آسیب شناسی اجتماعی جامعه اسلامی در عصر امام حسین علیه السلام

[ال یاسین]

آسیب شناسی اجتماعی جامعه اسلامی در عصر امام حسین علیه السلام

نوروز اکبری زادگان

چکيده
از ديدگاه جامعه‏ شناسي هنجارهاي اجتماعي جوامع بشري در واقع، تجلي ارزشهاي آن جوامع است و آنچه مي تواند همواره حيات اجتماعي جوامع انساني را تهديد کند، آسيبها و انحراف اجتماعي است که ممکن است موجب بيگانگي فرد از جامعه و يا از خود بيگانگي جامعه با ارزشهاي بنيادين آن گردد و زمينه‏هاي بروز رفتارهاي نابهنجار فردي و اجتماعي را نيز فراهم کند.
بنابراين شناخت عميق ارزشها و هنجارهاي اجتماعي و همچنين آسيبهاي اجتماعي مترتب بر آنها اهميت خاصي خواهد داشت. جامعه‏شناسان، علل گوناگوني را در بروز انحرافات اجتماعي مؤثر ميدانند از قبيل عوامل اجتماعي، محيطي، جمعيتي، سياسي، اقتصادي، رواني و شخصيتي و فرهنگي که بيش از همه براي عوامل اجتماعي اهميت قائلند در حالي که با توجه به رهيافت جامعه شناسي ديني همواره عوامل فرهنگي از برتري خاصي برخوردارند.
بر اين اساس ميتوان گفت که ارزشها و هنجارهاي اجتماعي عصر پيامبر (ص) تا دوران امام حسين (ع) به دلايل متعددي و خاصه عوامل فرهنگي، دچار آفت و انحراف شده بود. لذا تحريف باورهاي ديني و بازگشت به ارزشهاي جاهلي و برتري روحيه قومي بر هنجارهاي اسلامي عصر پيامبر (ص) ثروت اندوزي و گرايش به رفاه و تجمل، تبديل اشرافيت معنوي به اشرافيت مادي، برتري حربه ارعاب و تزوير بر عامل حق طلبي و ظلم ستيزي در روحيه جامعه اسلامي و بويژه مردم کوفه و بي‏عدالتي و فساد رهبران سياسي و... آسيبهاي اجتماعي عمده‏اي بود که امام حسين (ع) از شروع امامتش براي نجات امت اسلامي از اينگونه آسيبها، تلاش گسترده‏اي را در سطوح مختلفي آغاز کرده بود و در نهايت با شهادتش موجبات تثبيت هنجارها و ارزشهاي اسلامي را فراهم کرد.
شيوه‏هاي تبليغي امام حسين (ع) در کنترل اجتماعي آن بود که با تبليغ ارزشهاي اسلامي، سيستم اجتماعي عصر خويش را نظام بخشيد و روابط اجتماعي افراد جامعه را شکل داد تا هنجارها و ارزشهاي اسلامي بدون احساس زور و بطور آزادانه از سوي جامعه پذيرفته شوند و به عبارت ديگر «دروني» گردند؛ اگر چه اين کنترل با آموزشهاي ديني و غير رسمي انجام ميشد، اما امام (ع) همواره مؤثرترين عامل پيشگيري از گناه و ظلم و فساد اجتماعي را تقويت ايمان جامعه اسلامي و ارتباطشان با خدا ميديد و بنابراين، امام (ع) و اهل بيتش «عليهم‏السلام» لحظه‏اي از وظيفه امر به معروف و نهي از منکر که بسي فراتر از وظيفه تبليغ بود، بازنمي‏ايستادند.

[ال یاسین]

مقدمه

از نظر جامعه شناسي، هنجارها، قواعد رفتاري افراد را در وضعيت مشخصي معين ميکنند؛ به بيان ديگر هر جامعه‏اي از طريق هنجارها، رفتارهاي مناسبي را تعيين ميکند. اين هنجارهاي اجتماعي از طريق مذهب و يا قانون، دولت و يا تجربه‏هاي فردي تعين مي‏يابند [1] هنجارهاي اجتماعي در واقع، تجلي ارزشهاي آن جامعه است؛ يعني عقايد مشترک اجتماعي درباره آنچه خوب، مطلوب و درست است و يا حداقل ميتوان اذعان داشت که تمامي هنجارها در يک ارزش اجتماعي اساسي ريشه دارند [2] .

اسلام شيوه زندگي جامعي است که سراسر باورهاي ديني و رفتارها را در برميگيرد و اعمال خصوصي و عمومي افراد را شامل مي‏گردد. واژه «اسلام» به معني تسليم در مقابل خداست و اين امر موجب وحدت دروني و عدالت اجتماعي و برادري و برابري ميان همه پيروان ميشود. [3] .

با توجه به اين مقدمه بايد افزود که مقوله از خود بيگانگي ميتواند يکي از آسيبهاي بزرگ اجتماعي و فردي قلمداد شود زيرا همواره شخص از خود بيگانه به مخالفت با ارزشها و هنجارهاي جامعه خويش مي‏پردازد. همچنين جامعه هم ممکن است هنجارهايي را به کار بندد که با ارزشهاي بنيادين آن جامعه بکلي متناقض باشند و به عبارت ديگر از خود بيگانگي ميتواند زمينه‏هاي بروز رفتارهاي فردي و حتي اجتماعي را نيز فراهم نمايد.


1- محسنی ، منوچهر ،‌ مقدمات جامعه شناسی ، تهران 1371 ،‌چ 9 ،‌ص 376 الی 392.

2-رابرتسون ، یان ، درامدی بر جامعه شناسی ،ترجمه حسین بهروان ،‌انتشارات استان قدس ، تهران 1372،‌ج 1 ،ص 65

3- همان ص 339

[ال یاسین]

موقعيت ارزشها در عصر امام حسين

ارزشها و هنجارهاي اجتماعي جامعه اسلامي پس از پيامبر اکرم (ص) به دلايل متعددي دچار آفت انحراف گشته بود. تحريف باورهاي ديني و بازگشت به ارزشهاي جاهلي، فراموشي سيره پيامبر (ص) برتري روحيه قومي و عصبيت بر هنجارهاي اسلامي عصر پيامبر (ص) که نشات گرفته از تعاليم مقدس اسلام بود، تبديل اشرافيت معنوي به اشرافيت مادي و ثروت اندوزي و گرايش به تجمل و کمرنگ شدن روحيه عالي اسلامي بويژه در عصر عثمان و از آن پس، برتري حربه ارعاب و تزوير بر عامل حق طلبي و ظلم ستيزي در روحيه جامعه اسلامي بالاخص مردم کوفه، بيعدالتي و فساد رهبران سياسي و برخي عوامل ديگر، از جمله مسائل دردناک و آسيبهاي عمده اجتماعي بود که امام حسين (ع) براي نجات امت اسلامي از سراشيبي سقوط، تلاش گسترده‏اي را در اين راستا آغاز کرده بود.

جامعه اسلامي در عصر خليفه سوم با مشکلاتي جدي روبرو گرديده بود که از آن جمله ميتوان به مسائل زير اشاره کرد: راندن انصار از صحنه سياست، بها دادن به امويها و قريشيان در امر حکومتداري، تاراج بيت المال مسلمين و حاتم بخشيهاي عثمان، ثروت اندوزي او و ساختن بنا در مدينه و اختصاص اموال و باغهايي در مدينه براي خود، گسترش تفاخر قبيله‏اي و تبديل اشرافيت معنوي به اشرافيت مادي که موجب شد مساوات اسلامي فراموش شود [1] .

همچنين بر اساس تشويق و فرمان عثمان عده‏اي از سران قبايل که در فتوحات نقشي نداشتند در ازاي واگذاري زمينهايشان در مدينه، در کوفه صاحب زمين ميشدند مثل طلحة بن عبدا...، مروان بن حکم، اشعث بن قيس و ديگران، که اين مسأله موجب تقويت موقعيت رهبران قبايل کوفه در مقابل ساير قبايل مسلمان گرديد. [2] .

1- خاکرند ، کشرالله ، علل شکل گیری خوراج ، سازمان تبلیغات اسلامی ،‌تهران 72 ، ج 1 ، ص 52 الی 56
2- شهیدی ، جعفر قیام امام حسین علیه السلام ،‌دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،ج 10 ، تهران 65 ،‌ص 56

[ال یاسین]

بنابراين عملکرد خليفه سوم موجب شدت يافتن واکشنهاي سياسي اجتماعي عليه وي گرديد بويژه اينکه در اين واکشنها قبايل عرب يمني و موالي ايراني که بيش از نيمي از مردم کوفه را تشکيل ميدادند، نقش مؤثري داشتند.

بروز جدي رقابتهاي سياسي بين دو پايگاه مهم عراق (کوفه) و شام از عوامل مهمي بود که دوران امامت حضرت امير (ع) را نيز تحت تاثير خود قرار داده بود. عراقيها همواره به داشتن عراقي آزاد از تسلط امويان علاقه‏مند بودند و لذا به علي (ع) پيوستند و زمينه‏هاي متعدد ديگري نيز آنان را بر اين داشت تا از واکنشهاي امام علي (ع) در برابر معاويه دفاع کنند، گرچه متغير الحال بودن مردم کوفه، سرانجام نتيجه‏اي جز تحميل حکميت به علي (ع) نداشت.

علاوه بر آنچه گفته شد، رقابت و اختلاف بين عراقيها و شاميها، پيش از آن نيز در زمان عثمان بر سر تقسيم غنايم ارمنستان و فتح آن بروز کرده بود [3] .

تلاش معاويه نيز در عصر امام حسن (ع) به گونه‏اي به بار نشسته بود که نه تنها آسيبهاي اجتماعي جامعه اسلامي، اصلاح نشده بود بلکه با مسائل عميقتري نيز روبرو گرديده بود و لذا امام حسن (ع) در چنين وضعيتي علي رغم حمايت تعدادي اندک از شيعيان حقيقي، نمي‏توانست به جنگ با معاويه ادامه دهد زيرا در آن صورت لااقل بزرگترين ضربات دستگاه اموي به پيکره شيعه وارد مي‏آمد، با وجود اين تلاش صلح طلبانه و تدابير ارزنده امام (ع)، سرانجام موجب افشاي چهره مزدورانه معاويه و حفظ موقعيت شيعيان گرديد.



3- جعفریان ، رسول : حیات سیاسی فکری امامان شیعه ، سازمان تبلیغات اسلامی ، ج 1372 «2،ج 1 ،ص 94- به نقل از الفتوح : این اعثم ج 2 ، ص 110 و نیز دینوری : اخبار الطوال ، ص 160 به بعد

[ال یاسین]

اما مفهوم انحراف جامعه مسلمين از ارزشها و هنجارهاي اسلامي در عصر امام حسين (ع)، ابعاد گسترده‏تري به خود گرفت؛ انحراف جامعه اسلامي و تخطي از هنجارهاي اجتماعي اسلام، امام حسين (ع) را بر آن داشت تا عليه اين آسيبهاي اجتماعي که طبعا [4] روابط ناسالمي را بر امت اسلامي تحميل ميکرد، قيام کند و اصلاح جامعه پيامبر (ص) را در قالب شيوه‏هاي عملي امر به معروف و نهي از منکر سرلوحه کار خود قرار دهد. علاوه بر اينکه از طرفي يزيد مترصد گرفتن بيعت از امام (ع) به هر قيمتي بود و از سوي ديگر، اجابت دعوت مردم متغير الحال کوفه، يک‏بار ديگر جامعه اسلامي بويژه مردم کوفه را در معرض آزمايش الهي مهمي قرار مي‏داد [5] .

بنابراين در چنين وضعيت دشواري امام (ع) ميفرمود... مردم نمي‏بينيد که به حق عمل نميشود و کسي از باطل روگردان نيست؟، در اين اوضاع مؤمن بايد لقاي پروردگارش را بر چنين زندگي ترجيح بدهد [6] .

به نظر ميرسد که اقدامات و روشهاي عملي امام (ع) در برخورد با آسيبهاي اجتماعي عصرشان در سه سطح عمده بوده است: اولا با رهبران فاسد و حاکم بر جامعه اسلامي که يزيد مظهر آن بود.

ثانيا با امت اسلامي که از هنجارها و ارزشهاي اسلامي عصر پيامبر (ص) بکلي منحرف شده بود. ثالثا با جبهه خودي که همان شيعيان راستين حضرت بودند و لذا حضرت با هر کدام از اين دسته‏ها برخوردي متناسب با آنان داشت؛ از جمله حضرت در برخورد با يزيد فرمود:... و علي الاسلام السلام اذا قد بقيت الامة براع مثل يزيد يعني ديگر فاتحه اسلام را بايد خواند اگر نگهبانش شخصي همچون يزيد باشد، و يا اينکه امام حسين (ع) همواره نسبت به جامعه اسلامي دچار انحراف بيمارگونه، روشي مهربانانه و مشفقانه داشت. [7] .


4- ستوده ، هدایت الله ، مقدمه ای بر آسیب شناسی اجتماعی ، انتشارات اوای نور ، تهران 72 ، ص 30-31

5- مطهری استاد شهید : حماسه حسینی ، انتشارات صدرا، 61 ، ج 2، ص 39 به بعد.

6-همان : ج 2 ، ص 207

7- همان ، ج 2 ص 245

[ال یاسین]

محورهاي کلي آسيبها و انحرافات اجتماعي عصر امام

از ديدگاه جامعه شناسي، انحرافات اجتماعي، مفهومي وسيع دارند. انحرافات ممکن است، در يک تقسيم بندي مثبت يا منفي باشند. [1] انحرافات مثبت گونه‏اي از انحرافات است که فردي با اطلاع کامل از حدود ارزش و اعتبارات حاکم بر جامعه پا فراتر ميگذارد و ارزشهاي نويني را مي‏آفريند که ممکن است در تمام زمينه‏هاي زندگي اجتماعي باشد؛ مثل کار مقدسان در نظام ارزشهاي مذهبي، قهرمانان در نظام جنگي، رهبران در نظام سياسي و... [2] از اينرو اين نوع انحراف در واقع انحراف به معني واقعي آن نيست اما انحراف منفي از ديدگاه جامعه شناسي باعث پيدايش عوامل چندي ميگردد که مهمترين آنها عبارتند از:

از هم گسيختگي نظم اجتماعي و نقض گسترده هنجارهاي اجتماعي، سردرگمي درباره ارزشها و هنجارها به دليل شدت انحراف، تغيير جهت دادن منابع و امکانات در امور غير مفيد و نيز بي‏اعتمادي مردم. [3] .

بنابراين با توجه به هنجارها و ارزشهاي حاکم بر جامعه اسلامي عصر امام حسين (ع)، که خود انحراف بزرگي از هنجارهاي عصر نبوي به شمار مي‏آمد، از ديدگاه جامعه‏ شناسي، قيام امام حسين (ع) عليه ارزشهاي منحط حاکم بر آن روزگار، موجب آفرينش ارزشهاي نويني شد که بر دستورهاي الهي قرآن کريم و سيره أميرالمؤمنين (ع) و سنت پيامبر (ص) متکي بود و موجب گشت تا فضاي فکري و فرهنگي مناسبي پديد آيد تا بار ديگر ارزشهاي اصيل اسلامي احيا شود و با افشاي چهره پليد دستگاه اموي، علائم نارسايي و انحراف در جامعه اسلامي بيش از پيش از سوي امت اسلامي تشخيص داده شده تا پس از آن با تقويت و انسجام و همنوايي جامعه، راه حصول به تغييراتي بنيادين در ساختار نظام اجتماعي حاکم بر آن عصر هموارتر گردد.


1- ستوده ، هدیات ، همان کتاب ، ص 34-38.

2- شیخاوندی ، د : جامعه شناسی انحرافات و اسیب شناسی اجتماعی ، نشر و پخش کتاب ، تهران 1350 ،‌ج 1 ، ص 15 .

3-رابرتسون ، یان : درامدی بر جامعه ....، ص 200و 201.

[ال یاسین]

محورهاي کلي انحرافات اجتماعي عصر امام حسين (ع) عبارت بودند از:

1- تحريف باورهاي ديني و بازگشت به ارزشهاي جاهلي و برتري روحيه قومي و قبيله‏اي بر ارزشها و هنجارهاي اصيل اسلامي.

2- انحراف جامعه اسلامي از مسيري که پيامبر (ص) ترسيم کرده بود و فراموشي سيره آن حضرت.

3- حاکميت نظام سياسي فاسد اموي و بي عدالتي رهبران سياسي که در تجمل و ثروت اندوزي و اشرافيت مادي و فساد اخلاقي، گوي سبقت از يکديگر مي‏ربودند و لذا براي حفظ موقعيت خويش، روشهايي جز اعمال زور و ارعاب تزوير به کار نمي‏بردند.

4- از دست دادن شخصيت اسلامي و پذيرش روحيه ذلت پذيري و تسليم در برابر حکومتگران فاسد اموي، مشکل بزرگ امت اسلامي بويژه پايگاه حساس کوفه بود علي رغم اينکه به امامت و برتري فضايل امام حسين (ع) بر ساير رهبران سياسي نيز آگاه بودند.

[ال یاسین]

5- حرکت انفعالي امت اسلامي در برابر بازگشت به ارزشهاي عصر جاهلي و عدم تلاش جدي در جهت پيشگيري و کنترل و نظارت اجتماعي بر انحرافاتي که جامعه اسلامي را به سقوط حتمي ميکشاند و به عبارت ديگر، ترک عامل مهم امر به معروف و نهي از منکر و واگذاري اين وظيفه مهم اسلامي به يکديگر که ثمره‏اي جز سقوط ارزشهاي الهي نداشت از ديگر آسيبهاي اجتماعي مهم اين عصر محسوب ميشد.

6- دنيا طلبي و گرايش به رفاه بويژه پس از فتوحات اسلامي عصر خلفا نيز اراده امت اسلامي را سست کرده بود و رقابتهايي که بين دو کانون مهم عراق و شام وجود داشت، مزيد بر علل ديگر بود.
بنابراين قابل توجه است که براي شخصيتي عظيم و الهي چون امام حسين (ع)، راهي جز قيام عليه اين انحرافات بزرگ اجتماعي، گرچه با شهادت خود و اسارت اهل بيتش، متصور نبود.

[ال یاسین]

در اين راستا عوامل متعددي به شهادت امام (ع) منجر گرديد که مهمترين آنها عبارت بودند از:
طمع ملک ري (که خواست قلبي عمر بن سعد علي‏رغم اکراهش از رويارويي با حسين (ع) بود)، طمع پول و دادن رشوه به رؤساي قبايل عرب بويژه در کوفه، مرعوب بودن عامه مسلمانان در برابر فشارهاي دستگاه اموي، ميل به جبران محبت يزيد که ابن‏زياد در صدد جبران کدورت يزيد از پدرش در زمان ولايتعهدي بود، خبث ذاتي اشخاصي چون شمر، مستي، غرور، بدبختي و سبکسري يزيد و از همه بالاتر جهالت و فراموشکاري عامه مردم که تاريخ شصت ساله خود را فراموش کرده بودند و گول ظواهر را مي‏خوردند [4] .


4- مطهری ،‌مرتضی ، حماسه حسینی ،...، ج 3، ص 49.

[ال یاسین]

علل انحرافات اجتماعي عصر امام حسين

جامعه شناسان، علل گوناگوني را موجب پيدايش و آسيبهاي اجتماعي ميدانند مثل عوامل اجتماعي، محيطي و جمعيتي، سياسي و نظامي، اقتصادي، رواني و شخصيتي و فرهنگي که همواره تأثير عوامل اجتماعي از ديدگاه جامعه شناسي مهمتر بوده است؛ در حاليکه از ديد جامعه شناسي ديني، تأثيرات عوامل فرهنگي در آسيبهاي اجتماعي عميقتر به نظر ميرسد.

از نظر جامعه شناسي نابهنجاريهاي اجتماعي زاييده محيط اجتماعي است علاوه بر اينکه عواملي چون محيط طبيعي، عوامل نژادي و ارثي و نارسايي فرهنگي نيز بي‏تأثير نيست [1] ؛ به بيان ديگر علل همه رفتارهاي غير عادي را ميبايد در محيط اجتماعي جستجو کرد [2] .

1- سیف الهی سیف الله : مبانی جامعه شناسی ، نشر مرند ،‌تهران ، 1373 ص 224.

2- مساواتی ، آذر: مبانی جامعه شناسی ، انتشارات احرار ، تبریز ، 1372 ، ص 174