««تحلیل مبناى تاریخى اربعین حسینى»»

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

««تحلیل مبناى تاریخى اربعین حسینى»»

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

چكیده

گرامى‏ داشت اربعین سالار شهیدان حضرت حسین بن على (ع) در میان شیعیان آن حضرت از اهمیت و ارزش ویژه‏اى برخوردار است. از دیدگاه بسیارى از صاحب ‏نظران و مورخان شیعه و اهل سنت، مبناى تاریخى چنین بزرگداشتى، ورود اهل بیت‏ به كربلا در اولین اربعین حسینى (سال 61 هجرى) و دفن سرهاى مطهر شهیدان به ویژه سر مقدس امام حسین(ع) در كنار پیكرهاى مطهر آنهاست.

جمعى اندك از مورخان و صاحب‏ نظران نیز بر این عقیده‏اند كه نظریه یاد شده از اعتبار تاریخى لازم برخوردار نیست، بلكه مبناى بزرگداشت این روز ورود جابر و عطیه به كربلاست.

مقاله حاضر در یك بررسى و تحلیل تاریخى، در مقام اثبات نظریه نخست است.

مراسم اربعین مشتمل بر چهار برنامه است كه هر یك از نظر تایید و مقبولیت تاریخى و مذهبى در مراحل مختلفى قرار دارند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

این مراسم عبارتند از:

1- زیارت مخصوصه: در استحباب و سنت زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین ( بیستم صفر) - از دور یا نزدیك - اختلاف نظر وجود ندارد، چنان كه در زیارت ایام متبركه نیمه شعبان و شب هاى قدر اختلافى مشاهده نمى‏شود.

2- ورود جابر و زیارت وى در بیستم صفر: این مساله مورد شك و استبعاد مرحوم سید بن طاووس قرار گرفته است.

3- دفن سرهاى مطهر و الحاق آنها به بدن هاى اطهر در روز اربعین: كه میان علما، فقها و مورخان شیعه شهرت دارد.
4- ورود اهل بیت علیهم السلام در روز اربعین به كربلا .
درباره این مساله دیدگاه هاى مختلف و متضادى اظهار شده و مورد تشكیك و استبعاد جدى قرار گرفته است. این موضوع از دو جهت محل بحث است: اصل ورود به كربلا؛ تاریخ ورود.

اما در مورد اصل ورود اهل بیت (ع) به كربلا باید گفت كه گروه بسیارى از علماى برجسته و مشاهیر متقدم و متاخر و مورخان شیعه و سنى آن را تایید كرده‏اند كه به برخى از آنها اشاره خواهد شد. در برابر، جمعى از متاخران و برخى از متقدمان این جریان را بعید بلكه ممتنع و محال عادى دانسته‏اند (1) و به تعبیر بعضى نیز كذب محض و افسانه است. (2)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

استدلال این گروه در استبعاد و استحاله و تكذیب این موضوع، دو امر است:

اول:

سكوت و عدم تعرض مورخان و كتب تاریخ، با این كه موضوع مهم و قابل ذكر و شایسته تعرض بود در نتیجه از نگاه این گروه «عدم الدلیل، دلیل العدم‏»؛ یعنى چگونه مى‏توان باور داشت این جریان تا قرن هفتم پنهان مانده باشد و تنها به وسیله سید بن طاووس ابراز و اعلان شود.

دوم:

مساله فاصله میان شام و عراق یا دمشق و كوفه است البته این در صورتى است كه مدت رفتن از كوفه تا شام را بیست روز و مدت اقامت اهل بیت (ع) در دمشق را یك ماه (چنان كه نقل شده) در نظر بگیریم، به علاوه مدتى كه ابن زیاد براى كسب تكلیف از یزید نیاز داشت. خصوصا این كه گوینده جریان اربعین - سید بن طاووس - در كتاب دیگر خود كه بعدا تالیف نمود، (3) این نظریه را رد كرده آن را بسیار بعید دانسته است و به تبعیت از استبعاد ایشان، مرحوم حاج میرزا حسین نورى نیز آن را بعید شمرد. (4)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

علامه شعراني و شهيد مطهري نيز با تعبيرهاي مختلف همين نظريه را ابراز داشته اند.
از آنجا كه هدف اين نوشتار بررسي علل استبعاد اربعين در كلام سيد بن طاووس و اثبات جريان اربعين مي باشد، لازم است به ذكر نام عده اي كه جريان اربعين را تصريح يا تاييد نموده اند بپردازيم:

قائلان به اربعين دو دسته اند، دسته اي صراحتا اظهار نموده اند كه اهل بيت(ع) در روز اربعين به كربلا آمده اند و دسته ديگر بر اين باورند كه سر مطهر امام (ع) و ساير شهدا در كربلا دفن گرديده و يا سرهاي مطهر به وسيله امام سجاد (ع) به بدن هاي مطهر الحاق شد.

از آنجا كه دفن سر مطهر در كربلا قطعا به دست مبارك امام سجاد (ع) انجام شد و ورود ايشان به همراه سرهاي مطهر شهدا به كربلا نيز فقط در بيستم صفر بود و هيچ يك از مورخان شيعه و سني قائل نشده اند كه سرهاي مطهر - مخصوصا سر مطهر امام حسين (ع) - به وسيله كسي غير از امام سجاد (ع) دفن شده و يا اين كه امام سجاد (ع) در غير بيستم صفر سال 61 براي دفن سرهاي مقدس به كربلا آمده باشد، از اين رو اعتراف و تصديق به دفن سر مطهر امام حسين (ع) در كربلا توسط امام سجاد (ع) در روز بيستم صفر خود گواه و شاهدي است صادق و عالي بر آمدن اهل بيت (ع) در روز اربعين به كربلا.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مبناي تاريخي اربعين در آثار بزرگان


الف- آثار مستقل
عده اي از محققان و بزرگان، كتاب مستقل در اثبات ورود اهل بيت (ع) به كربلا تاليف كرده اند. از جمله:

1- «فاجعه الاربعين» يا «حديث الاربعين» تاليف عالم بزرگوار شيخ حسن بلادي .

2- «تحقيق درباره اولين اربعين حضرت سيد الشهدا (ع)» تاليف علامه محقق سيد محمد علي قاضي طباطبايي شهيد محراب مصلاي جمعه تبريز. اين كتاب افزون بر هشتصد صفحه است كه با مراجعه و بررسي بيش از پانصد و هفتاد كتاب به نگارش درآمده است.

در تكميل نوشتار حاضر از اين كتاب نفيس استفاده بسياري شده است. همچنين بسياري از ادبا و علما موضوع اربعين و ورود اهل بيت به كربلا را در قالب اشعار عربي و فارسي بازگو و ضبط كرده اند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ب- تصريحات و تاييدات


اما عده اي كه پيش از سيد بن طاووس در آثار يا مقاتل خود به مناسبت، تصريح و يا تاييدي بر اربعين داشته اند كه در اينجا فقط به ذكر نام آنها بسنده مي كنيم:

1- ابو مخنف - لوط بن يحيي - معاصر با امام حسين (ع)

2- شيخ صدوق، (متوفاي سال 381ق.)

3- اسفرائني (متوفاي 406ق.) - از علماي بزرگ مذهب شافعي

4- علم الهدي سيد مرتضي (متوفاي 436ق.)

5- ابو ريحان بيروني، محقق و رياضيدان شهير(متوفاي 440ق.) در كتاب نفيس «الآثار الباقيه »

6- شيخ طوسي (متوفاي 460ق.) علت سنت شدن زيارت امام حسين(ع) در اربعين را تنها انجام مراسم تدفين سرهاي مطهر امام (ع) و ساير شهدا در كربلا مي داند.

7-شیخ فتال نيشابوري (متوفاي 508ق.) 8- عماد الدين طبري آملي (متوفاي اوايل قرن ششم) . 9- شيخ شهيد طبرسي در سال 508 ق. 10- ابن شهر آشوب (متوفاي سال 588ق.) 11- علامه شهير و مورخ كبير، سبط ابن الجوزي از علماي بزرگ اهل سنت (متوفاي سال 654ق.) 12- سيد بن طاووس - علي بن موسي بن جعفر - (متوفاي 668ق.)، در كتاب لهوف و اقبال. 13- شيخ فقيه ابن نما حلي - جعفر بن محمد بن جعفر - (متوفاي اواخر قرن هفتم) 14- مورخ معروف «خواند مير» (متوفاي 249ق.)، 15- الشبراوي، عبد الله بن محمد، شيخ جامع ازهر قاهره 16- زكريا بن محمد قزويني (متوفاي 1305ق.) در كتاب عجائب المخلوقات 17- علامه جليل القدر سيد محسن امين عاملي در « لواعج الاشجان » 18- عالم شريف سيد عبد الرزاق مقرم در« مقتل الحسين (ع)» 19- ابن حجر مكي، احمد بن محمد، (متوفاي سال 937ق.) صاحب كتاب «الصواعق المحرقه »

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

20- سيد جليل زبده الفقهاء فاضل قزويني، رضي بن نبي، (متوفاي سال 1118ق.) در كتاب نفيس « تظلم الزهرا» عين عبارت سيد بن طاووس در كتاب اقبال را نقل مي كند و به طور جدي و صريح گفته سيد را پاسخ مي دهد:

به عقيده من، سيد - بعد از پذيرش جريان اربعين - بعدها صرفا آن را بعيد دانسته است و سزاوار نيست با استبعاد صرف او روايات تاريخي را انكار نمود؛ زيرا ما از برخي از اشخاص مورد اطمينان شنيده ايم كه كوفه به دمشق نزديك بوده به گونه اي كه يك پيك مي توانست سه روزه به خصوص براي كسب تكليف واليان و حكام جور به ويژه مثل خبر شوم كربلا را كه براي اهل شام عيد به شمارمي رفت به آنها برساند.

اما مدت اقامت اهل بيت (ع) در شام - بنا بر آنچه در المنتخب آمده - تقريبا بيش از هشت روز نبوده است و ما به نقل ديگري كه بر اقامت آنان در شام به اندازه يك ماه دلالت كند دست نيافتيم - خدا عالم است - به اضافه چه بسا گاه كبوتر نامه بر زودتر از پيك زميني پيغام برساند.
همچنين عده ديگري از مشاهير علماي شيعه و سني قائل به اربعين هستند كه براي اطلاع بيشتر مي توان به مقتل مقرم و تحقيق اربعين مراجعه نمود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

علل استبعاد از زبان سيد بن طاووس


قبل از نقل جريان اربعين، بررسي ادله اي كه سيد بن طاووس براي بعيد شمردن جريان ذكر مي كند، لازم است.
دلايل استبعاد از نظر او عبارتند از:
1- استجازه؛
2- اقامت يك ماهه؛
3- بعد مسافت؛ كه به بررسي هر يك مي پردازيم:

استجازه

سيد بن طاووس معتقد است مدت زماني كه براي رفتن قاصد ابن زياد به شام، براي كسب تكليف درباره اعلام پايان يافتن جنگ و انجام ماموريت محوله و كسب تكليف از يزيد درباره سرهاي مطهر و اسيران، صرف شد با ورود اهل بيت در روز بيستم صفر به كربلا سازگار نيست.

در رد اين دليل سيد بن طاووس بايد بگوييم اولا: جريان استجازه، مبهم و معماگونه است، زيرا نه معلوم شد و نه كسي گفته است حامل و ناقل اجازه چه كسي بود؟ چه وقت رفت و كدام زمان برگشت و...؟ علاوه بر اين چرا قاصد، سر مطهر امام (ع) را به منظور اثبات صحت گفتارش به همراه خود براي يزيد نبرد؟ چون خود سيد مي گويد سر امام (ع) همراه با اهل بيت (ع) از كوفه خارج شد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

محدث خياباني مي گويد:

« تا به حال با وجود فحص شديد و تفتيش اكيد در هيچ تاريخ و تاليفي از خاصه و عامه ايصال اين مكتوب و جواب را به شام و كوفه نديده ام كه به چه نحو و كدام وسيله بوده و حال آن كه از تذكره الخواص و قمقام مستفاد مي شود كه روز پانزدهم رووس و اسرا را از كوفه به شام حركت دادند.»

ابن اثير در الكامل و طبري در تاريخ خود داستاني راجع به ايام اسارت اهل بيت (ع) در كوفه نقل مي كند كه گوياي استجازه است ولي مبهم و سربسته، آن هم به صورت حكايت قول (قيل) .


ثانيا: داستان استجازه با گفته شيخ مفيد كه مفادش حركت اهل بيت (ع) در روز سيزدهم يا چهاردهم است و به وضوح دلالت بر عدم استجازه مي نمايد، تعارض دارد و در اين فرض، گفتار شيخ مفيد از چند جهت بر ديدگاه سيد بن طاووس مقدم است: 1- تقدم زماني دو قرن و نيم. 2- دقت نظر و ضبط و... علاوه بر مطالب گذشته، زمينه سوال جديدي وجود دارد و آن اين كه مگر عمر سعد براي فرستادن سرها و اهل بيت (ع) از كربلا به كوفه از ابن زياد اجازه خواست كه ابن زياد از يزيد اجازه بخواهد؟

نكته ديگري كه در تعيين اربعين نقش دارد، جريان خروج و ورود اهل بيت (ع) از كوفه به شام است بدين جهت بررسي آن ضروري به نظر مي رسد.