عوامل تهدید کننده عفت و پاکدامنی در خانواده

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

سؤالات تحقیق
سؤالات اصلی:
1ـ مفهوم عفّت چیست؟2ـ چه عواملی سبب تهدید عفّت و پاکدامنی در خانواده می‌شود؟3ـ راه کارهای ثبات عفّت در خانواده چیست؟
سؤالات فرعی:
1ـ مفهوم عفّت در قرآن چیست؟2ـ مفاهیم وابسته به عفّت کدامند؟3ـ سیاست، اقتصاد و فرهنگ چه تأثیری بر عفّت دارند؟4ـ پیامدهای مثبت و منفی بی عفّتی کدامند؟5ـ آسیب‌های اجتماعی چگونه باعث تهدید عفّت می‌گردند؟6ـ فطری بودن عفّت چگونه ثابت می‌شود؟

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

فرضیه ی تحقیق

سیاست خارجی در تشدید و ایجاد بعضی از عوامل تهدید کننده ی عفّت و پاکدامنی نقش دارد.

روش تحقیق


این تحقیق بر اساس راه کارها؛ کتابخانه ای ، ترکیبی و سیستمی‌است و بر اساس راهبردها؛ علمی‌و تحلیلی است و بر اساس نگارش؛ بنیادی است.


ساختار و محدوده ی تحقیق


این تحقیق از سه بخش تشکیل شده است:

بخش اوّل شامل چهارفصل است که عبارت است از:

طرح تفصیلی، مفهوم شناسی، دلایل فطری بودن عفاف و آیات و روایات مربوطه؛ بخش دوم که به بررسی عوامل تهدید کننده ی عفّت و پاکدامنی می‌پردازد عوامل فردی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و عوامل متفرّقه از فصول آن هستند.و نهایتاً بخش سوّم شامل سه فصل است: آثار، راه کارها و نتیجه است.


زمان انتخاب موضوع این تحقیق اسفند ماه 1387 بوده و در بهمن ماه 1388، تحقیق به پایان رسیده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

تعریف مفاهیم اصلی

در فرهنگ فارسی دکتر معین آمده است:«عوامل: جمع عامل : 1ـ کارکن2ـ کسی که با دست کار می‌کند، کسی که متصدّی کارهای دیگری می‌شود،والی ، حاکم.»

عوامل:جمع عامله، کارکنان، کارگزاران.تهدید: ترسانیدن، بیم دادن، بیم کردن.

فرهنگ جدید عربی ـ فارسی ترجمه ی منجد الطلاب عفّت را این گونه تعریف کرده:«عفّ(عفِّ ـ عفّاً و عفّة و عفافاً و عفاعةً و تعفَّفَ):از کارهای حرام و زشت خود داری کرد، پارسایی پیشه کرد(عفَّ) عن کذا؛ از چیزی خود را باز داشت.»

العفّة: پارسایی پیشه کردن، پاکدامنی، پرهیزکاری، عفّت و پاکدامنی بدن.ولی آذرتاش آذرنوش در فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی آورده است که : «عفه: پاکدامنی ، پرهیزکاری، عفّت، تقوا، پاکی، صافی، طهارت، حیا، شرم، درستکاری، راستی وصداقت.»

و در فرهنگ المعجم الوسیط آمده است که:«عفّ (عفَّ یَعِفُّ عفّةً و عَفافاً): پارسا و عفیف شد، پاکدامن شد در گفتار و عفّت به خرج داد.العفه ، پارسایی و پاکدامنی.عفّت در هر چیز و بیشتر برای پاکدامنی به کار می رود.»دکتر محمّد معین در کتاب فرهنگ فارسی در تعریف خانواده فرموده است: «خانواده: خاندان، اهل خانه، اهل البیت و دودمان.»

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

واژگان کلیدی

واژه‌هایی در این تحقیق به کار رفته اند که همواره با عفاف کاربرد دارند، از جمله حیا و حجاب.

حیا

راغب اصفهانی گفته:«حیا در لغت از ریشه ی (ح ی ی) به معنای خودداری نفس از زشتی‌ها و ترک زشتی‌هاست و در اصطلاح همان شرم و خجالتی است که نفس را از کارهای زشت وامی‌دارد و به ترک گناه منجر می‌شود.»

حجاب

ابن منظور در لسان العرب حجاب را به معنای ستر می‌داند.حجاب در لغت به معنای ممانعت از رسیدن به چیزی است و در اصطلاح پوشش ویژه‌ای است برای زنان که مانع و بازدارنده ی نگاه نامحرمان است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مشکلات و موانع

مشکلاتی که درتهیّه ی این پایان نامه برسرراه بود به نسبت سبب آزارمی‌شد از جمله کمبود وقت برای تحویل دادن آن و عدم دسترسی به کتابخانه‌های مختلف به علّت نبودن فرصت کافی برای مراجعه به کتابخانه‌ها به خاطر مشغله ی زیاد مانند تحصیل و خانه داری و... .

درطی فرایند تحقیق هم به مشکلاتی برخورد می‌شد که عبارتند از:

1ـ بی نام بودن بعضی کتب و مقالات که سبب می‌شد غالباً از آن‌ها چشم پوشی شود.2ـ رسیدن به مطلب مشترک میان دو کتاب یا دو مقاله یا یک کتاب و یک مقاله که هیچکدام آن مطلب را ارجاع به دیگری نداده بود ولی به خاطر جمله بندی‌هایی که عیناً مشابه هم به راحتی تشخیص داده می‌شد که قطعاً یکی از روی دیگری کپی برداری شده بدون اینکه در پانویس به آن اشاره کند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در روند تحقیق و پژوهش به اصطلاحات کلیدی برخورد می‌شود که درک و دریافت مفهوم آن‌ها به صورت عملیّاتی، راهگشا در فهم عمیق تر مسئله خواهد بود از جمله:

عفّت:

الف: در لغت:ابن منظور در لسان العرب، بیان کرده اند که «العفّةُ الکفّ عمّا لایحلُّ کفّ عن المحارم و الاطماع الدنیّة و عفّ ایُّ کفّ»[1]

عفّت خود نگه داری از غیرحلال، کارهای حرام و طمع‌های پست است و عفّت پیشگی یعنی خود نگه داری»عفّت از ریشه ی (ع ـ ف ـ ف) بر وزن فعل می‌باشد، عفّت مصدر است به معنای ترک شهوت و پاکی خوی و جسم»[2]

(ع ـ ف ـ ف)در باب‌های مختلف ،معانی مختلف پیدا می‌کند. به طور مثال در باب استفعال،استعفاف به معنای «امتناع و ترک خواسته‌ها و خودداری از تصرّف در مال دیگران» است و در باب تفعّل ،تعفّف یعنی«کوشش در نگه داری عفّت نفس و پاکدامنی»[3]

برای عفّت معانی دیگری هم ذکر شده مانند «ترک شهوت و پاکی خوی و جسم»[4] و «نگاهداشت از ارتکاب حرام و درخواست از مردم»5که به نوعی هم معنای قناعت در آن نهفته است و هم معنای تقوا و خودنگه داری.

در فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی برای عفّت معانی پرهیزگاری،تقوا، پاکی، صافی، طهارت، حیا، شرم، درستکاری، راستی وصداقت بیان شده است.[5]

در کتاب قاموس قرآن از علی اکبر قرشی آمده است:«عفّت به معنای مناعت است در شرح آن گفته اند: حالت نفسانی که از غلبه ی شهوت باز دارد. پس باید عفیف به معنای خود نگه دار وبا مناعت باشد.»

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ب: در اصطلاح

عفّت: پرهیز کردن و احتراز نمودن از شهوت حرام بخصوص شهوات جنسی و امور مالی است و اصل عفّت به معنای خودداری است. [6]


راغب گفته : «عفّت وجود حالتی است در نفس آدمی‌که او را از چیره شدن شهوت مصون می‌دارد و در اخبار بیشتر به خودداری از شهوت مربوط به فرج و شکم است.»

از تعریف راغب اصفهانی ،چند نکته ی مهم دریافت می‌گردد:

1ـ عفاف اکتسابی است. این مطلب از «حصول حالت» فهمیده می‌شود یعنی تحصیلی (اکتسابی) است نه ذاتی که در این وصف با حیا مشترک است.
2ـ نوعی بازدارندگی و نگاهداشت در آن نسبت به تمام انواع شهوات وجود دارد و در این تعریف «غلبه ی شهوت» مطرح است که ظاهراً چیرگی آن بر عقل منظور است.
3ـ عفاف، حالتی است که به نفس آدمی‌برمیگردد پس جنسیّت در آن راه ندارد چون نفس فراتر از جنسیّت است بنابراین، به زنان اختصاص ندارد .پس صفت و حالت عفاف باید در وجود مرد و زن نهادینه گردد.[7] تا گام از حریم اخلاق و اصول پذیرفته شده ی انسانی و الهی بیرون ننهند، امّا به دلیل توانمندی‌ها و جاذبه‌های خاصی که خدا در زن قرار داده،عنصر عفاف در زن ضرورت بیشتری دارد.

علمای اخلاق در تعریف عفّت می‌نویسند: «العفة هو انقیاد قوة الشهوة للعقل فی الاقدام علی ما یأمرها به من المأکل و المنکح... عفّت عبارت است از پیروی و تبعیّت قوه ی شهوت از عقل در انجام اموری که به شهوت بر می‌گردد از جمله در خوردن و زناشویی...»[

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

بنابراین عفّت به معنای سرکوبی شهوت نیست که در اصطلاح علم اخلاق «خمود» نامیده می‌شود.

«شره» و شهوت رانی به معنای زیاده روی در امور جنسی یا هر چیز دیگری است و خمودی به معنای خاموش کردن آن است. امّا عفّت حدّ اعتدال بین شهوت رانی و خمود است.

عفاف، نسخه ای است تجویز شده، توسط شارع برای ثروتمند و فقیرکه در قسمت دوم، قناعت منظور است و در بخش اول به مفهوم خود نگه داری از ارتکاب حرام .

به طور کلی عفّت یکی از خُلقیّات پسندیده وصفات عالیّه ی انسانی است .ملکه ی عفّت آدمی‌را در اعمال و تمایلات جنسی تعدیل می‌کند و انسان را از پلیدی‌های شهوت مصون نگاه می‌دارد.در مواردی که شهوت ،قصد سرکشی و طغیان دارد و آدمی‌را امر به پیروی هوای نفس و ارتکاب گناه می‌کند ملکه ی عفّت مانند دژمحکمی‌در برابرش ایستادگی می‌کند.[9]

خواجه نصیرالدّین طوسی، در تعریف عفاف می‌نویسد:عفاف آن است که نیروی شهوت مطیع عقل باشد تا تصرّف او به اقتضای رأی او بُوَد و اثر خیریّت در او ظاهر شود و از تعبّد هوای نفس و استخدام لذّات فارغ.10

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

قرآن کریم وروایات هم، عفاف را در معنایی گسترده تر از عفاف و پاکی جنسی به کار برده و آن را به معنای در پیش گرفتن رویه ی اعتدال ،خودنگهداری ،عفاف معشیتی و اقتصادی می‌داند.
شواهد قرآنی؛

1ـ «وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّى يُغْنِيَهُمْ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْرًا وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَاء إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِّتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَن يُكْرِههُّنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِن بَعْدِ إِكْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَّحِيمٌ؛[11]

و كسانى كه [وسيله] زناشويى نمى‏يابند بايد عفّت ورزند تا خدا آنان را از فضل خويش بى‏نياز گرداند و از ميان غلامانتان كسانى كه در صددند با قرارداد كتبى خود را آزاد كنند اگر در آنان خيرى [و توانايى پرداخت مال] مى‏يابيد قرار بازخريد آن‌ها را بنويسيد و از آن مالى كه خدا به شما داده است به ايشان بدهيد [تا تدريجاً خود را آزاد كنند] و كنيزان خود را در صورتى كه تمايل به پاكدامنى دارند براى اينكه متاع زندگى دنيا را بجوييد به زنا وادار مكنيد و هر كس آنان را به زور وادار كند در حقيقت‏خدا پس از اجبار نمودن ايشان [نسبت به آن‌ها] آمرزنده مهربان است » که در این آیه عفاف به معنای خویشتن داری از گناه و شکیبایی در برابر کمبودهای زندگی و نیازهای جنسی آمدهاست.

2ـ «الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ؛[12]


كسانى كه اموال خود را شب و روز، و نهان و آشكارا، انفاق مى‏كنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان براى آنان خواهد بود؛ و نه بيمى بر آنان است و نه اندوهگين مى‏شوند. » در این آیه عفاف به معنایی فراتر از عفاف جنسی به کار رفته که عبارت از عفاف معیشتی و اقتصادی است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مفاهیم وابسته به عفاف

1ـ حجاب:


الف:حجاب در لغت:
حجاب در لغت به معنای «المنع من الوصول» یعنی ممانعت از رسیدن به چیزی است.[13]
گفته شده که حجب و حجاب هر دو مصدر و به معنای پنهان کردن و منع از داخل شدن است.
[14]


«وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِي آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ؛[15]

و گفتند دل‌هاى ما از آنچه ما را به سوى آن مى‏خوانى سخت محجوب و مهجور است و در گوش‌هاى ما سنگينى و ميان ما و تو پرده‏اى است پس تو كار خود را بكن ما [هم] كار خود را مى‏كنيم»


شاهد بر این مدّعا است.
اگر چه در ادبیّات عرب و زبان دین ـ آیات و روایات ـ برای بحث پوشش زنان، از واژه ی «ستر» استفاده شده و کمتر به حجاب اشاره شده امّا در کتب لغت به واژه ی «إمرأه محجوبه» به معنای زنی که خود را با نوعی پوشش پوشانده است برمی‌خوریم. [16]


حجاب واژه ای عربی است و زبان شناسان عرب، برای آن دو معنای اصلی برشمرده‌اند.


صاحب مقاییس اللّغه آورده که« حجب، اصلً واحد و هو المنع ،یقال حجبته عن کذا، أی منعه»[17]
ب: حجاب به معنای ستر و پوشش
ابن منظور در لسان العرب ،حجاب را به معنای ستر میداند.[18] امّا اصل معنای حجاب منع است.