««تحلیل مبناى تاریخى اربعین حسینى»»

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

شيخ مفيد در مورد خروج اهل بيت (ع) از كوفه چنين شرح مي دهد:


«روز دوازدهم يا سيزدهم ابن زياد سر مطهر امام (ع) را به وسيله زحر بن قيس براي يزيد به شام فرستاد. پس از آن در روز چهاردهم يا پانزدهم اهل بيت (ع) را روانه شام كرد و كاروان اهل بيت (ع) به كساني كه سرها را مي بردند، رسيدند» . (29)


شهيد قاضي طباطبايي مي گويد:

«در كتب تاريخ، كاروان اهل بيت (ع) روز پانزدهم محرم از كوفه به سمت شام خارج شدند» . (30)


تقويم و سالنامه پژوهشي آستان قدس رضوي (سالهاي 70 و 71) روز نوزدهم محرم را روز حركت و خروج اهل بيت (ع) از كوفه به شام مي داند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ورود سرهاي مطهر به شام، در روز اول صفر معروف و مشهور است و تاريخ ديگري نقل نشده است. و بسياري عيد دانستن اول صفر سال 61 توسط بني اميه را نقل كرده اند. از طرف ديگر، همراهي سرهاي پاك و اهل بيت (ع) هنگام ورود به شام، گويا مورد اتفاق نظر همگان است.

سید بن طاووس، شيخ مفيد و ديگران معتقدند اهل بيت (ع) و سرهاي مطهر با هم به سمت شام حركت كرده و با هم وارد شام شدند. هر چند سيد، تاريخ خروج اهل بيت (ع) از كوفه و ورود آنها به شام را معين نمي كند، اما همين مقدار كه قبول دارد اهل بيت (ع) و سرهاي شهدا با هم از كوفه خارج و با هم وارد شام شدند، براي پذيرفتن ورود اهل بيت (ع) در روز اول صفر به شام، كافي است.

همچنين ايشان گفته مورخان معتبر و معروف را در رابطه با خروج و ورود از كوفه به شام، رد نكرده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

بنابراين، پذيرش ورود اهل بيت (ع) به شام در روز اول صفر، الزامي است، و در نتيجه يا استجازه انجام نشد - چنان كه احتمال قوي همين است - يا در ده روز اول، انجام شد;

يعني دهه اول به رفت و برگشت قاصد و كسب اجازه، صرف شد، دهه دوم صرف حركت اهل بيت (ع) به شام; و روز اول صفر - طبق نظر معروف - وارد شام شدند و به همين مناسبت آن روز، عيد رسمي امويان و دشمنان اهل بيت (ع) شد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

2- اقامت يك ماهه اهل بيت (ع)

سيد بن طاووس با استناد به روايتي كه بر اقامت يك ماهه اهل بيت (ع) در شام دلالت دارد آن را با جريان اربعين سازگار نمي داند.

اين موضوع نه تنها از نظر تاريخي قابل تاييد نيست بلكه از استدلال استجازه هم ضعيفتر است; چون در استجازه، نقل ابن اثير و طبري - هر چند به طور مبهم - وجود داشت. سيد نيز در كتابهاي ديگر خود به آن اشاره اي نمي كند و فقط در كتاب اقبال به عنوان استبعاد مي گويد:

«اربعين با روايت اقامت يك ماه در دمشق سازگار و هماهنگ نيست » . (31)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

علاوه بر اين، تتبع نقلهاي تاريخي، شاهد خوبي بر عدم اقامت يك ماهه اهل بيت (ع) در شام است، و از قراين متعدد و عبارات مختلف استفاده مي شود كه از هشت يا ده روز بيشتر نبوده است.

كلمات محدث قمي و ديگران گوياي اين است كه چون مردم شام از حقيقت امر مطلع شدند و فهميدند كه كشته شدگان، فرزندان پيغمبر (ص) و اسرا، خاندان نبوت مي باشند، شرايط و اوضاع كاملا بر عليه يزيد برگشت; به همين سبب وجود اهل بيت (ع) در شام، مايه نفرت بيشتر شاميان از بني اميه و تزلزل سلطنت اين دودمان مي شد. بنابراين يزيد با تظاهر به احترام اين بزرگواران، سعي در برگرداندن آنها به مدينه نمود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ابن اثير مى‏گويد يزيد گفت:

لعن الله ابن مرجانة... فانه بغضنى - بقتل الحسين - الى المسلمين و زرع فى قلوبهم العداوة فابغضنى البر و الفاجر بما استعظموه من قتلى الحسين. مالى و لابن مرجانة؟ لعنه الله و غضب عليه‏» . (32)

يعنى: خدا پسر مرجانه را لعنت کند که با قتل حسين، مرا مبغوض مسلمانان ساخت و بذر دشمنى با ما را در دلهايشان کاشت در نتيجه نيکوکار و بدکار را به دليل قتل حسين، با من دشمن ساخت. مرا با پسر مرجانه چه کار؟ خداوند او را لعنت کند و بر او خشم نمايد.

شيخ مفيد نيز مى‏گويد:

«و لما وضعت الرؤوس بين يدى يزيد و فيها راس الحسين عليه السلام قال يزيد... ثم امر بالنسوة ان ينزلن... فافرد لهم دارا يتصل بدار يزيد فاقاموا اياما ثم ندب النعمان بن بشير و قال: تجهز لتخرج بهؤلاء النسوة الى المدينة‏» . (33)


يعنى: آنگاه که سرهاى شهدا در برابر يزيد قرار داده شد و سر مقدس امام حسين (ع) در ميان آنان بود گفت: ... سپس دستور داد که اهل بيت (ع) فرود آيند... اهل بيت (ع) در کنار منزلگاه يزيد، چند روزى اقامت داشتند تا اين که - روزى - يزيد نعمان بن بشير را خواست و به او گفت: آماده باش تا با اهل بيت (ع) به مدينه برويد.

اين کلمات بوضوح بر عدم اقامت‏ يک ماهه در شام دلالت مى‏کند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

همچنين طبرى مى‏گويد:

«ثم ادخلهم على عياله فجهزهم و حملهم الى المدينة‏» . (34)
يعنى: سپس آمد و آنان را آماده نموده و به سوى مدينه حرکت دادند.

و در جاى ديگر مى‏گويد:

«و لما حبس يزيد دعا بعلى بن الحسين و صبيان الحسين و نسائه فادخلوا عليه و الناس ينظرون... ثم قال يزيد: يا نعمان بن بشير جهزهم بما يصلحهم و ابعث معهم اجلا من اهل الشام فيسير بهم الى المدينه ثم امر بالنسوة ان ينزلن فى دار... فدخلن دار يزيد... فاقاموا عليه المناحة ثلاثا..» . (35)

ظاهر اين عبارت اين است که در همان روز اول ورود اهل بيت‏به شام و مجلس يزيد، او دستور داد تا مقدمات رفتن به مدينه را فراهم آورند. «ثم امر بالنسوة ان ينزلن‏» از واژه «ثم‏» استفاده مى‏شود که پس از امر به فراهم نمودن مقدمات رفتن به مدينه، دستور داد «نزول‏» کنند يعنى بار سفر بازکنند. چون نزول وارد و داخل شدن نيست، بلکه فرود آمدن و پياده شدن از وسايل نقليه است. پس پيش از بارانداختن مسافران کربلا در شام، فرمان بازگشت آنان صادر شد.

ابن کثير نيز مى‏گويد:

«اهل تحقيق گفته ‏اند: بيشتر از يک هفته يا هشت روز، اقامت اهل بيت (ع) در شام نبود» . (36)
در مقتل ابى مخنف نيز عباراتى با همين مضامين وجود دارد.
نتيجه بحث اين که اقامت‏ يک ماهه در دمشق، از نظر اسناد و مدارک تاريخى قابل قبول و مورد تاييد نيست.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

3- بعد مسافت (فاصله طولانى بين کوفه و شام)

سيد بن طاووس مى‏گويد:
فاصله بين کوفه و شام حدود ده روز راه است که با برگشت آن 20 روز مى‏شود. از اين رو اين فاصله طولانى به علاوه اقامت ‏يک‏ماهه اهل بيت (ع) در شام، با ورود اهل بيت (ع) در بيستم صفر به کربلا منافات دارد.

در جواب اين سخن سيد بن طاووس، لازم است‏به ادله‏اى اشاره شود که بر امکان پيمودن اين مسافت در مدتى کمتر از آنچه سيد معتقد است دلالت دارند:

1- سيد بن طاووس خود اعتراف دارد که مسافت‏بين کوفه و شام براى پيمودن عادى 10 روز است زيرا خود او گفته بود مدت رفت و بازگشت‏بين اين دو شهر، بيست روز يا بيشتر است. از اين رو مى‏توان باور داشت که پيک و قاصد سريع السير دولتى که حامل پيام مهم امنيتى و نظامى نيز باشد، راه را پنج روزه طى مى‏کند.

2- بعضى از طوايف اطراف دمشق، مسافت دمشق تا نجف اشرف را هشت روزه و برخى از قبايل هفت روزه مى‏پيمايند. (37)

3- از شخصى به نام ابو خالد نقل مى‏کنند که روز جمعه کنار شط فرات با ميثم تمار بودم، او گفت: الساعه معاويه در شام مرد، و من روز جمعه آينده با قاصدى که از شام آمده بود ملاقات کردم و خبر از شام گرفتم، گفت معاويه از دنيا رفت و مردم با پسرش يزيد بيعت کردند. گفتم کدام روز معاويه مرد؟ گفت: روز جمعه گذشته. (38)

با توجه به اين که يزيد هنگام مرگ معاويه در شام نبود و فرصتى هر چند کوتاه براى آمدن يزيد به شام و بيعت مردم با او لازم بود، اگر اين قاصد پس از بيعت مردم بلافاصله از شام خارج شده باشد حد اکثر مدت شش روز بين راه بود.

4- اشخاص موثق مى‏گويند مسافت کوفه تا شام را طى سه روز به راحتى مى‏توان پيمود. (39)

5- در تابلوى بين شهرى وزارت راه سوريه نوشته شده: دمشق - بغداد 500 کيلومتر.
از بغداد تا کوفه نيز حدود 150 کيلومتر و از بغداد تا کربلا حدود 70 کيلومتر مى‏باشد.

محدث قمى مى‏گويد:

«روز هشتم، يزيد اهل بيت را روانه کرد» . (40)
با توجه به ورود اهل بيت (ع) در روز اول صفر و فاصله ده روزه کوفه به شام (چنان که سيد اعتراف دارد) رسيدن اهل بيت (ع) به کربلا را در بيستم صفر به آسانى مى‏توان تصديق و باور کرد. چون حدود دوازده روز مى‏شود.

6- امام حسين (ع)، فاصله 470 کيلومترى مدينه و مکه را پنج روزه پيمودند (تقريبا روزانه 90 کيلومتر) در نتيجه مسافت‏شام تا کربلا را که حدود 570 کيلومتر است، طى هفت روز به راحتى مى‏توان پيمود. و مسافت‏شام تا کوفه را به طور عادى هشت روزه مى‏توان طى کرد.

7- سرعت ‏شتر در بيابان به دوازده کيلومتر و در شتر تندرو (جماز) حتى به 24 کيلومتر در ساعت مى‏رسد. (41)

لازم به ذکر است که علامه جليل متتبع توانا شهيد قاضى طباطبايى در کتاب نفيس «تحقيق اربعين‏» از تاريخ طبرى نقل مى‏کند که «ابا بکرة‏» به دستور «بسر بن ارطاة‏» از کوفه به شام هفت روزه رفت و برگشت.

اما به اعتقاد «طبرى‏» مطلب به اين شکل درست نيست، بلکه او از بصره به کوفه هفت روزه رفت و برگشت. (42)

مقرم نيز مى‏گويد: «ابا بکره به شام رفت‏» . (43)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

کبوتر نامه‏ بر

يکى از پاسخها و توجيهاتى که براى رفع شبهه بعد مسافت و تصديق ورود اهل بيت (ع) در بيستم صفر به کربلا، مطرح مى‏شود و در عبارات مرحوم شهيد قاضى طباطبايى تکرار و مورد استفاده قرار گرفته، جريان استفاده از کبوتر نامه‏بر براى استجازه از يزيد است.

گويا نخستين کسى که اين احتمال را مطرح کرد، مرحوم فاضل قزوينى باشد. البته او نمى‏گويد ابن زياد حتما يا احتمالا از کبوتر استفاده کرد فقط گفته است: «قد يذهب الحمام بالمکاتب باسرع من ذلک‏» . (44)

يعنى کبوتران نامه‏ ها را در کمتر از اين مدت مى‏رسانند.

قابل توجه است که استفاده ابن زياد از کبوتر نامه ‏بر تنها در حد يک فرضيه است و احتمال استفاده ابن زياد از کبوتر نامه‏ بر براى کسب اجازه از يزيد گر چه احتمالى قابل قبول و تصديق مى‏باشد، اما هيچ شاهد و سند تاريخى در مورد استفاده ابن زياد، يزيد يا پيشينيان آنان از کبوتر براى نامه ‏رسانى وجود ندارد. حتى مطرح کنندگان اين پاسخ نيز هيچ موردى را نقل نکرده‏ اند.

بنابراين موضوع مهم تاريخى اربعين را با تکيه بر حدس و گمان به اين که از کبوتر استفاده شده باشد، نمى‏توان به اثبات رساند. اساسا در امور تاريخى معيار، نقل معتبر مورخان است و حدس و گمان و احتمال، مطلقا هيچ ارزش علمى ندارد.

چگونه مى ‏توان با استناد به چيزى که در تاريخ اسلام - تا آن روز - هيچ سابقه‏ اى نداشت نظريه پردازى کرده و حل مشکل نمود. نه خليفه ‏اى از آن استفاده کرد و نه يک والى و اميرى آن را به‏ کارگرفت!

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

شهرت دفن سرهاى مطهر

با توجه به اين که دفن سر مطهر امام (ع) در کربلا به معناى آمدن اهل بيت (ع) به کربلا است، اعتراف به اين موضوع، خود دليلى مستقل بر اين مدعا مى‏باشد از اين رو نام کسانى که اين مطلب را بين علماى شيعه مشهور و معروف مى‏دانند، يادآور مى‏شويم:

1- مورخ کبير سبط بن الجوزى (متوفاى 654ق.) مى‏گويد:
«الاشهر انه رد الى کربلا فدفن مع الجسد» . (45)
يعنى: بنا بر نظر مشهورتر، سر امام حسين (ع) به کربلا بازگردانده و با پيکرش دفن گرديد.

2- فقيه سعيد ابن نما حلى (متوفاى سالهاى آخر قرن هفتم) چنين مى‏گويد: «انه المعول عند الاماميه‏» . (46)
(شيعه به اين نظريه اعتماد دارد.)

3- سيد ورع و جليل سيد بن طاووس (متوفاى 668ق.) مى‏گويد:

«فاما راس الحسين (ع) فروى انه اعيد فدفن بکربلا مع جسده الشريف، و کان عمل الطائفه على هذا» . (47)
يعنى: روايت‏شده است که سر امام حسين (ع) به کربلا بازگردانده و در کنار جسد شريف امام به خاک سپرده شد، و دانشمندان شيعه نيز بر همين عقيده‏ اند.