چرا امام سجاد(ع) آشكارا از قيام مختار حمايت نكرد؟

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

چرا امام سجاد(ع) آشكارا از قيام مختار حمايت نكرد؟

آنچه که در ذیل می خوانید خلاصه ‏اى است از اثر با ارزش«پژوهشى در زندگى امام سجاد عليه السلام‏» نوشته حضرت آيت‏ الله خامنه‏ اى مقام معظم رهبرى كه به بررسي سيره امام سجاد (ع) مي پردازد.

1 . بيان و نگارش سيره امام سجاد عليه السلام بسى دشوار است زيرا برخى از نويسندگان و مورخان، ذهن مردم را آشفته كرده و چنين القاء كرده‏اند كه آن امام بزرگوار عليه السلام در گوشه‏اى نشست و به عبادت پرداخت و كارى به سياست نداشت!

اين مطلب از القاب و تعبيراتى كه درباره آن بزرگ مرد الهى به كار مى ‏برند، پيداست مثلا مى‏گويند «امام زين ‏العابدين بيمار» در حالى كه ايشان هم مثل هر انسان ديگرى چند روزى در مدت عمرش مريض شد و اين بيمارى در محرم سال 61 هجرى واقع شد تا آن جناب در واقعه عاشورا وظيفه دفاع و جهاد نداشته باشد .

با اين تدبير الهى، 34 يا 35 سال پس از شهادت امام حسين عليه السلام زنده ماند و سالم و پرنشاط مسئوليت امامت امت را برعهده گرفت و شيعه را در دشوارترين دوران هدايت كرد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2 . سيره امام زين ‏العابدين عليه السلام چيست؟

اگر حوادث جزئى زندگى ايشان را گردآورى كنيم آيا مى‏توانيم به سيره آن حضرت دست ‏يابيم؟ نه! هرگز! سيره هركسى به معناى واقعى كلمه آنگاه روشن مى ‏شود كه جهت‏گيرى كلى (استراتژى) او معلوم گردد .

آن وقايع جزئى (تاكتيك‏ها) در پرتو جهت‏ گيرى كلى (استراتژى) معنا پيدا مى ‏كند و تحليل مى‏ شود . بدون شناخت آن جهت ‏گيرى كلى، نه تنها سيره امام عليه السلام روشن نمى ‏گردد بلكه حوادث جزئى نيز بى‏ معنا يا داراى معناى نادرست مى‏ شود .

3 . پس از صلح امام حسن مجتبى عليه السلام كه در سال چهلم هجرى اتفاق افتاد برنامه همه امامان عليهم السلام فقط اين نبود كه احكام الهى را بيان كنند بلكه همگى در صدد بودند كه مقدمات تشكيل حكومت اسلامى به شيوه تشيع علوى را فراهم كنند . اين مطلب به روشنى در زندگى و سخنان امام مجتبى عليه السلام ديده مى ‏شود . امام حسن عليه السلام پس از صلح با معاويه در پاسخ به معترضان مى‏ فرمود: «و ان ادرى لعله فتنة لكم و متاع الى حين‏» (انبياء/111) اين به روشنى مى‏ رساند كه حضرت در انتظار آينده ‏اى است و آن آينده، براندازى حكومت غير اسلامى و ظالمانه و تاسيس حكومت اسلامى و عادلانه است.

به اين جهت‏ به اين افراد معترض مى ‏فرمايد: شما از فلسفه صلح خبر نداريد . چه مى ‏دانيد شايد مصلحتى در كار باشد . در آغاز صلح، دو نفر از سران شيعه (سليمان بن صرد و مسيب بن نجيه) به همراه عده‏اى از مسلمين به حضور امام مجتبى عليه السلام رفتند و گفتند: ما نيروى زيادى از خراسان و عراق و ... داريم و حاضريم معاويه را تا شام تعقيب كنيم . حضرت آنان را در خلوت به حضور پذيرفت و با آنها گفتگو كرد .

پس از آنكه بيرون آمدند، آرام شده بودند و نيروهايشان را رهاكردند و پاسخ روشنى نيز به همراهانشان ندادند . بنابر تحليل دكتر طه حسين، در اين ديدار; زيربناى تشكيلات عظيم شيعى به وجود آمد . هرچند زمينه مساعد نبود و مردم رشد چندانى نداشتند و تبليغات دشمن بسيار بود اما امام مجتبى عليه السلام با تمام اين اوصاف، در مدت ده سال به تعليم و تربيت و پرورش نيروهاى انسانى همت گمارد و آن شيعيان با شهادت خود و با سخنان مخالفت‏ آميز خود، دستگاه معاويه را تضعيف كردند

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4 . پس از آن، نوبت‏به امام حسين عليه السلام رسيد . آن بزرگوار هم روش امام مجتبى عليه السلام را تا ده سال ادامه داد تا آنكه معاويه مرد و شرايط تغيير كرد و واقعه عاشورا روى داد . نهضت‏حسينى عليه السلام قيامى بسيار مفيد و سازنده آينده اسلام بود و هيچ راه درستى بجز آنكه امام حسين عليه السلام در آن اوضاع انجام داد، وجود نداشت . اما اگر آن شرايط پيش نيامده بود و امام حسين عليه السلام در آن واقعه شهيد نمى ‏شد، احتمال زيادى وجود داشت كه حكومت اسلامى - شيعى تشكيل شود . به اين معنى در روايتى اشاره شده است: ابوحمزه ثمالى - بنابر نقل كلينى در اصول كافى - مى‏گويد:

«سمعت اباجعفر عليه السلام يقول: يا ثابت ان‏الله تبارك و تعالى قد كان وقت هذا الامر فى السبعين فلما ان قتل الحسين صلوات الله عليه اشتد غضب الله تعالى على اهل الارض فاخره الى اربعين و مائة فحدثناكم فاضعتم الحديث و كشفتم حجاب السر (قناع السر) و لم يجعل الله له به بعد ذلك وقتا عندنا «و يمحوالله مايشاء و يثبت و عنده ام الكتاب .»

بعد ابوحمزه ثمالى مى‏گويد:

حدثت ‏بذلك اباعبدالله عليه السلام فقال: كان كذلك .
در اغلب رواياتى كه تعبير «هذا الامر» آمده، مقصود حكومت و ولايت اهل‏بيت عليهم السلام است و در برخى موارد به معنى قيام است نه حكومت . در اين روايت، منظور از «هذا الامر» ، تشكيل حكومت اسلامى امامان اطهار عليهم السلام است .

خداى متعال براى حكومت اهل بيت عليهم السلام سال هفتاد هجرى را معين كرده بود اما وقتى امام حسين عليه السلام به شهادت رسيد، خشم خدا بر اهل زمين شديد شد و آن تاريخ تا سال صد و چهل (هشت‏ سال قبل از شهادت امام صادق عليه السلام) به تاخير افتاد، و چون بنى عباس به خاطر دنيا و هواى نفس از هر شيوه ‏اى بهره گرفته و زمينه لازم را از بين بردند، آن وقت موعود به تاخير افتاد و ديگر وقتى تعيين نشد . اين روايت را ابوحمزه ثمالى از امام باقر عليه السلام نقل كرده و امام صادق عليه السلام نيز آن را تاييد كرده است .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

5 . بنابر آنچه گذشت، هدف كلى و استراتژى امامان معصوم عليهم السلام تشكيل حكومت اسلامى به شيوه خاص اهل‏بيت عليهم السلام بود . بعد از شهادت سيدالشهداء عليه السلام امام زين‏العابدين عليه السلام نيز همين هدف و خط مشى كلى را ادامه دادند .

تمام عملكرد امام سجاد در دوره امامتش (از عاشوراى سال 61 هجرى تا شهادت در سال 94 هجرى) بايد بر اساس اين خط كلى و اساسى تبيين و تحليل و تفسير شود . امام سجاد عليه السلام براى اين هدف مقدس، يعنى تشكيل حكومت‏ئخدا بر روى زمين و عينيت‏ بخشيدن به اسلام، بيش از سى سال، انواع تاكتيك‏ ها و موضع‏ گيريهاى گوناگون را به كار برد و با سياست و درايت و شجاعت و دقت و لطافت، آگاهانه براى تامين آن هدف كلى كوشيد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

6 . زندگى امام سجاد عليه السلام بعد از عاشورا را مى ‏توان به دو بخش تقسيم كرد:
اول) دوره حماسه ساز اسارت; دوم)
دوره بعد از اسارت .
امام زين‏ العابدين عليه السلام در دوره اول كه دوره‏اى پرهيجان و عبرت‏انگيز بود، همانند قهرمانى بزرگ با گفتار و رفتارش حماسه آفريد و همچون يك انقلابى پرخروش، به دشمنان مقتدر خود، در برابر همه، پاسخ‏هاى دندان شكن و پرخاشگرانه داد .

در كوفه در مقابل عبيدالله بن زياد آن وحشى خونخوارى كه از شمشيرش خون مى‏ ريخت و سرمست‏ باده غرور بود ، آنچنان سخن گفت كه ابن زياد دستور داد: او را بكشيد! و اگر دفاع جانانه حضرت زينب عليها السلام نبود و اينكه بايد اينها را به عنوان اسير به شام مى ‏بردند، به احتمال زياد مرتكب قتل امام سجاد عليه السلام نيز مى ‏شدند .

در بازار كوفه، همصدا و همزمان با عمه ‏اش زينب و با خواهرش سكينه سخنرانى كرد و مردم را به هيجان آورد و حقايق را آشكار ساخت . در شام، چه در مجلس يزيد و چه در مسجد، در برابر انبوه جمعيت جنايت‏هاى دستگاه حاكم و حقانيت اهل بيت عليهم السلام براى امامت و خلافت را روشن كرد و به مردم هشدار داد .

[محمدی]

برخى از نويسندگان و مورخان، ذهن مردم را آشفته كرده و چنين القاء كرده‏اند كه آن امام بزرگوار عليه السلام در گوشه‏اى نشست و به عبادت پرداخت و كارى به سياست نداشت!

متاسفانه چنانکه در این مقاله با ارزش هم بیان شده، برخی سعی دارند مقام امامت رو یک مقام انفعالی و گوشه گیر معرفی کنند که کاری نداشتند جز دعا و دعوت به دعا!

در حالیکه یک مومن واقعی هیچگاه نمیتواند ببیند کار خطائی صورت میگیرد، منتها بی تفاوت مشغول دعا خواندن شود، بلکه تا آنجا که بتوانند در جهت حاکم شدن راه حق بر تمام شئون زندگی انسانها تلاش میکنند.

پس چطور امام معصوم چنین نکند؟!

اصلا مگر میشود وظیفه امام دعا کردن باشد و وظیفه سایرین امر به معروف و نهی از منکر؟

وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يدْعُونَ إِلَى الْخَيرِ وَيأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَينْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ بايد از ميان شما، جمعي دعوت به نيکي، و امر به معروف و نهي از منکر کنند! و آنها همان رستگارانند(آل عمران/104)

یقینا امام معصوم نسبت به مسائل مختلف نمیتواند بیتفاوت باشد و باید تا آنجا که در توان دارد جهت برپائی حق تلاش نماید.

کما اینکه حضرات معصومین علیهم السلام چنین بودند.


به امید آنکه مشمول عنایت و شفاعت آن حضرت در دنیا و آخرت باشیم.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

دوره دوم (دوره بعد از اسارت) كه بسيار طولانى (بيش از سى سال) است، بناى امام سجاد عليه السلام بر تلاش‏هاى زيربنايى و ملايم و حساب شده و آرام بود . اين پرسيدنى است كه: چرا امام سجاد عليه السلام در دوره اول، آنقدر انقلابى و پرخاشگرانه ظاهر شد و در دوره دوم، نرم و آرام و ملايم و با تقيه؟

پاسخ آن است كه: دوره بسيار كوتاه و سرنوشت‏ساز اول، فصلى استثنايى است كه بايد زمينه تلاش‏هاى آينده را براى حكومت الهى و اسلامى فراهم كند . در كوفه و شام امام سجاد عليه السلام بايد آنچنان تند و برنده و تيز و صريح، مسائل را بيان كند كه پيام اصلى «عاشورا» هرگز فراموش نشود و مردم بدانند كه چرا امام حسين عليه السلام به شهادت رسيد . نقش امام سجاد عليه السلام در اين سفرها، نقش حضرت زينب عليها السلام بود; يعنى پيام رسانى انقلاب حسينى عليه السلام .

حضرت زينب عليها السلام، فاطمه صغرى عليها السلام، سكينه عليها السلام، و تك تك اسيران - هركس به قدر توان خويش - پيام آور حماسه حسينى عليه السلام ‏بودند .

دوره بلند و سرنوشت‏ساز دوم، هنگامى آغاز شد كه امام سجاد عليه السلام در مدينه به عنوان شهروندى محترم مشغول زندگى شد و كارش را از خانه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و حرم او آغاز كرد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

7 . بعد از عاشورا، در سراسر جهان اسلام به خصوص در حجاز و عراق، حالت رعب و وحشتى ميان شيعيان به وجود آمد زيرا احساس شد كه حكومت‏يزيد آماده است‏براى تحكيم حكومت‏خودش، حتى فرزند پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را نيز بكشد .

اين رعب و هراس با وقوع چند حادثه ديگر از جمله واقعه حره كامل شد و اختناق شديدى به وجود آمد . امام صادق عليه السلام فرمود: «ارتد الناس بعد الحسين عليه السلام الا ثلاث ثم ان الناس لحقوا و كثروا» ; مردم پس از امام حسين عليه السلام مرتد شدند مگر سه نفر، و در روايتى پنج نفر و در روايتى ديگر هفت نفر ذكر شده است . و سپس بعد از مدتى مردم به تدريج ملحق و زياد شدند .

ابو عمر مهدى از امام سجاد عليه السلام نقل مى‏كند كه او فرمود: «ما بمكة والمدينة عشرون رجلا يحبنا; (1) در سراسر مكه و مدينه حتى بيست نفر نيست كه دوستدار ما اهل بيت عليهم السلام باشد .» در اين اوضاع، طرفداران ائمه اطهار عليهم السلام، پراكنده، مايوس و مرعوب بودند و امكان حركت جمعى از دست رفته بود

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

8 . تشكيلات پنهانى شيعه: بعد از شهادت امام حسين عليه السلام تا قبل از واقعه حره، هرچند مردم مرعوب شدند اما چنان نبود كه به كلى نظام تشكيلات پيروان اهل بيت عليهم السلام به هم بريزد زيرا در تاريخ بعد از عاشورا، حركاتى ثبت‏شده است كه حاكى از وجود تشكيلات شيعه است .

البته منظور از تشكيلات پنهانى شيعه، تشكيلات منسجم امروزى نيست ‏بلكه مقصود پيوندهاى عميق اعتقادى است كه مردم را به يكديگر مرتبط مى‏كرد و وادار به فداكارى مى ‏نمود و به كارهاى پنهانى و زيرزمينى برمى‏انگيخت . بنابر نقل ابن اثير در كتاب «الكامل فى التاريخ‏» در همان روزهايى كه خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در كوفه بودند، در يكى از شبها در محلى كه آنها زندانى بودند، سنگى فرود آمد كه نوشته‏اى به آن بسته بودند به اين مضمون:

«حاكم كوفه شخصى را پيش يزيد (در شام) فرستاده كه درباره وضعيت و سرنوشت‏شما از او كسب تكليف كند . اگر تا فردا شب (مثلا) صداى تكبير شنيديد، بدانيد كه شما در همين جا كشته خواهيد شد و اگر نشنيديد، بدانيد كه وضع بهتر خواهد شد .»

از اين حكايت روشن مى‏شود كه كسى از شيعه و دوستان اهل بيت عليهم السلام در دستگاه ابن زياد حضور و نفوذ داشته و مى‏توانسته اطلاعاتى از زندان و سرنوشت زندانيان به دست آورد و اخبار را با صداى تكبير به اهل‏بيت عليهم السلام برساند .

نمونه ديگر عبدالله بن عفيف ازدى است كه نابينا بود و در همان مراحل اوليه ورود اسرا به كوفه، از خود عكس العمل نشان داد و به شهادت رسيد . (2)
بنابر آنچه گذشت، مى‏توان نتيجه‏گيرى كرد كه حديث «ارتد الناس بعد الحسين عليه السلام الا ثلاث‏» مربوط به حوادثى است كه بعد از شهادت امام حسين عليه السلام واقع شد و به كلى تشكيلات شيعه را ازهم پاشيد و رعب و ترس را حاكم گرداند و منظور آن نيست كه بلافاصله بعد از شهادت امام حسين عليه السلام ارتداد حاصل شد بلكه مربوط به حوادثى مثل حادثه عظيم و سهمگين «حره‏» است .

زيرا شيعه بعد از شهادت امام حسين عليه السلام به كلى مرعوب و نا اميد نشده بودند و در صدد برگرداندن انسجام قبلى خودشان بودند و به تعبير طبرى «فلم يزل القوم فى جمع آلة الحرب و الاستعداد للقتال ...» و مؤلف كتاب «جهاد الشيعه‏» با آنكه شيعى نيست و درباره امام سجاد عليه السلام نظرات واقع بينانه‏اى ندارد اما اين حقيقت را درك كرده و نوشته است: «گروه شيعيان پس از شهادت حسين عليه السلام مانند يك تشكيلات منظمى درآمدند كه اعتقادات و روابط سياسى، آنان را به يكديگر پيوند مى‏داد و داراى اجتماعات و رهبرانى بودند و همچنين داراى نيروهاى نظامى بودند كه جماعت توابين نخستين مظهر اين تشكيلات هستند .»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

9 . واقعه حره در سال 63 هجرى اتفاق افتاد . جريان به طور خلاصه اين بود كه در سال 62 هجرى جوان كم تجربه‏اى از بنى‏ اميه، والى مدينه شد . او براى آنكه مردم انس و الفتى با يزيد پيدا كنند و اختلافات كم شود، عده‏ اى از اهل مدينه را، كه غالبا از اراتمندان امام سجاد عليه السلام بودند، به شام فرستاد . آنان رفتند و چند روزى در آنجا مهمان شدند و برگشتند . وقتى به مدينه بازگشتند، به مردم گفتند: يزيد چگونه مى تواند خليفه باشد در حالى كه اهل شرب خمر، بازى با سگ‏ها و انواع فسق و فجور است! بنابراين ما يزيد را از خلافت‏ خلع كرديم .

نتيجه، دقيقا برعكس نظر والى مدينه شد . و مردم مدينه بر عليه يزيد قيام كردند . «عبدالله بن حنظله غسيل الملائكه‏» يكى از شخصيت‏هاى موجه مدينه بود كه در راس قيام برضد يزيد قرار داشت .

يزيد يكى از سرداران خونخوار بنى ‏اميه به نام مسلم بن عقبه را براى سركوبى قيام به مدينه فرستاد . به دستور اين فرمانده جنايتكار، چند روز شهر مدينه در محاصره قرار گرفت و بعد لشكريان وارد شهر شدند و مردم را قتل عام كرده و از هيچ جنايتى خوددارى نكردند . آنقدر مسلم بن عقبه جنايت كرد كه پس از آن، مسرف بن عقبه ناميده شد . اين واقعه، آنقدر تلخ و فجيع بود كه بزرگ‏ترين وسيله براى ارعاب دوستان و پيروان اهل بيت عليهم السلام گرديد به خصوص از آن جهت كه عده ‏اى كشته و زخمى و عده ‏اى گريخته و آواره شدند و جمعى از ياران خوب اهل بيت عليهم السلام مثل عبدالله بن حنظله غسيل الملائكه به شهادت رسيدند .

حادثه ديگر كه موجب شكست و تضعيف شديد شيعيان گرديد، واقعه شهادت مختار در كوفه و تسلط عبدالملك بن مروان بود . عبدالملك بن مروان كه يكى از مدبرترين خلفاى بنى‏اميه بود، همه جهان اسلام را با ارعاب و اختناق شديد تحت‏سلطه خود درآورد .

بعد از واقعه حره و شكست‏حركت توابين در عراق و شهادت مختار و شهادت ابراهيم‏بن مالك اشتر نخعى و ديگر بزرگان شيعه، مدينه و كوفه - دو مركز اصلى تشيع - خاموش شد و پيروان اهل بيت عليهم السلام در نهايت غربت و تنهايى باقى ماندند .