(...◕✿◕◕✿◕ حديث شناسي ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حدیث شناسی

جايگاه حديث نزد شيعه ثقلين (ارتباط قرآن با حديث) سير تاريخي حديث و تدوين آن درايه (مصطلح الحديث) رجال حديث ارزيابي حديث تحليل و پژوهش در علوم حديث مأخذ شناسي رجال شيعه	آشنايي با برخي از راويان حديث شيعه آشنايي با جوامع حديثي آشنايي و توضيح احاديث مشهور گلچين احاديث منتخب موضوعــي گلچين 40 حدیث از 14 معصوم ع کتابشناسي حديث شيعه کتابشناسي حديث اهل سنت

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ویژگی‎های حدیث شیعه

ادوار تاریخی حدیثِ شیعه از چهار جهت با ادوار تاریخی حدیثی اهل سنت متفاوت است كه عبارتند از:
1. همان‎گونه كه در بررسی نخستین دوره از ادوار حدیثی اهل سنت؛ یعنی دوره ممانعت از تدوین حدیث تبیین شد، ممناعت حدیث از سوی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و اهل بیت ـ علیه السّلام ـ و نیز محدّثان شیعه محكوم بوده و محققان شیعه آن را دست‎آویزی برای اهداف سیاسی خلفا و مخالفت با اهل بیت ـ علیه السّلام ـ ارزیابی كرده‎اند، از این رو عصری با عنوان دوره ممانعت با تدوین حدیث در تاریخ حدیث شیعه یافت نمی‎شود.
به عبارت روشن‎تر تاریخ حدیث شیعه تا عصر رسالت و امامت از اتصال كاملی برخوردار بوده و هیچ حلقه‎ای از آن نیافتاده است. به همین دلیل نخستین دوره تاریخی حدیث شیعه را نخستین نگاشته‎های حدیثی تشكیل می‎دهد، البته با این تفاوت كه نخستین نگاشته‎های حدیثی اهل سنت حداقل یك سده با عصر رسالت فاصله دارد، اما نخستین نگاشته‎های حدیث شیعه با عصر رسالت و امامت كاملاً متّصل است.
2. گردآوردندگان جوامع حدیثی اولیه اهل سنت آنها را براساس سنت شفاهی فراهم آوردند. در حقیقت بخاری و مسلم از روی شنیده‎های روایی كه از طریق اساتید به آنان منتقل شد به تدوین صحیحین پرداختند، اما گردآورندگان جوامع اولیه حدیثی شیعه با سنّت مكتوب روبرو بوده‎اند كه ما آن را با عنوان اصول اربعمأه می‎شناسیم و از آن با عنوان شكل‎گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعمأه و دوره دوم از ادوار تاریخ حدیث شیعه یاد می‎كنیم. این دوره از اختصاصات تاریخ حدیث شیعه است.
3. با توجه به اتصال حلقات حدیث شیعه و نیز تكیه داشتن آن بر سنت مكتوب و نظارت اهل بیت ـ علیه السّلام ـ بر عموم مكتوبات حدیثی، پدیده وضع و جعل در مقایسه با حدیث اهل سنت، به صورت محدودی در حدیث شیعه راه یافته است. این امر پیراستن منابع روایی شیعه از احادیث جعلی را از نگاه محدّثان شیعی در مقایسه با آنچه از نگاه محدثان اهل سنت مشهود است، با ضرورت كمتری مواجه ساخته و بدین خاطر ما به دوره تنقیح جوامع روایی در تاریخ حدیث شیعه برنمی‎خوریم. هرچند تلاش‎هایی محدود؛ هم چون تدوین كتاب «الأخبار الدخیله» از علامه شوشتری در دوران معاصر انجام گرفته و خود بر ضرورت پیراسته ساختن كامل میراث روایی شیعه پای می‎فشریم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

4. باید اذعان كرد كه دانش‎های تخصصی حدیث؛ همچون اصطلاحات حدیثی، برای برخورد با بحران‎ها و ضعف‎های سندی و متنی روایات بیشتر در بستر تاریخ حدیث اهل سنت شكل گرفته و آنچه در تاریخ شیعه انجام گرفته ناظر به تحقیقات عالمان اهل سنت است و برای پر كردن خلا این دانش‎ها در فرهنگ شیعی بوده است. البته علم رجال و فقه الحدیث از این امر مستثناست. از این‎رو در بررسی ادوار تاریخ حدیث شیعه دوره‎ای را برای شكل‎گیری این دانش‎ها اختصاص نداده‎ایم. بر این اساس ادوار تاریخ حدیث شیعه را به هشت دوره به شرح ذیل می‎توان تقسیم كرد:
الف. فراهم آوردن نخستین نگاشته‎های حدیثی؛
ب. شكل‎گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعمأه؛
ج. دوره تدوین جوامع اولیه حدیثی شیعه ؛
د. دوره تكمیل جوامع حدیثی؛
هـ. دوره تبیین جوامع روایی؛
و. دوره تنظیم جوامع روایی؛
ز. دوره ركود دانش‎های حدیثی؛
ح. دوره شكوفایی علوم حدیث؛
علي نصيري، حديث شناسي،ج1، ص185

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مبانی عمل به حدیث ››› قسمت 1

حدیث از نظر لغت، ضد قدیم و به معنای هر چیز تازه است،[1] خواه فعل باشد یا قول؛ و در اصطلاح «علم الحدیث»، عبارت است از كلام حاكی از قول، فعل، یا تقریر معصوم كه به آن خبر و سنّت و روایت نیز اطلاق می شود و بنا به گفته شیخ بهایی ـ ره ـ، از نظر شیعه، اطلاق «حدیث» به آنچه از غیرمعصوم وارد شده، جایز است.[2]
از نظر اهل سنّت، حدیث و سنّت به یك معنی است كه در هردو، قول یا نقل یا تقریر یا صفتی به پیامبر اكرم- صلی الله علیه و آله - نسبت داده می شود.
بعضی درباره «حدیث»، معنی جدید و تازه را مدّنظر قرارداده و آن را در برابر «قدیم» گرفته اند. اینان از «قدیم»، كتاب خدا و از «جدید» آنچه را به پیامبر خدا نسبت داده می شود، اراده می كنند.[3]
و سنّت، در اصل، به پیروی از معنای لغوی، به طریقه دینی كه پیامبر- صلی الله علیه و آله - در سیره مطهر خود پیموده اند، اطلاق می شود. از این دید، اگر حدیث عام باشد و شامل قول و فعل پیامبر گردد، سنّت مخصوص اعمال پیامبر- صلی الله علیه و آله - است.
رضایت و موافقت پیامبر- صلی الله علیه و آله - را گاه از قرآن و اجماع و عقل به دست می آوریم؛ و گاهی هم موافقت (تقریر)، یا گفتار و كردار پیامبر را با اطمینان از راه نقل و روایت استفاده می كنیم.
ما این بحث را تنها برای بیان اساس عمل به حدیث از راه نقل و روایت عنوان می كنیم تا شرایطی را كه از نظر شیعه و سنی در خبر حاكی از آن باید باشد، از نظر بگذرانیم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مبانی عمل به حدیث ››› قسمت 2

و مذهب ابوحنیفه این است كه مسلمان مجهول الحال، عادل محسوب می شود و روایتش از حیث عدالت، مورد قبول است. وی برای این نكته استشهاد كرده است به اینكه پیامبر اكرم- صلی الله علیه و آله -، شهادت اعرابی را به رؤیت هلال پذیرفت، در صورتی كه جز اسلام، چیزی از وی نمی دانست:
عكرمه از ابن عباس روایت می كند كه یك نفر اعرابی نزد پیامبر- صلی الله علیه و آله - آمد و گفت: من هلال ماه رمضان را مشاهده كردم. پیامبر فرمود: «آیا بر یگانگی خدا شهادت می دهی؟» گفت: آری.
ابوداود و دیگران نیز این حدیث را روایت كرده اند و به همین مضمون به طور مرسل از عكرمه روایت شد كه گفت: آنگاه دستور فرمود به بلال كه در میان مردم ندا دهد كه روزه بدارند و شبها بپاخیزند. و در روایت نسایی آمده است كه فرمود: «یا بلال، أذّن فی الناس فلیصوموا غدا».[1]
اما در مورد جرح، بیان سبب آن شرط است و از جمله كسانی كه به این نكته قائلند، شافعی و احمدبن حنبل اند. ابن حنبل، در یكی از دو نقلی كه از او رسیده، علت لزوم بیان سبب جرح را اختلاف مردم در سبب جرح و اعتقاد بعضی به آنچه كه صلاحیت ندارد سبب جرح باشد می داند و می گوید: بنابراین سزاوار است كه سبب جرح بیان شود تا مطمئنا از خطا و گزافه احتراز گردد.
به عنوان نمونه، طوفی در ادامه سخن ابن حنبل می گوید:
«كسی از اهل سنت را دیدم كه دست به روی دست می زند و به مردی اشاره می كند و می گوید: «این زندیقی بیش نیست. ای كاش می توانستم و با او چه و چه می كردم». پرسیدم: «از او چه دیده ای؟» گفت: «دیدم كه بسم الله را در نماز، بلند می خواند».[2]
ثانیا در تمام مذاهب ششگانه، یعنی شیعه امامی، شیعه زیدی، مالكی، حنفی،
شافعی و حنبلی، كسی نیست كه دروغ بستن به پیامبر خدا- صلی الله علیه و آله - را جایز بداند و همگی این روایت را نقل می كنند كه پیامبر- صلی الله علیه و آله - فرمود: «هركس عمدا بر من چیزی به دروغ نسبت دهد، جایگاهش آتش خواهد بود». و در مذهب شیعه، تشدید بیشتری است و تمامی فقهای شیعه، دروغ بستن بر خدا و پیامبر و ائمه - علیهم السلام - را مبطل روزه و موجب قضا و كفاره می دانند.[3]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

غزالی در كتاب «المستصفی» از شافعی نقل می كند كه:
«شهادت اهل هوی و هوس پذیرفته می شود، جز خطّابیه رافضی[4]؛ زیرا اینان شهادت به باطل و دروغ را به نفع كسی كه با مذهبشان موافق باشد جایز می دانند»
و حضرمی در كتاب «اصول الفقه» می نویسد:
«بیشتر علمای تسنن برآنند كه روایت كسانی كه بدعتشان به كفر نمی رسد، مورد قبول است و این موافق با عقل است، مادام كه مرام دروغ گفتن نداشته باشند؛ و البته فكر نمی كنم هیچیك از شعب مسلمانان چنین مرامی داشته باشند؛ گرچه به فرقه خطّابیه نسبت داده شده كه اینان مرامشان این است كه برای پیروان و موافقین خود، شهادت دروغ، جایز است».[5]
مرحوم شیخ محمد محمد مدنی، رئیس اسبق دانشكده «شریعت» دانشگاه الازهر(كه تصویر و ترجمه نامه ای از او، ضمیمه همین مقاله است) می نویسد:
«اختلاف مذاهب اسلامی با یكدیگر، از قبیل اختلاف در اصول نیست كه مرز میان مسلمان از غیرمسلمان است و انكار یكی از آن باعث خروج از اسلام می گردد. و بنابراین سزاوار است كه به تجریحی كه سبب آن فقط پیروی یكی از مذاهب اسلامی است، توجه نشود. و همچنانكه شیعیان راویان سایر مذاهب اسلامی را به جهت مغایرت مكتب جرح نمی كنند، همچنین جایز نیست سنّی، راوی امامی یا زیدی را چون هم مكتب نیستند، مورد جرح قراردهد؛ بلكه اساس عمل به حدیث را باید كاذب بودن یا كاذب نبودن راوی قراردهند».[6]
نكته مهمتری كه هم برای شیعه و هم برای اهل سنت بسیار حائزاهمیت است، این است كه علما و محدّثان بزرگ شیعه و سنّی، اساس عمل به حدیث را صدق و كذب راوی قرار داده اند و حتّی علما و محدّثان شیعه، عملا بسیاری از روایات مورد اطمینان اهل سنّت را پذیرفته و در كتابهای خود نقل كرده اند و متقابلا بیش از صد راوی از راویان كتب صحاح اهل سنّت، شیعه بوده اند كه مرحوم آیت الله سیدعبدالحسین شرف الدین در كتاب «المراجعات»، نام و مشخصات این صد راوی شیعه را استخراج نموده است، کسانی که مایلند به المراجعات مراجعه کنند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

[1] . همان مأخذ، به نقل از كتاب «نزههالخاطر»، ص295
[2] . همان مأخذ، ص365
[3] . رجوع شود به: المراجعات، آیه الله سید عبدالحسین شرف الدین، چاپ پنجم، ص75و76
[4] . خطّابیه منسوبند به ابی الخطّاب محمدبن مقلاص كه در زمان امام جعفر صادق - علیه السلام - بوده و امام از وی تبرّی جسته و وی را مورد نفرین قرار داده است. در احادیث اهل بیت نیز آمده كه خطّابه به نفع یكدیگر به دروغ شهادت می دهند. (رجوع شود به: سفینهالبحار، حاج شیخ عباس قمی، ج1، ص401)
[5] . به نقل از شیخ محمدجواد مغنیه در «الشیعه والتشیع» و مقاله «العمل بالحدیث وشروطه» در مجموعه مقالات دارالتقریب: الوحده الاسلامیه، گردآوری نویسنده، ص330
[6] . رجوع شود به مقاله «اسباب الاختلاف بین ائمه المذاهب»، نوشته شیخ محمد محمد مدنی، قسمت دوم، در مجله «رسالهالاسلام» و نیز در مجموعه مقالات دارالتقریب: الوحده الاسلامیه، جمع و ترتیب نویسنده: ص365، درج شده است؛ همچنین نگاه شود به ضمیمه همین مقاله.
عبدالكريم بي آزار شيرازي- فصلنامه علوم حديث، ش 2