*********یادکرد حیوانات در نهج البلاغه**********

[محب الزهرا]

در نهج‌البلاغه افزون بر ذكر پرندگاني همچون طاووس، كلاغ، كبوتر، عقاب و ... عنوان كلّي «طير، طيور و طائر» نيز بكار رفته است.

در اين مقاله نام پرندگان خاص بر طبق فهرست الفبايي مطرح خواهد شد و در اين جا تنها به مواردي اشاره مي‌كنيم كه در آن‌ها عنوان كلّي «پرنده» و «پرندگان» وجود دارد.

1- مولاي متقيان و رئيس موحّدان حضرت علي- عليه السّلام- در پايان خطبه‌اي رسا پس از بيان نحوة آفرينش برخي گونه‌هاي جانداران و توصيف قدرت لايزال الهي در خلقت آن‌ها، خداوند را چنين مي‌ستايد:


«فتبارك الله الذي يسجد له من في السماوات و الارض طوعاً و كرهاً ... فالطير مسخّرة لامره أحصي عدد الريش منها و النَفَس... .»

«پس بزرگ است خدايي كه آن چه در آسمان‌ها و زمين است، خواه و ناخواه او را سجده نمايند... و پرنده رام فرمان اوست پرها و دَمْ زدن آن را شمرده است... .»

مرحوم ميرزا حبيب‌الله خويي در شرح آن نوشته است: اين جمله حضرت كه پرنده رام فرمان اوست در قرآن نيز آمده استآن جا كه فرموده‌اند:

«أولم يروا إلي الطير مسخّرات في جوّالسماء ما يمسكهنّ إلّا الله»

« آيا به پرندگان ننگريسته‌اند كه در فضاي آسمان رام شده‌اند و كسي جز خداوند آن‌ها را [درآن حالي] نگاه نمي‌دارد.»

مرحوم طبرسي در تفسير اين كريمه فرموده است:

«آيا نمي‌انديشيد كه خداوند چگونه پرنده را آفريده است كه در جوّ آسمان بدون تكيه بر چيزي پرواز مي‌كند و هوا مانع سقوط اوست. چنان كه آب مانع غرق شدن، شناكننده است ولي در حقيقت، امساك از سقوط، كار خداوند است [ما يمسكهنّ إلّا الله] و به واقع، پرنده، مسخّر فرمان الهي است.»

[محب الزهرا]

2- حضرت در خطبه‌اي بليغ و عميق دربار? توحيد الهي [كه سيد رضي در وصف آن نوشته است: اين خطبه از اصول علم چيزي را فراهم آورده كه در هيچ خطبه نيست] سخن را به كمال رسانده و پس از بيان اين كه فناء عالم همانند ايجاد آن در دست قدرت اوست در ضعف و ناتواني تمامي موجودات در برابر قدرت عظيم پروردگار، فرمودند:

«ليس فناء الدنيا بعد ابتداعها باعجب من انشائها و اختراعها و كيف ولو اجتمع جميع حيوانها من طيرها و بهائمها ... علي احداث بعوضة ما قَدَرَتْ علي احداثها... .»

«سپري شدن دنيا پس از ايجاد آن، شگفت‌تر نيست از آفريدن آن و چه‌گونه كه اگر همه جاندارانِ جهان از پرندگان و چهارپايان ... و نادانان از مردمان و يا زيركان فراهم آيند تا پشه‌اي را هست نمايند بر آفريدن آن توانا نيستند و راه پديد آوردن آن را ندانند... .»

شرح و تفصيل اين جمله را در بخش «چهارم» بيان خواهيم كرد ان شاء الله.

[محب الزهرا]

3- حضرت در خطبه قاصعه پس از نكوهش تكبّر و عصبيت و تمجيد از فروتني به بيان حالات فروتنانه پيامبران الهي پرداخته، سپس فرمودند:


«ولو أراد الله سبحانه بأنبيائه حيث بعثهم أن يفتح لهم كنوز الذهبان و معادن العقبان و مفارس الجنان وأن يحشر معهم طيور السماء و وحوش الأرض لفعل ولو فعل لسقط البلاء و بطل الجزاء ... .»

«اگر خداوند سبحان اراده مي‌فرمود آن هنگام كه پيامبران خود را مبعوث كرد تا براي آنان گنج‌هاي زر را بگشايد و كان‌هاي طلاي ناب را آشكار نمايد و باغستان‌ها و حيوانات وحشي و پرندگان آسمان را بر آن جمله بيافزايد چنين مي‌كرد و اگر كرده بود نه پاداش مانده بود و نه امتحان ... [زيرا در آن صورت ايمان آوردن مردم به آنان يا از بيم جان بود و يا به طمع نان، و نيت خالص يافت نمي‌شد].»

مرحوم خويي در بيان جمله «و إن يحشر معهم طيور السماء» نوشته است:

«همراه بودن پرندگان آسمان و حيوانات وحشي با انبياي الهي باعث بزرگي، هيبت و عظمت پيامبران در چشم مردم مي‌شد ولي به دليل در پي داشتن مفاسد فراوان اراد? خداوند بر آن تعلّق نگرفت.»

[محب الزهرا]

4- حضرت، در بياني كوتاه، آفرينش، گونه‌گوني و رنگارنگي پرندگان را مورد دقّت قرار داده و با طرح مقدمه‌اي دربار? آفرينش شگفت‌آور موجودات فرمودند:

«قدرت عظيم خداوندي چنان در خلقت آنان به كار رفت كه، خردها حكم او را گردن نهادند و بانگ دليل‌هاي يكتاي او در گوش ما پيچيد، او پرندگاني گونه‌گون آفريد و آنان را در شكاف‌هاي زمين و رخنه درّه‌هاي زمين و رخنه درّه‌ها و فراز كوه‌ها ساكن گردانيد. انواع گوناگون، با هيأتي جدا از هيأت ديگري و برعهد? هر يك كاري نهاد كه در خور او بود ... دسته‌اي از پرندگان را كه فربه بودند از بالا رفتن و سبك پريدن بازداشت و به پرواز در نزديكي زمين واداشت، ... بر دسته‌اي از آن‌ها يك رنگ ريخته و بر دسته‌اي رنگ گردن و تن مختلف... .»

مرحوم خويي در شرح اين بيان حضرت، به حديث مفضّل از امام صادق -عليه السلام- اشاره كرده كه در آن به تفصيل از ويژگي‌ها، شگفتي‌ها و حالات و چه‌گونگي اعضاي گوناگون پرندگان

[محب الزهرا]

5- حضرت در پايان خطبه قاصعه حركت شديد شاخه‌هاي درخت را به بال زدن پرندگان تشبيه كرده و پس از بيان همراهي هميشگي با پيامبر اسلام_ صلّي الله عليه و آله و سلّم_و ديدن نور وحي و استشمام بوي نبوّت از حضرت ختمي مرتبت، و استماع ناله شيطان به هنگام نزول وحي به نقل يكي از معجزه‌هاي روشن پيامبر خدا _ صلّي الله عليه و آله و سلّم_پرداخته و آن را چنين ترسيم مي‌كند:


«... من با او بودم هنگامي كه بزرگان قريش نزد وي آمدند و گفتند: اي محمّد _ صلّي الله عليه و آله و سلّم_! تو دعوي كاري بزرگ مي‌كني كه نه پدرانت چنان دعويي داشتند و نه كسي از خاندانت. ما چيزي را از تو مي‌خواهيم اگر آن را پذيرفتي و به ما نماياندي، مي‌دانيم تو پيامبر و فرستاده‌اي وگرنه مي‌دانيم جادوگري دروغگويي. گفت_ صلّي الله عليه و آله و سلّم_: چه مي‌خواهيد؟ گفتند: اين درخت را براي ما بخوان تا با رگ و ريشه برآيد و پيش روي تو درآيد. گفت_صلّي الله عليه و آله و سلّم_ :خدا بر هر چيز تواناست. اگر خداوند براي شما چنين كرد مي‌گرويد و به حق گواهي مي‌دهيد؟ گفتند: آري! گفت_ صلّي الله عليه و آله و سلّم_: من آن چه را مي‌خواهيد به شما نشان خواهم داد و مي‌دانم شما به راه خير باز نمي‌گرديد و در ميان شما كسي است كه در چاه افكنده شود و كسي است كه گروه‌ها را به هم پيوندد و لشكر فراهم آورد.

سپس گفت_ صلّي الله عليه و آله و سلّم_:اي درخت اگر به خدا و روز رستاخيز گرويده‌اي و مي‌داني من فرستاده خدايم با رگ و ريشه از جاي برآي و پيش روي من درآي به فرمان خداي پس به خدايي كه او را به راستي برانگيخت، رگ و ريشه درخت از هم گسيخت و از جاي برآمد همراه با بانگي سخت و چونان پرندگان پرزنان تا پيش روي رسول خدا_ صلّي الله عليه و آله و سلّم_ بيامد و شاخه فرازين خود را بر رسول خدا_ صلّي الله عليه و آله و سلّم_ گسترد و يكي از شاخه‌هايش را بر دوش من آورد و من در سوي راست او _ صلّي الله عليه و آله و سلّم_ بودم... .»

[محب الزهرا]

- مالك اشتر شجاع‌ترين و مهم‌ترين فرمانده سپاه علي _عليه السلام_ است. حضرت عظمت مقام وي را بسان كوهي بلند مي‌داند كه هيچ پرنده‌اي نمي‌تواند بر فراز آن پرواز كند.


امام علي_عليه السلام_ چون خبر وفات مالك اشتر بدو رسيد، فرمود:

«مالك! مالك چه بود! به خدا اگر كوه بود جدا از ديگر كوه‌ها و اگر سنگ بود سنگي بود خارا كه سُمِ هيچ ستور به ستيغ آن نرسد و هيچ پرنده بر فراز آن نپرد [ولايوفي عليه الطائر].»

[محب الزهرا]

پشه حشره‌اي است كه ضرب المثل كوچكي است ولي در عين خردي جثّه، آفرينشي همچون فيل دارد.


دميري خلقت پشه و فيل را مورد دقّت قرار داده و نوشته است: پشه افزون بر اعضاي تشكيل‌دهندة فيل، داراي اعضايي افزون بر فيل است، فيل داراي چهار دست و پا و خرطوم و دُم است، پشه افزون بر اين‌ها داراي دو پاي اضافه و چهار بال است خرطوم پشه برخلاف فيل توخالي و قابل نفوذ در بدن انسان و حيوانات ديگر، است. پشه با همه كوچكي، مي‌تواند قاتل انسان و فيل و شتر باشد، برخي از حاكمان عراق، دست و پاي مخالفان خويش را بسته و در بيشه‌اي رها مي‌كردند و آنان در كم‌ترين زمان به وسيله پشه به هلاكت مي‌رسيدند. ابوالفتح بستي مي‌گويد:

لا تستخفّنّ الفتي بعداوة أبداً و إن كان العدوّ ضئيلاً

إنّ القذي يؤذي العيون قليلة و لربّما جرح البعوض الفيلا

شاعر ديگري چه لطيف گفته است:

لا تحقرنّ صغيراً في عداوته إنّ البعوضة تامي مضلة الاسد

در روايات اسلامي از ضعف بشر_ علي رغم غرور بسيار وي_ در برابر موجودي همچون پشه و نابودي نمرود توسط آن سخن به ميان آمده و پشه و نيز بال آن ضرب‌المثل و نماد كمي و كوچكي دانسته شده و خون آن از جهت پاكي و نجاست در فقه مطرح شده است.

واژه بعوض و بعوضة كه به ترتيب جمع و مفرد مي‌باشند سه بار در نهج‌البلاغه به كار رفته است كه در يك مورد، پشه به عنوان موجودي كوچك مطرح و از عجز و ناتواني بشر در خلقت حتّي يك پشه سخن رفته است.

در دو مورد نيز ميزان علم و آگاهي خداوند و ابعاد گسترده آن در اطلاع از مقدار قوت لازم براي هر پشه و لانه‌هاي ريز پشه مادر درون درختان، بيان شده است.

[محب الزهرا]

1- حضرت پس از بيان توحيد الهي و قدرت كامله خداوند متعال به ضعف و ناتواني، قدرت‌هاي ديگر اشاره كرده، فرمودند:


«اگر تمام جانداران جهان از پرندگان و چهارپايان ... از هر جنس و ريشه و بن نادانان از مردم و يا زيركان، فراهم آيند تا پشه‌اي ؟؟؟؟؟؟؟ توانا نخواهند بود و راه پديد آوردن آن را ندانند و خردهايشان سرگشته شود و در شناخت آن سرگردان مانند؛ نيروي آن‌ها سست شده و به پايان رسد ... آن‌گاه دانند كه شكست خورده‌اند و به ناتواني و درماندگي خويش اعتراف كنند ... .»

در اين قسمت حضرت، ضمن اشاره به خردي و كوچكي پشه، خلقت عجيب و پيچيد? آن را مطرح كرده‌اند كه تمامي مغزهاي بشري و تمامي امكانات و استعدادهاي جانداران روي زمين قادر به خلقت حتي يك نمونه از آن نيست.

[محب الزهرا]

- حضرت در حمد و ثناي الهي فرمودند:

«فسبحان من لا يخفي عليه سواد غسق داج و لاليل ساج ... .» «پس پاك و منزّه است خدايي كه بر او پوشيده نيست سياهي تيره و تار و نه شب آرام و پايدار ... و نيز برگي كه [از درختان] فرو ريزد بر اثر بادهاي تند و ريزش باران از آسمان؛ او مي‌داند كه افتادنگاه هر قطره [باران] كجاست و در كجا استقرار خواهد يافت و ... و مي‌داند آن چه را كه پشه را زنده نگه مي‌دارد و آن چه مادينه در شكم دارد ... [و ما يكفي البعوضة من قوتها و ما تحمل الانثي في بطنها].»

[محب الزهرا]

- حضرت در خطبه اشباح در مورد علم الهي فرمودند:





«داناي درون و راز دل نهفتگان است و آگاه از سخن پنهان گويندگان و آن چه از گمان‌ها كه در دل مي‌گذرد ... و آن چه درون لانه‌هاي تابستاني مورچگان است ... و نهان جاي ددان در كوه‌ها و بيابان‌ها و جايي كه پشه‌ها پنهانند در ساق و پوست درخت‌ها ... .»

حضرت در اين دو بيان عميق و فصيح گسترة علم الهي را متذكر شده و به ابعاد وسيع، دانش بي منتهاي خداوندي اشاره فرموده است.

ابن ابي الحديد معتزلي در مورد بيان نخست نوشته است:

«اين فصل از سخنان فصيح و نادر است كه توحيد الهي و مدح و ثناي خداوندي را دربردارد به گونه‌اي كه خود شاهد اين مدّعاست ... .»