๑۩๑ لذّت طلبي و سعادت جويي انسان ๑۩๑

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

انسان شناسی

«« لذّت طلبي و سعادت جويي انسان »»


«محمد تقی مصباح یزدی»

مسأله سعادت جداي از لذّت نيست حقيقت سعادت، بازگشتش به اين است كه انسان لذّت دائمي و فراگير داشته باشد.

خوشبختي و سعادت چيزي جز اين نيست كه انسان بتواند لذّت دائمي و پايدار و همه جانبه ببرد، و اين كه لذّت و سعادت را با هم ذكر مي‏كنيم به خاطر همين است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

يكي از گرايشهاي فطري انسان گرايش به لذّت و خوشي و راحتي است كه با فرار از درد و رنج و ناراحتي، همراه است.

معناي فطري بودن اين گرايش آن است كه ساختمان روح انسان طوري است كه نمي‏تواند از لذّت صرف نظر كند و يا اين كه طالب رنج و مشقت و سختي باشد و از اين روي خود به خود جزو قلمرو اخلاق نيست؛ يعني نمي‏توان كسي را مذمت كرد كه چرا طالب لذّت و خوشي است يا كسي را مدح كرد براي اين كه طالب لذّت است يا از درد و رنج مي‏گريزد.

مسأله سعادت جداي از لذّت نيست حقيقت سعادت، بازگشتش به اين است كه انسان لذّت دائمي و فراگير داشته باشد، خوشبختي و سعادت چيزي جز اين نيست كه انسان بتواند لذّت دائمي و پايدار و همه جانبه ببرد، و اين كه لذّت و سعادت را با هم ذكر مي‏كنيم به خاطر همين است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ديدگاه قرآن

قرآن كريم اين ميل طبيعي انسان را انكار نمي‏كند بلكه يك سلسله از تعاليم خود را بر اساس آن مبتني مي‏كند؛

يعني وقتي انسان را به پيروي از دستورهاي خدا تشويق مي‏كند وعده مي‏دهد كه اگر اين راه را بپيماييد به لذّت و سعادت مي‏رسيد،

و همين‏طور كساني را كه از اين راه سرپيچي مي‏كنند به عذاب و درد و بدبختي، تهديد مي‏كند. سراسر قرآن آكنده از بشارت به سعادت و لذّت، و انذار از عذاب و شقاوت است.


در همه مواردي كه تعبيرهاي سعادت، فلاح، فوز و امثال آنها به كار رفته معنايش همين است كه چون انسان طالب سعادت و فوز و كاميابي و خوشبختي است بايد به دستورهاي ديني عمل كند تا به آن فوز مطلوب برسد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

علاوه بر بيانات كلي كه در اين زمينه هست و نيز انواع بشارتهايي كه به نعمت‏هاي اخروي و دنيوي داده شده يا انذارهايي كه از عذابهاي دنيوي و اخروي شده، در بعضي از موارد تعبير «لذّت» به كار برده شده است.

سوره زخرف آيه‏ء 71 مي‏فرمايد: «فيها ما تشتهيه الانفس و تلذّ الاعين» و در آيه 15 از سوره محمد(ص) مي‏فرمايد: «و انهار من خمر لذّة للشاربين».


بهشتي كه ما به شما وعده مي‏دهيم و پاداش كارهاي خيرتان مي‏باشد جايي است كه هر چه دلتان مي‏خواهد در آن جا هست هر چه اشتها داريد (اشتها و شهوت از يك ماده است) هر چه دوست داريد و هر چه ميل به آن داريد و هر چه چشمهايتان از آن لذّت مي‏برد در آن جا هست «و تلذّ الاعين» پس اين كه شما طالب لذّت باشيد عيبي ندارد و چون شما فطرتاً طالب لذّت هستيد خدا شما را به چيزي كه لذّت فوق العاده‏اي دارد، وعده مي‏دهد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

نيز در مدح كساني كه عبادت و شب زنده‏داري مي‏كنند مي‏فرمايد:

«فلاتعلم نفس ما اخفي لهم من قرة اعين»1 يك چشم روشني براي ايشان پنهان شده كه ديگران اطلاع ندارند و هيچ كس نمي‏تواند بفهمد كه آن چه چيزي است.


تعبير سعادت هم در يك مورد هست:

«اما الذين سعدوا ففي الجنة»2 و در مقابلش هم «اما الذين شقوا ففي النّار لهم فيها زفير و شهيق». 3

همين طور در اوصاف بهشت در سوره فاطر، آيه 35 مي‏فرمايد كه در آن جا رنج و سختي نيست:

«لايمسّنا فيهانصب و لا يمسّنا فيها لغوب» آن هم بعد منفي قضيه است.

هر يك از اين گرايشها مزدوج هستند:

يك جهت اثباتي دارند و يك جهت منفي، يك قطب مثبت دارند و يك قطب منفي.

لذّت طلبي در مقابلش فرار از رنج و الم و سختي است. شما كه طالب آن گونه زندگي هستيد كه خالي از رنج و مشقت باشد اين زندگي در آخرت براي مؤمنين فراهم مي‏شود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

هم چنين تعبير حيات طيب «ولنحييّنه حياةً طيّبة»4 انسان را تشويق مي‏كند كه ايمان و عمل صالح داشته باشيد تا خداي متعال حيات طيب و زندگي خوشي به شما عطا فرمايد.


به هر حال شك نيست كه قرآن كريم مردم را به ايمان و عمل صالح دعوت مي‏كند. و به پاداش اخروي ـ كه لازمه‏اش سعادت و لذّت است ـ بشارت مي‏دهد.

پس چنين نيست كه لذّت طلبي في حدّ نفسه يك امر نامطلوب باشد. پس مذمت لذّت طلبي براي چيست؟


مذمّتهايي كه درباره پيروي از لذّت مي‏شود از چند چيز نشأت مي‏گيرد:

يكي اين كه انسان به لذّتهاي آني و زودگذر توجه كند و از لذّتهاي ارزنده‏تر و مطلوبتر غافل شود. انسان وقتي لذّتي را درك كرد علاقه‏مند مي‏شود كه از آن استفاده كند و توجه‏اش به طرف آن جلب مي‏شود و در نتيجه از لذايذ ديگري كه هست و مي‏تواند از آنها بهره‏مند شود محروم مي‏گردد.

به عبارت ديگر، انسان نمي‏تواند در اين جهان از همه لذّتها يك جا استفاده كند و از همه آنچه كه لذّت دارد بهره‏مند بشود ناچار بايد انتخاب كند، در اين انتخاب است كه دچار اشتباه و لغزش مي‏شود:

گاهي لذّتهاي كم ارزش را ترجيح مي‏دهد، چون توجه‏اش به آنها جلب شده و با آنها انس گرفته است اين يكي از اموري است كه منشأ ارزش منفي مي‏شود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ديگر اين كه انسان فكر مي‏كند كه مي‏تواند زندگي بدون سختي و زحمت داشته باشد؛ يعني چون به لذّت علاقه دارد مي‏خواهد از هر چيزي كه موجب رنج و مشقت مي‏شود فرار كند غافل از اين كه اين زندگي بدون رنج و مشقت نمي‏شود و لذّتهايي كه انسان به دنبال آنهاست مقدماتي دارد و تحصيل آنها توأم با رنج است.


قرآن روي اين مسأله تكيه مي‏فرمايد كه زندگي انسان توام با مشقت است بايد بفهميم و بپذيريم كه زندگي بي‏رنج ميسّر نمي‏شود: «لقد خلقنا الانسان في كبد»5 پس ناچار بايد بين لذّتها كه همه آنها كمابيش توأم با رنجهايي هستند و مقدمات رنج‏آوري دارند انتخاب كنيم و آن را كه اصلح و مطلوبتر است برگزينيم.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

نكته سوم اين است كه انسان از آغاز پيدايش، لذّتهاي خود را نمي‏شناسد و استعداد درك همه آنها را ندارد.

در ابتدا لذّت خوردن و آشاميدن را درك مي‏كند، سپس لذّت بازي را و آن گاه كه به سن بلوغ مي‏رسد لذّت جنسي را مي‏فهمد. اين طور نيست كه از آغاز پيدايش همه لذّتهايي كه براي انسان به طور كلي ميسّر است بشناسد.

يك سلسله لذّتهايي است كه به طور طبيعي براي انسان پيدا نمي‏شود انسانهاي متعارف و سالم در سنين خاصي خود به خود لذّتهاي مذكور را درك مي‏كنند ولي يك سلسله لذّتهايي است كه بايد خود انسان تلاش كند تا استعداد درك آنها را بيابد، مانند لذّت انس با خدا و تقرب يكي از گرايشهاي فطري انسان گرايش به لذّت و خوشي و راحتي است كه با فرار از درد و رنج و ناراحتي، همراه است.


معناي فطري بودن اين گرايش آن است كه ساختمان روح انسان طوري است كه نمي‏تواند از لذّت صرف نظر كند و يا اين كه طالب رنج و مشقـت و سختـي باشـد و از ايـن روي خـود بـه خود جزو قلمرو اخلاق نيست.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اينها هم لذّتهاي انساني است ولي خود به خود پيدا نمي‏شود اگر انسان تلاش نكند و استعداد درك اين لذّتها را پيدا نكند و فقط به لذّتهاي طبيعي دل ببندد منشأ ارزش منفي مي‏شود.

پس به طور كلي آنچه مي‏بايست در زمينه لذّت، مورد توجه قرار گيرد يكي اين است كه زندگيِ بي‏رنج ممكن نيست، پس انسان بايد خود را براي پذيرفتن رنج آماده كند؛ البته رنجي كه به دنبالش لذّتهاي ارزشمندي باشد و هيچ گاه از تحمّل چنين رنجهايي فرار نكند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ديگر آن كه بايد لذّتها را مقايسه كرد و آنچه مطلوبتر است برگزيد و نيز بايد تلاش كرد تا استعداد درك لذّتهاي متعالي را پيدا كرد و وقتي كه انسان بفهمد كه چنين لذّتهايي وجود دارد هرچند هنوز نچشيده باشد بايد به فكر اين باشد كه به آنها نايل بشود و در هنگام گزينش نبايد از آنها غفلت ورزد.

بر اين اساس است كه قرآن كريم مي‏فرمايد:

شما به حسب طبعتان طالب لذّتهاي مادي و دنيوي هستيد در صورتي كه لذّت آخرت بر لذّت دنيا رجحان دارد. و با توجه به اين كه لذّتها متزاحم هستند مي‏بايست لذّت راجح را انتخاب كنيد. اگر اين كار را نكنيد كار بي‏ارزش بلكه ضدارزشي انجام داده‏ايد. پس بايد اين را بپذيريد كه لذّتهاي راجح را مقدم بداريد و لذّتهاي مرجوح را فداي لذّتهاي راجح كنيد.

اگر كسي واقعا باور كند كه زندگي دنيا با زندگي آخرت هيچ قابل مقايسه نيست از يك چشم به هم زدن هم كمتر است، زيرا آن نامتناهي، و اين محدود و متناهي است و نيز باور كند كه تحمل بعضي از لذّتهاي اين جهان موجب بهره‏مندي از سعادت و لذّت ابدي مي‏شود، تحمل اين رنجها خيلي برايش سهل خواهد شد.