علل و پیامد جنگ جهانی اول
علل و آغاز جنگ: علل جنگ اول جهاني عبارت بود از رقابت اطريش و روسيه دربالکان، اختلاف ميان فرانسه و آلمان از سال 1870 درباره ي آلزاس و لرن ورقابت اقتصادي و دريايي ميان آلمان و انگليس. حادثه اي که موجب بروز جنگشده اين بود که آرشيد و ک فرانسوا فرد نياند، وليعهد اطريش و هنگري بدستپرنزيپ تبعه ي اطريش و متکلم بزبان سربستاني، در تاريخ 28 ژوئن 1914 درسرايوو به قتل رسيد. دولت اطريش مدعي بود که توطئه قتل در سربستان صورتگرفته و تقاضا کرد تحقيقاتي با شرکت نمايندگان اطريش، در اين باره انجامشود. دولت سربستان، انجام تحقيقات را پذيرفت، ولي با حضور نمايندگان خارجيدر خاک خود مخالفت کرد. بنابراين دولت اطريش، با وجود ميانجيگري دولت هايبزرگ، به سربستان اعلان جنگ داد. روسيه فرمان بسيج داد. آلمان که به حمايتاز اطريش برخاسته بود، اتمام حجتي به روسيه فرستاد و سپس به آن دولت و همچنين به دولت فرانسه اعلان جنگ داد؛ قواي آلمان به بلژيک حمله بردند و ايناقدام يعني تجاوز به کشور بيطرف، موجب مداخله انگليس، که در ترديد بسرميبرد، گشت و به اين ترتيب جنگ به قسمت بزرگي از اروپا سرايت کرد.
جنگدر سال 1914: در اين تاريخ، صحنه هاي عمده جنگ در جبهه هاي غربي، شرقي،اطريش و سربستان قرار داشت. در جبهه غربي، آلماني ها، به سرعت حملات خودرا ادامه داد. تقريباً تمام بلژيک را به تصرف در آوردند و مقاومت قوايانگليس و فرانسه را در سارلروا درهم شکسته وارد فرانسه شدند و به سويپاريس شتافتند ولي فرانسويان بفرماندهي ژوفره آنها را در کنارمان شکستداده ( 6 تا 8 سپتامبر) به عقب نشيني وادارشان کردند. از اين تاريخ، جنگصورت ديگري به خود گرفت: آلماني ها و سپس متحدين سنگرهائي حفر کردند وجبهه ثابتي به وجود آورده، پيشروي و حرکت قوا جاي خود را به بمباران ها وجنگهاي خونيني داد که جز پيشرفتهاي ناچيز نتيجه اي نداشت، آلماني ها درپاييز هم به حملاتي دست زدند (جنگ فلاندر) ليکن پيشرفتي نکردند و جبهه يجنگ، از آلزاس تا درياي شمال، به صورت ثابتي در آمد. در جبهه شرقي، روسهاعليه پروس شرقي و گاليسي به حمله پرداختند و پس از شکست اطريش ها لمبرگ راتصرف کردند؛ آلماني ها به کمک متحدين خود وارد لهستان شدند و شهر و رشورادر معرض حمله قرار دادند و با آنکه در نخستين حمله، شکست خوردند، به تعرضپرداختند، سود و زيان اين حملات هم مساوي بود. در سربستان، اطريش ها، چندبار سربها و قره طاغي ها جنگيدند و شهر بلگراد را که به تصرف در آوردهبودند، از دست دادند.
در ماه نوامبر، ترکها به کمک آلمانها وارد جنگشدند، جبهه جديدي در ارمنستان تشکيل يافت؛ در اين جبهه روسها پيشرفتهايينائل آمدند و انگليسي ها قوائي به خليج فارس فرستادند. ناوگاني آلماني واطريش، که از حيث تعداد کمتر بودند، در بنادر خود باقي ماندند، ولي چندناوشکن آلمان، که در اقيانوس آرام حرکت مي کردند و در جنگ سواحل شيلي فاتحشده بودند. به وسيله ي انگليسي ها در اطراف جزاير فالکند نابود شدند. درآفريقا، انگليسي ها و فرانسوي ها، توگو را گرفتند. در آسيا، ژاپن به آلماناعلام جنگ داد، و کيائو چئو و تمام جزاير آلماني اقيانوسيه را به تصرف درآورد. جنگ در سال 1915:
با ناکامي آلماني ها در حمله ي ناگهاني خود،جنگي طولاني و مصيبت بار در پيش بود. فتح با کسي بود که ازلحاظ افراد موادو مصالح جنگي و منابع اقتصادي برتر از حريف باشد. هم چنين فعاليتهايديپلماتيک و گسترش دامنه ي جنگ نيز لازم و ضروري به نظر مي رسيد. در جبههي غربي، با آنکه آلماني ها گازهاي خفه کننده ي به کار مي بردند، در تمامطول سال، جنگهاي شديدي درگير بود و تغيير قابل ملاحظه اي در اوضاع پيش نميآمد. بر عکس، در جبهه ي شرقي فعاليتهاي بزرگي صورت مي گرفت. ابتدا روسهابه پيشرفتهائي نائل آمدند و شهر پرزميسل(1) را پس از محاصره اي طولانيگرفته به پيشروي در کوههاي کارپات شروع کردند، ولي در ماه مه، آلماني هابه حمله وسيعي دست زدند و به اطريش ها، براي تصرف مجدد گاليسي کمک رساندندو سراسر لهستان را گرفته وارد ليتواني و روسيه سفيد شدند. در شبه جزيزه يبالکان، بلغارستان وارد جنگ شد، و به سربها، که کشورشان از هر طرف موردهجوم قرار گرفته بود، حمله برد. دسته هائي از قواي فرانسه و انگليس برايکمک به سربها در سالونيک به تلاش افتادند، منتهي مشکلات عظيمي در کار بود،چون سربستان کاملاً به تصرف آلماني ها، اطريش ها و بلغارها در آمده بود.اردوي ديگري از نيروهاي فرانسه و انگليس، به طرف تنگه داردانل، در شبهجزيره ي گالي پولي، حرکت کرد. در ارمنستان، روسها با ترکان مشغول جنگبودند و در همين موقع انگليسي ها در عراق پيش مي رفتند. مهمترين حادثه يسال، بروز نفاق و اختلاف در اتحاد سه گانه و ورود ايتاليا به جنگ، عليهاطريش بود؛ ايتاليائيها در حوالي رودخانه ايزونزوودر نواحي مرتفع کارسو(2) به حمله و تعرض پرداختند. در دريا، آلماني ها، به وسيله زير درياييهاي، به حملاتي دست زدند و کشتي هاي متعدد منجمله، کشتي لوزيتانيا را غرقکردند و اين اقدام موجب اعتراض آمريکا شد: آلماني ها گمان مي کردند که بااين اقدامات محاصره ي دريائي متفقين را درهم خواهند شکست. در آفريقا،انگليسي ها، آفريقاي جنوب غربي آلمان را متصرف شدند.
جنگ در سال1916: براي پايان دادن بجنگ، ستاد کشورهاي مختلف، طرح هائي تهيه مي کردند.در جبهه ي غربي، در فوريه، آلماني ها، به حمله ي شديدي عليه وردن پرداختندکه تا پائيز طول کشيد و صدمات و خسارات زيادي به بار آورد. استحکامات وقلاع متعددي به تصرف آلماني ها در آمد، منتهي در جبهه ي رودخانه ي سم بهتعرض پرداختند ولي از اين کار نتيجه ي رضايت بخش نگرفتند.
در جبهه يشرقي، آلماني ها پيشرفتي نکردند و روسها بفرماندهي بروسيلوف به تعرض مشغولشدند و پس از پيشروي درووليني، بوکووين و گالسيي شرقي را گرفته به کوههايکارپات رسيدند. در جبهه ي ايتاليا، در تمام سال، جنگهاي شديدي در کوههايترانتن و درناحيه ي کارسو جريان داشت. در اين حدود فتوحاتي نصيب ايتاليائيها شد. در بالکان، اطريش ها، قره طاغ (مونته نگرو) را گرفتند. پادشاهيونان، کنستانتن، به جانبداري از آلماني ها برخاست و اين امر موجب ملاحظهمتفقين و بروز اختلاف ميان مردم شد: يونانيان طرفدار متحدين، به رهبري ونيز لوس، حکومتي جداگانه که مطيع انگليس و فرانسه بوده تشکيل دادند؛ اينعده به تدريج در مقدونيه پيش مي رفتند و درهمين موقع ايتاليائي ها قوائيدر آلباني پياده کردند، دولت روماني به نفع متفقين وارد جنگ شد وترانسيلواني را گرفت، ولي چيزي نگذشت که نيروهاي اطريش و آلماني آنها رااز ترانسيلواني به عقب رانده وارد والاش شدند. در آسيا، روسها از روم راگرفتند، ولي يکدسته از قواي انگليس که در کوت العماره به محاصره ترکانافتاده بود، تسليم شد. ترک ها در اردوکش به کانال سوئز شکست خوردند. درآفريقا، کامرون، به تصرف انگليسي ها و فرانسوي ها در آمد. در دريا، آلمانيها جنگ بوسيله ي زيردريايي را ادامه داده، توفيق هايي کسب کردند، امانيروي دريائي آنها، در برابر حملات انگليسي ها، در حوالي ژوتلند مجبوربفرار شد. نيروي دو طرف، مساوي به نظر مي رسيد.جنگ صورت دائم به خود گرفتهبود. پيش بيني پايان خصومت ها امکان نداشت، ملت ها اظهار خستگي مي کردند وتلفات و زيانهاي سنگيني و محروميت ها مزيد بر علت بود. دولت آلمان برايصلح پيشنهادهائي کرد ليکن شرايط او مورد قبول قرار نگرفت، ميانجيگري، رئيسجمهوري آمريکا نيز فايده اي ندارد چون هر دو طرف مي کوشيدند تا ادعاي خودرا به کرسي بنشانند.
جنگ در سال 1917: در جبهه ي غربي، ابتکار عملياتدر دست متفقين بود و در حملاتي که در بهار، در حوالي رودخانه هاي ان وسم ودرپاييز، در بلژيک انجام دادند، پيشرفت مختصري کردند و حمله ي متقابلآلماني ها با وجود آنکه شديد بود نتيجه ي مهمي نداشت. در جبهه ي شرقي،روسها ابتدا به پيروزيهائي رسيدند ليکن در ماه مارس انقلاب روسيه شروع شد.از مدتها پيش دامنه ي اختلاف، ميان حکومت ارتجاعي که مخالف هرگونه اصلاحيبود، و ملت که به وسيله ي سوسياليست ها تحريک مي شد، بالا گرفت. درپطروگراد، انقلاب فاتح شد و نيکلاي دوم استعفا کرد. حکومت سلطنتي از بينرفت و حکومت جمهوري به رهبري موقت پرنس لووف، که به متحدين خود وعده يادامه ي جنگ مي داد، روي کار آمد. آتش انقلاب، از نو زبانه کشيد و تغييرحکومت را ايجاب کرد، لووف زمان اختيارات را به کرنسکي ، يکي از سوسياليستهاي ميانه رو، که با مخالفت شديد سوسياليست ها ي افراطي (بلشويک ها) روبهرو شد، سپرد. بلشويک ها در همه جا شورش هائي ايجاد کرده، تحت رهبري لنين وتروتسکي،قدرت حکومت را به دست گرفتند و به زودي با آلمان به مذاکرهپرداخته پيمان متارکه ي جنگ را امضاء کردند.
اين حوادث براي متفقينبسيار ناگوار بود؛ خوشبختانه، به جاي روسها که از معرکه بيرون رفته بودند،آمريکايي ها وارد جنگ شدند. چون آلماني ها جنگ زيردرياي را به شدت ادامهمي دادند و با وجود اعتراض آمريکا، به کشتي هاي بازرگاني آن دولت حملهبرده آنها را غرق مي کردند و دولت آمريکا ناچار در آوريل اعلان جنگ داد.دولت آلمان براي پيروزي دست به حملاتي زد. ايتاليائي ها در کاپورتو شکستخورده به حوالي رودخانه پياو عقب نشستند و ونسي به محاصره ي متفقين درآمد. نيروهاي روماني نيز، که از کمک روسها محروم شده بودند، شکست خوردند ومحبور به تقاضاي متارکه ي جنگ شدند. در يونان، کنستانتين هنوز در حفظروابط دوستي با آلمان مي کوشيد، ولي متفقين تقاضاي استعفا و بر کناري اورا کردند و از اين تاريخ يونان کاملاً در صف متفقين قرار گرفت. انگليسيها، در عراق، به ترک ها حمله برده، بغداد را متصرف شدند و در فلسطين نيز،اورشليم را گرفتند و با کمک پرتقالي ها که وارد جنگ شده بودن فتح آفريقايشرقي آلمان به پايان رساندند. به اين ترتيب، آلمان، مستعمرات خود را ازدست داد، اما در اروپا وضع نامعلوم بود؛ آلمان و اطريش، در نتيجه ي کنارهگيري روسيه از جنگ، از لحاظ نظامي برتري داشتند و نتيجه ي مداخله آمريکائيها هنوز محسوس نبود.
جنگ در سال 1918: روسيه که مورد هجوم آلماني هاقرار گرفته بود وهمچنين بر اثر اغتشاشات داخلي، وضعي آشفته و پريشان داشت،حاضر به مصالحه شده با مضاي عهدنامه به دست ليتوفسک رضا داد و از لهستان وکشورهاي بالتيک وفنلاند چشم پوشيد. در همين موقع بسياري از جمهوري هايآمريکا به نفع متفقين وارد جنگ شدند. در شبه جزيره بالکان، دولت روماني همکه شکست خورده بود عهد نامه ي صلح را امضاء کرد، ليکن متفقين در مقدونيهبتعرض پرداخته، بلغارستان را، در 29 سپتامبر، به تقاضاي متارکه جنگواداشتند، سپس آلباني و سربستان را گرفته، به تعقيب اطريش ها و آلماني ها،که در حال عقب نشيني بودند، مشغول بودند، در آسيا، انگليسي ها در سوريه بهپيشروي ادامه دادند و خود را به شهر حلب رسانيدند. ترک ها در سي و يکماکتبر پيمان متارکه ي جنگ را امضاء کردند.
در جبهه ي ايتاليا، اطريش هادر بهار به حمله پرداختند و سپس عمليات بکندي پيش رفت. اطريش به علتنارضائي اسلاوها، دچار آشوب هائي در داخل شد. در پاييز، ايتالياي ها مشغولهجوم شدند و پس از پيروزي در ويتوريوونتو مجدداً تمام و نسي را اشغالکردند و به اطريش هم در سوم نوامبر از جنگ دست کشيد، جبهه ي غربي ميداناصلي جنگ بود. متفقين فرماندهي تمام قواي خود را به فوش سپردند. آلماني هابا حملات خود در صدد نفوذ به خطوط دشمن در کنار شم، در فلاندر، در کرانههاي ان و مارن برآمدند. پيشروي آنها تا ماه ژويه ادامه يافت و سپس متفقينبه هجوم و تعرض مشغول شدند و با کمک قواي آمريکائي و تجهيزات قابل ملاحظهاي که داشتند (ارابه هاي جنگي)، مقاومت آلماني ها را در هم شکسته، مهاجمانرا از، فرانسه بيرون راندند و وارد بلژيک شدند؛ گيوم دوم و تمام امرايايالات آلماني هااز مقام خود کناره گرفتند و دولت آلمان عهدنامه ي متارکهي جنگ را در يازدهم نوامبر امضاء کرد. صلح ورساي: در آلمان حکومت جمهوريروي کار آمد و کشور اطريش و هنگري تجزيه شد؛ شارل امپراطور اطريش استعفاکرد، چک کروآت ها، مردم ترانسيلواني و لهستاني ها سر به شورش برداشتند. بينظمي و هرج و مرج در اروپاي مرکزي و شرقي به حد کمال رسيد. در خلال ايناحوال، نمايندگان تمام کشورهاي متفق، براي شرکت در کنفرانس صلح ورساي جمعآمدند، منتهي رهبري جلسات بيشتر با کلما نسو، ويلسون، للويد جرج واولاند ونمايده گان فرانسه، آمريکا و انگليس و ايتاليا بود. آلماني ها با آنکهناراضي و متعرض بودند، پيمان صلح را در 28 ژوئن 1919 امضاء کردند. در اينپيمان استرداد آلزاس و لرن، و شهرستانهاي لهستاني، مراجعه با آراء عموميدر سيلزي عليا، در شلسويگ و سار براي تعيين سرنوشت اين نواحي، صرف نظرکردن آلمان از دانتزيگ و مستعمرات خود، تقليل نيروي دريايي و قواي نظاميآلمان، پرداخت غرامت جنگ و اشغال ساحل چپ رن به وسيله ي سربازان متفقين،پيش بيني شده بود.
در معاهدات صلح سن ژرمن و تريانون، انهدامامپراتوري اطريش و هنگري، برقراري حکومت جمهوري در اطريش، هنگري وچکوسلواکي، واگذاري اراضي وسيعي به ايتاليا (تربيت و ترانتن) به سربستان(کرواس، بسني)، به روماني (ترانسيلواني، بوکووين) و لهستان (گاليسي) صورتعمل به خود گرفت. به موجب معاهده ي نويي، حدود بلغارستان به مرزهاي خود در1913 رسيد و به موجب عهد نامه ي سور، دولت ترکيه از عربستان، شام، عراق،ازمير، و تراس چشم پوشيد. به اين ترتيب، بزرگترين جنگي که دنيا به خاطرداشت، با درهم شکستن امپرياليسم آلمان و با پيروزي دموکراسي هاي آزاديخواه پايان پذيرفت، ليکن اوضاع هم چنان در هم پيچيده و مورد رضايت عمومبود و همه از شروع برخوردها و تصادمات ناگوار جديد مي ترسيدند.
پینوشتها:
1- Przemysl در ناحيه گاليسي در لهستان
2- karso يا Karst نواحي مرتفع ميان کارنيول وايستري
نقل قول
