.[۵۵]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

در برابر نشوز مرد زن چند وظيفه دارد که عبارتند از:

۱. زن بايد نفقه‌اش را از او مطالبه کند[۵۶]
۲. اگر نفقه را داد که هيچ، والا[از باب امر به معروف و نهي از منکر] او را نصيحت کند.[۵۷]
۳. اگر دو مرحله‌ي بالا مؤثر واقع نشد شکايت نزد حاکم ببرد و حاکم او را ملزم مي‌کند به اينکه حقوق وي را بدهد.[۵۸]

اگر مفيد واقع شد که هيچ وگرنه او را به مقداريکه مصلحت بداند تعزير مي‌کند[۵۹] و در صورت امتناع مرد از دادن نفقه حاکم مي‌تواند مخارج زن را نيز تأمين کند. هر چند از اين راه که ملک آن مرد را بفروشد[۶۰] البتّه به شرطي که از هيچ راه ديگري قابل تأمين نباشد.[۶۱]

نفقه و مباني آن در فقه
الف) معنا شناسي نفقه

نفق: يعني گذشتن هر چيز و از بين رفتن آن با تمام شدن آن چيز که يا با فروختن تمام مي‌شود مثل نفق البيع نفاقا و همين طور نفاق الايّم از بين رفتن گياه و نفق القوم در وقتي که بازارشان و داد و ستدشان رواج يابد و يا چيزي با مرگ تمام شود مثل نفقت الدابة نفوقاً يا با خرج شدن تمام شود مثل نفقت الدراهم واژه‌ي انفاق هم در مال و هم در غير مال بکار مي‌رود که يا واجب است يا مستحب و غير واجب.[۶۲]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

تعريف اصطلاحي نفقه:

«نفقه‌ي زوجه عبارت است از نيازمنديهاي زندگي زوجه، که مرد قانوناً موظف به پرداخت آن است؛ مانند خوراک، پوشاک و مسکن»[۶۳]

ب) مبناي فقهي نفقه‌ي زوجه:

فقهاي اماميه براي وجوب نفقه‌ي زوجه، به دو دليل استناد کرده‌اند: ۱)آيات ۲)روايات[۶۴]

۱. آيات:

در آيه‌ي ۳۴ سوره‌ي مبارکه‌ي نساء، انفاق از مسئوليت‌هاي مردان بر شمرده شده است و شماري از مفسران، مراد از «قوام» در آيه‌ي شريفه را بر عهده‌ گيري مسئوليت همسر معني کرده‌ که از مصداقهاي روشن آن، بر آوردن هزينه‌ي زندگي و تهيه‌ي پوشاک است.[۶۵]

۲. روايات:

روايات بسياري بر وجوب نفقه‌ي زوجه دلالت مي‌کند که براي رعايت اختصار، به ذکر يک روايت، اکتفا مي‌کنيم.
امام صادق۷ مي‌فرمايند: زني خدمت پيامبر آمد و از حق زوج بر زوجه سؤال کرد و پاسخش را شنيد. سپس از حق زوجه بر زوج پرسيد. پيامبر۶ فرمودند:«حق زن بر همسرش آن است که او را از برهنگي پوشانده و از گرسنگي اطعام داده و به هنگامي که مرتکب گناهي مي‌شود او را ببخشد».[۶۶]