...◕✿◕◕✿◕ معرفت شناسی عرفانی ◕✿◕◕✿◕...

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

معرفت شناسي عرفاني

اين‌ مقاله‌ درصدد است‌ پس‌ از بيان‌ رويكردها دربارة‌ فاعل‌شناسي‌ و واقعيت‌ عالم‌
و امكان‌ معرفت‌ و تفاوت‌ معرفت‌ و علم،
به‌ مهم‌ترين‌ مباحث‌ معرفت‌شناسي‌ عرفاني‌ بپردازد.


«بعون الله و توفیقه»

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

از اين‌رو به‌ مباحثي‌ چون‌ تعريف‌ معرفت‌شناسي‌ عرفان‌ كه‌ نوعي‌ شناخت‌ شهودي‌ و وجداني‌ است، از ديدگاه‌ قرآن‌ و سنت‌ و نيز از منظر عارفان‌ اشاره‌ و نيز مبرهن‌ شده‌ است‌ كه‌ «قلب‌ و دل» يگانه‌ترين‌ ابزار معرفت‌شهودي‌ و عرفاني‌ به‌ شمار مي‌رود و به‌ سبب‌ عللي‌ كه‌ در متن‌ آمده، اين‌ نوع‌ معرفت‌ نيز در بعضي‌ مواقع‌ از آفت‌ خطا مصون‌ نبوده‌ است.

از اين‌رو بايد براي‌ تشخيص‌ شهود معصوم‌ از خطا، ملاك‌ها و معيارهايي‌ ارائه‌ شود؛ بدين‌ جهت‌ در سير بحث، به‌ اتحاد معرفت‌ عرفاني‌ و شناخت‌ عقلي‌ با توجه‌ به‌ جايگاهي‌ كه‌ عقل‌ خالص‌ در برابر عقل‌ مشوب‌ نزد اهل‌ معرفت‌ دارد، اشاره‌ شده‌ است.

در ضمن، به‌ مراتب‌ و درجات‌ معرفت‌ عرفاني، مانند مكاشفه، محاضره، و مشاهده‌ كه‌ به‌ نوعي‌ به‌ مراتب‌ مقام‌ حضور اشاره‌ دارد، پرداخته‌ شده‌ و از مباحث‌ مهمي‌ كه‌ مدنظر قرار گرفته، چگونگي‌ رهيافت‌ و دستيابي‌ به‌ اين‌ نوع‌ معرفت‌ يا ابزارهايي‌ مانند تقوا، مجاهده، اخلاص، ايمان، عمل‌ صالح‌ و عمل‌ به‌ علم‌ است‌ و در نهايت، عوامل‌ انسداد معرفت‌ شهودي‌ و عرفاني‌ نيز بررسي‌ و بازنگري‌ شده‌ است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مقدمه‌


اين‌كه‌ مسألة‌ واقعيت‌ عالم‌ خارج‌ بر نظرية‌ شناسايي، پيشي‌ دارد يا بالعكس، در ميان‌ صاحب‌ نظران، گونه‌گون‌ نقل‌ شده‌ است. برخي‌ مانند كانت‌ و بسياري‌ از فيلسوفان‌ بعد از او معتقدند:
الف)عقل‌ در نقش‌ وسيلة‌ شناسايي، بر اصل‌ واقعيت، مقدم‌ بوده‌ است2
ب)و بعضي‌ بر اين‌ باورند كه‌ مسألة‌ واقعيت‌ عالم‌ خارج‌ بر نظرية‌ شناسايي3 پيشي‌ دارد؛


اما برخي‌ از محققان‌ و متألهان‌ برآنند كه‌ بايد ميان‌ مقام‌ ثبوت‌ و اثبات‌ فرق‌ گذاشت؛ زيرا مسألة‌ معرفت‌شناسي، در مقام‌ ثبوت‌ بر همه‌ چيز، حتي‌ مسألة‌ واقعيت‌ علم‌ تقدم‌ دارد؛ چرا كه‌ تانظرية‌ معرفت‌ روشن‌ نشود، طرح‌ مسائل‌ كلان، هرگز سودي‌ نخواهد داشت؛ ولي‌ در مقام‌ اثبات، بحث‌ شناسايي‌ پس‌ از بسياري‌ مسائل‌ خواهد بود.4

افزون‌ بر آن‌چه‌ گفته‌ شد، حل‌ مشكل‌ و معماي‌ دَور و ارتباط‌ دو سويه‌ شناسايي‌ و واقعيت، به‌ اين‌ خواهد بود كه‌ مقداري‌ از معرفت‌شناسي، بديهي‌ و غير قابل‌ بحث‌ است‌ و با آن‌ مي‌توان‌ بخشي‌ از اصل‌ واقعيت، وجود عالم، اصل‌ معرفت‌ و واقع‌نمايي‌ اجمالي‌ را اثبات؛ سپس‌ دربارة‌ مطالب‌ دقيق‌ آن‌ فحص‌ و كاوش‌ كرد.5 سخن‌ در هستي‌شناسي‌ و اصل‌ معرفت، يعني‌ اثبات‌ اصل‌ وجود علم‌ و بيان‌ تجرد آن‌ و رابطه‌ ميان‌ ذهن‌ و عين، از مسائل‌ مربوط‌ به‌ فلسفه‌ به‌ شمار مي‌آيد.6

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

رويكردها دربارة‌ شناسايي‌


مبحث‌ شناسايي، مانند مسألة‌ اصل‌ واقعيت، داراي‌ رويكردها و آراي‌ گوناگون‌ است. گروهي‌ كه‌ به‌ «سوفسطي» مشهورند، هر نوع‌ معرفت‌ ثابت‌ و غير معارض‌ را انكار مي‌كنند.
«سُمَنيه»7 به‌ طور مطلق، منكر تفكرِ‌ نتيجه‌ دهنده‌اند و بر اين‌ پندارند كه‌ هيچ‌ فكري‌ مفيد شناخت‌ نيست.8

گروهي‌ از مهندسان، تفكرِ‌ مفيد علم‌ را در حساب‌ و هندسه‌ پذيرفته‌اند؛ ولي‌ در الاهيات‌ آن‌ را منكرند و اعتقاد دارند: هدف‌ نهايي‌ در علوم‌ الاهي‌ آن‌ است‌ كه‌ آن‌چه‌ را از همه‌ سزاوارتر و شايسته‌تر است‌ بايد أخذ كرد و راهي‌ براي‌ جزم‌ به‌ آن‌ها وجود ندارد.9

معرفت‌ شناسي‌ با مبادي‌ و احكام‌ آن، قابل‌ دستيابي‌ است؛ البته‌ در ابزار و نوع‌ آن‌ اختلاف‌ فراوان‌ به‌ چشم‌ مي‌خورد؛ ولي‌ وصول‌ به‌ هر نوع‌ معرفت‌ در هر حوزه‌اي‌ با مقدمات‌ و شرايط‌ آن‌ ممكن‌ خواهد بود.

تشکر

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

از مسائل‌ قابل‌ تأمل‌ در فاعل‌ شناسايي‌ اين‌ است‌ كه‌ آيا امكان‌ وصول‌ به‌ معرفت‌ ذوات‌ اشيا براي‌ جست‌وجوگر آن‌ فراهم‌ است‌ يا شناخت‌ به‌ اشيا، به‌ عوارض‌ و ويژگي‌ها منحصر خواهد بود.
در ميان‌ برخي‌ از انديشه‌وران‌ اسلامي‌ مانند ابن‌ سينا اين‌ باور وجود دارد كه‌ آدمي‌ به‌ كنه‌ و حقايق‌ اشيا راه‌ نمي‌يابد و در حوزة‌ شناخت، فقط‌ به‌ شناسايي‌ آشكارترين‌ خواص‌ و عوارض‌ مي‌تواند دست‌ يابد.10 از جهتي‌ مي‌توان‌ دليل‌ عدم‌ شناخت‌ اشيا را در حضور متجلي‌ در تجليات‌ دانست؛ زيرا با توجه‌ به‌ محدوديت‌ فاعل‌ شناسايي، دستيابي‌ به‌ شيء كه‌ حضور حقيقي‌ نامحدود را در خود دارد، به‌ صورت‌ حقيقي، ممكن‌ نخواهد بود.


نوع‌ نگرش‌ها و رويكردها در اندازة‌ معرفت، منابع، ابزار آن، حدود و ثغور، و وصول‌ به‌ حقيقت‌ از ديدگاه‌ متكلمان، فيلسوفان‌ و عارفان‌ متفاوت‌ است‌ كه‌ گاهي‌ به‌ اختلاف‌ جوهري‌ و پايه‌اي‌ مي‌انجامد؛ با اين‌ حال، در اين‌ مقاله‌ خواهيم‌ كوشيد تا معرفت‌شناسي‌ را از ديد عرفان‌ مطمح‌نظر قرار دهيم.
پيش‌ از ورود به‌ بحث، بجا است‌ دربارة‌ ضرورت‌ شناسايي، نكته‌اي‌ ياد آوري‌ شود.

اهميت‌ و ضرورت‌ معرفت‌شناسي‌ از اين‌ جهت‌ است‌ كه‌ دستيابي‌ به‌ جهان‌بيني‌ جامع‌ و فراگير، بلكه‌ هر نوع‌ نگرشي، بر مباحث‌ زيربنايي‌ و زيرساختاري‌ معرفت‌ مبتني‌ خواهد بود. مراحل‌ و مراتب‌ معرفت‌ و درجات‌ بشري‌ به‌ نوعِ‌ نگرش‌ در ابزار و منابع‌ آن‌ بستگي‌ دارد.11 افزون‌ بر آن‌چه‌ گذشت، از راه‌ تقدم‌ معرفت‌شناسي‌ بر وجودشناسي‌ در مقام‌ ثبوت‌ نيز مي‌توان‌ به‌ ضرورت‌ معرفت‌شناسي‌ پي‌ برد.12

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

تعريف‌ معرفت‌ عرفاني‌


روشن‌ است‌ كه‌ علم‌ و معرفت‌ را به‌ صورت‌ اطلاق‌ نمي‌توان‌ تعريف‌ كرد؛13 زيرا بديهي‌ و وجداني‌اند و تعريفشان‌ مستلزم‌ دور خواهد بود؛ گرچه‌ بسياري‌ كوشيده‌اند تعاريفي‌ براي‌ آن‌ ارائه‌ دهند.14 با اين‌ حال، تعريف‌ معرفت‌هاي‌ مضاف، چندان‌ دشوار نخواهد بود؛ ولي‌ شناساندن‌ معرفت‌ عرفاني‌ با توجه‌ به‌ اين‌كه‌ گروهي‌ آن‌ را بديهي‌ و وجداني‌ دانسته‌اند، كمي‌ دشوار خواهد بود.

در عين‌ حال، به‌ برخي‌ از اين‌ تعريف‌ها كه‌ جامعيت‌ بيش‌تري‌ دارد، اشاره‌ مي‌شود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

داوود بن‌ محمود قيصري‌ در تعريف‌ كشف‌ عرفاني‌ مي‌گويد:

كشف‌ عرفاني، عبارت‌ از علم‌ بر معاني‌ غيبي‌ و امور حقيقي‌ است‌ كه‌ از روي‌ وجود (حق‌ اليقين) يا از روي‌ شهود (عين‌ اليقين) وراي‌ حجاب‌ قرار دارد15

‌ ‌و با مراجعه‌ به‌ آن‌چه‌ در مجموع‌ اين‌ فصل‌ آورده، به‌دست‌ مي‌آيد كه‌ كشف‌ عرفاني، همان‌ معرفت‌ خاصي‌ است‌ كه‌ دسترس‌ به‌ آن‌ با مكاشفه، الهام‌ و وحي‌ امكان‌پذير خواهد بود؛ بدين‌سبب، معرفت‌ عرفاني، معرفت‌ ذوقي، انجذابي،16 شهودي‌ و حضوري‌ است.

برخي‌ معتقدند كه‌ يگانه‌ راه‌ رسيدن‌ به‌ حقايق، صفاي‌ نور و زدودن‌ حجاب‌ها است.17 معرفت‌ عرفاني، يگانه‌ معرفت‌ يقيني‌ است‌ كه‌ با فضا سازي‌ دل‌ و جان‌ آدمي‌ با تجلي‌ حق‌ تعالي‌ براي‌ او فراهم‌ مي‌شود. 18

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ابن‌ عربي‌ در بحث‌ تعريف‌ «علم‌ و معرفت» آن‌ را صفتي‌ مي‌داند كه‌ «قلب» آن‌ را تحصيل‌ مي‌كند.19

او معتقد است‌ كه‌ هيچ‌ معرفتي‌ بدون‌ عمل، تقوا و سلوكِ‌ راه‌ حق‌ حاصل‌ نمي‌شود؛ اما علمي‌ كه‌ از عقل‌ نظري‌ به‌دست‌ آيد، هيچ‌گاه‌ از شبهه‌ و حيرت‌ محفوظ‌ نيست.20

سيدحيدر آملي‌ كه‌ از بزرگان‌ تصوف‌ اسلامي‌ شيعي‌ است، در تعريف‌ معرفت‌ عرفاني‌ مي‌نويسد:
معرفت‌ نزد صوفيه، چيزي‌ است‌ كه‌ براي‌ اهلش‌ فقط‌ از جانب‌ خدا به‌ صورت‌ وحي‌ يا الهام‌ يا كشف، كشف‌ مي‌شود.21

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

برخي، شناخت‌ عرفاني‌ را چنين‌ تعريف‌ كرده‌اند:

شناخت‌ عرفاني، عبارت‌ است‌ از درك‌ جهان‌ با همة‌ اجزا و روابطش، مانند يك‌ حقيقت‌ شفاف‌ و صيقلي‌ كه‌ هر جزئي، جلوه‌اي‌ از موجود كامل‌ لم‌ يزل‌ و لا يزال‌ و هرگونه‌ ارتباط‌ علمي‌ با آن‌ جزء، ارتباطي‌ است‌ با آن‌ موجود كامل‌ به‌ وسيلة‌ جلوه‌اي‌ از جلوه‌ هايش.

سخن‌ گفتن‌ دربارة‌ اين‌ شناخت‌ براي‌ كساني‌ كه‌ از آن‌ محرومند و خود را آماده‌ وصول‌ به‌ اين‌ نوع‌ شناخت‌ نمي‌نمايند، مانند سخن‌ گفتن‌ دربارة‌ لذت‌ همخوابگي‌ با كودكي‌ نابالغ‌ است‌ كه‌ هيچ‌ چيزي‌ از آن‌ نخواهد فهميد و در برابر صدها نمط‌ نهم‌ اشارات‌ ابن‌ سينا يك‌ جمله‌ خواهد گفت‌ كه‌ اين‌ سخنان، خيالاتي‌ بيش‌ نيست‌ و سپس‌ به‌ بازي‌هاي‌ كودكانه‌ خود مشغول‌ خواهد گشت.22

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

معرفت‌ عرفاني، نوعي‌ شناخت‌ است‌ كه‌ از دل‌ سرچشمه‌ گرفته‌ و ابزار آن، تزكيه‌ و تصفية‌ روح‌ است؛ بدين‌جهت، اين‌ نوع‌ معرفت، از سنخ‌ معارف‌ حصولي‌ نيست؛ بلكه‌ معرفتي‌ وجداني‌ و حضوري‌ شمرده‌ مي‌شود كه‌ يافتني‌ است؛ گرچه‌ برهاني‌ بر آن‌ نداشته‌ باشند.

هذا حال‌ اهل‌ الاذواق‌ و مذهبهم‌ حيث‌ يقولون.... و اما المتحصل‌ لنا بطريق‌ التلقي‌ من‌ جانب‌ الحق‌ و ان‌ لم‌ يقم‌ عليه‌ البرهان‌ النظري‌ فانه‌ لا يشككنا فيه‌ مشكك‌ و لاريب‌ عندنا فيه‌ و لاتردد.23‌
‌ مذهب‌ اهل‌ ذوق‌ و عرفان‌ اين‌ است‌ كه‌ مي‌گويند:

آن‌چه‌ را از طريق‌ كشف‌ و شهود براي‌ ما با عنايت‌ پروردگار متعالي‌ حاصل‌ مي‌شود، غير قابل‌ ترديد است؛ گرچه‌ هيچ‌ گونه‌ برهان‌ عقلي‌ و نظري‌ بر آن‌ اقامه‌ نشده‌ باشد.