(...◕✿◕◕✿◕ حقوق زن و عقلانيت ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

زن به عنوان نیمی از انبوه جامعه بشری با سه رویكرد طبیعت، حقوق و وظایف در استمرار حركت تكاملی، جایگاهی رفیع داشته و در ادیان الهی خصوصاً اسلام مورد توجه بوده است و سیمای آن در قرآن در هر سه مورد كاملاً شفاف تبیین شده است. از آنجا كه كلام وحی در بردارنده عقلانیّت متصل به ذات احدیت است، به همین خاطر در تضاد یا تقابل با فطرت انسان نیست بلكه آنچه با این عقلانیت در مبارزه است روزگاری بر سر نزول، و بعد از آن تا به امروز بر سر تأویل است.[1]در واقع آنچه امروزه به عنوان دفاع از حقوق مطرح است و یا آنكه تحت نام مدرنیته جایگزین سنتی، در جراید خودنمایی می‎كند، ترس از اجرا صحیح احكام نورانی اسلام است. والا كدام عقل را سراغ دارید كه از عقل محض، خالق عقلانیت و اندیشه و گفتمان والاتر باشد. و كدام ناحیه عبث و یله و بی‌ضابطه است كه دومی آن حقوق زنان باشد. با وجود این، در نقد كلام آقای كدیور كه گفته‌اند:

« عقلانیت امروز با عقلانیت دیروز زمین تا آسمان فرق كرده » « اما در واقع در ادبیّات دینی ما دو سیما از زن به چشم می‌خورد، یك سیما كه بیشتر قرآنی است، سیمای دومی هم البته هست و اتفاقاً همه‎ مشكلات متوجه این سیمای دوم است نه سیمای اول، این سیمای دوم بیشتر سیمای شرعی و فقهی است» « این سیما اگر نخواهیم آن را روشن می‌كنیم و بخواهیم بدون مجامله مطرحش بكنیم از زن یك چهره‎ی انسان فرودست و آسیب‌پذیر و نیازمند پاسداری دائمی مرد را ارائه می‌كند» « طرح مسأله حقوق زنان در جامعه دلالت بر آن می‌كند كه بانوان در چنین جامعه‌ای مشكل حقوقی دارند »[2] تأملی در قرآن می‌كنیم و آیات مربوط به زن و حقوق او را بررسی می‌كنیم. خود قضاوت كنید كه آیا عقلانیت قرآن و آنچه كه امروز ادعای « عقلانیت » می‌شود تا چه اندازه قابل هضم است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

رویكرد اول؛ از لحاظ طبیعت و عالم تكوین زن و مرد یكسان نیست. زنان دارای ویژگی‌ها و خصوصیاتی هستند كه مردان، طبیعتی غیر آن دارند. زن در كنار لطافت و جاذبه ظاهری از لطافت روحی و رقّت قلب بیشتر برخوردار است. زودتر از مرد هیجانی شده، اسیر احساسات می‌گردد، هیجان كه حالت روانی پیچیده است... علائم روانی آن به شكل آشفتگی و اضطراب پدیدار می‌شود.... روی فعالیّت ذهنی تأثیر دارد، فرد هیجانی، دقت عادی و تمركز را از دست می‌دهد و چه بسا بدون تأمل در عواقب رفتار، به هر عملی دست می‌زند. روانشناسی به نام خانم « كلیود السون » اظهار می‌دارد: « خانم‌ها تابع احساسات و آقایان تابع عقل هستند. بسیاری دیده شده كه خانم‌ها از لحاظ هوش نه فقط با مردان برابری می‌كنند، بلكه گاهی در این زمینه از آنها برتر هستند. نقطه ضعف خانم‌ها احساسات شدید آنهاست به همین دلیل باید قبول كنند كه به نظارت آقایان نیاز دارند.»[3] شهید مطهری می‌گوید: « زن می‌خواهد قلب مرد را در
اختیار داشته باشد و مرد حامی و مدافع او باشد.»[4] در جایی دیگر می‌گوید: « علاقه زن به مرد، معلول علاقه مرد به زن است....»[5] ویل دورانت در این رابطه اظهار می‌دارد: « زن فقط وقتی زنده است كه معشوق باشد و توجه به او مایه حیات اوست.» [6] علاقه‌مندی به آرایش، زیبایی و تجمل نیز، فضیلت موهبتی زن است. تجمل‌گرایی كه به صورت طبیعی مورد علاقه زن است مرز معینی ندارد همین امر امكان دارد زن را گرفتار افراط كند و خردش را ابزاری برای رسیدن به اینها قرار دهد. شوپنهاور می‌گوید:« زن همه چیز را از نظر خود می‌نگرد، همه چیز در نظر او شخصی است و وسیله‎ای برای غایات و اهداف خصوصی »[7]خانم لامبر در جایی دیگر می‎گوید:« ما زنان افكارمان در مسایل اجتماعی ارتباط و پیوستگی ندارد.»[8] با این مطالب سری به دكترین قرآن می‌زنیم؛ « و لیس الذَكَر ُ كالانثی ».[9] مرد و زن مثل یكدیگر نیستند. این نفی مُماثله در خلقت، احكام و حقوق است. جمله تام و بدون قید. 2) « و من آیاته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لتسكنوا الیها.»[10] 3) « لایبدین زینتهن الا ما ظهر»[11] « و لایبدین زینتهن الا لبعولتهن».[12] 4) «او من ینَشّؤ فی و هو فی الخصام غیر مبین».[13] آیا كسی {شریك خدا قرار می‌‌دهند} كه در زر و زیور پرورش یافته و هنگام خصومت بیان روشنی ندارد. 5) « و لا یضربن بارجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن»[14]زنان به قصد آگاهی دادن نسبت به زینت ناپیدای خود پای‌كوبی نكنند. قرآن كریم به منظور حفظ محیط اسلامی سفارش می‌كند كه 6) « یا ایها النبی قل لازواجك و بناتك و نساء المؤمنین یدینن علیهن من جلابیبهن ذلك ادنی ان یعرفن فلا یؤذین»[15] ای پیامبر به همسران، دخترانت و زنان مؤمنان بگو كه روپوش‌هایشان را بر خود بگیرند، این نزدیك‌تر است به این كه آنان اهل صلاح شناخته شده و از آزار به دور بمانند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

در جایی دیگر از همین سوره، رفتار دیگری در خصوص زنان مطرح است. این خواسته قرآن اختصاص به زنان دارد و معلوم است كه خواسته قرآن كریم هم به نفع زنان و هم برای سالم ماندن محیط از انحرافات است. و نیست مگر به خاطر همان طبیعت زنان، 7) « فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض »[16]پس زنهار، نازك و نرم با مردان سخن نگویید تا مایه طمع هواپرستان شود. آیا این فرهنگ با آنچه در قالب روایات آمده است مغایر است؟ آیا آسیب پذیر بودن زن در جامعه از این آیات فهمیده نمی‌شود؟ آیا این آیات حساس بودن ساختار خلقت را نشان نمی‌دهد؟ اگر چنین نیست پس چرا در قرآن كریم تصریح كرده‌اند: « و اذا سألتموهن متاعاً فاسئلوهن من وراء حجاب ذلك اطهر لقلوبكم و قلوبهنّ»[17]و هرگاه از زنان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ چیزی خواستید، از پشت پرده بخواهید این سبب پاكی بیشتر دلهای شما و‌آنان است. مجموع آیات قرآن درصدد این نكته است كه فلسفه خلقت زن را به تصویر بكشد. « هن لباس لكم »[18]«حرث لكم»[19] « عاشروهن بالمعروف »[20] « الرجال قوامون علی النساء »[21] و ...
بنابراین آنچه بدست می‌آید اینكه تمام خواسته‌های قرآن همگی در مسیر تكامل است. و اگر جایی قرآن كریم تند برخورد كرده است به خاطر همان اهداف عالیه نظام هستی است.« فعظوهنّ و اهجروهن فی المضاجع و اضربوهنّ »[22]؛ یكی از اماراتی است كه برای قرار گرفتن در مسیر تكامل، گاهی اوقات نیاز به برخورد شدید است. و اگر عالم تكوین به گونه دیگری بود قطعاً در شكل تشریع نیز تفاوتی را حس می‌كردیم و آیات به گونه دیگری نازل می‌شد. این عقلانیت قرآن است. اگر در جایی از روایات عباراتی مشاهده می‌كنیم كه ناخوشایند است چیزی فراتر قرآن كریم نیست بلكه ترجمان وحی است. قالب روایات و نوع چینش كلمات به گونه‌ای است كه با كلام وحی كاملاً متفاوت است اما از حیث محتوایی خلاف نیست و از آنجا كه خود امامان معصوم ـ علیه السّلام ـ فرموده‌اند: هر جا حدیثی مغایر بود آن را كنار بگذارید، كنایه از آن است كه گفتار ما مغایر با اندیشه قرآن كریم نیست. بنابراین آن دسته از منتقدین به شریعت كه می‌گویند: « روایات ما در جو حاكم صدر اسلام صادر شده »[23] افترائی بر امامان معصوم ـ علیه السّلام ـ است. اضافه بر آن اینكه شخصی از امام رضا ـ علیه السّلام ـ سؤال كرد كه این آیه راجع به كیست؟

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

« بل هو آیاتٌ بینات فی صدور الذین اوتوا العلم» فرمود: ایشان فقط ائمه ـ علیه السّلام ـ است. اما امام صادق ـ علیه السّلام ـ در حدیثی فرمود: آیا گمان می‌كنید كسی كه خدا او را برای بندگانش حجت قرار داده، چیزی از كارهایشان بر او پنهان می‌ماند؟ امام باقر ـ علیه السّلام ـ سوگند یاد می‌كنند كه والله همانا ما خزانه داران خداوند در زمین و آسمان هستیم، نه خزانه دار طلا و نقره، بلكه خزانه داران علم خداوند. و به جابر فرمود: ما خاندانی هستیم كه از علم خدا به ما آموخته‌اند.[24] این احادیث در خصوص امامان معصوم ـ علیه السّلام ـ فراوان است و همین بس كه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در توصیف علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: « و علیُ بابها »، یعنی حضرت باب العلم، و چه بسیار نوابغی كه از علوم معصومین در حیرت بودند و... تا چه رسد به كسانی كه... چه خوش گفت سعدی شیرین سخن كه:

زبان بریده به كنجی نشسته صم بكم به از كسی كه نباشد زبانش اندر حكم

معلوم است زبان در دهان گرفتن و اظهار نظر در غیر حیطه علم و تخصص خود نعمتی است بزرگ و فاصله انداختن بین روایات اهل بیت و قرآن گناهی خطیر.

رویكرد دوم به قرآن، مباحث حقوقی است. قرآن در چندین مورد حقوق زن را مطرح كرده است. یكی در باب مهریه است. «و اتوا انساء صدقاتهن نحله»[25] صدق كنایه از صدق و راستی است و نحله هم كنایه از طیب خاطر و در نهایت صفا و پاكی. یعنی مهر زنان را در كمال صفا و پاكی با طیب خاطر بپردازید . (نحله یعنی بخشش) چرا مرد باید مهر بدهد؟ اگر آقای محترم ایراد می‌گیرند و چراهای متعددی مطرح می‌كنند چرا در اینجا چیزی نمی‌گویند. پرداخت مهریه از طرف مرد به خاطر پاسخ به محبت زن است. نه اینكه در مقابل تمكین. بدلیل آنكه اگر طلاق بعد از عقد و قبل از مراسم عروسی باشد باز هم نصف مهر بر عهده مرد است.[26] به همین دلیل لفظ صدق آمده است. زن می‌توانست قبول ازدواج نكند. اما حال كه قبول زوجیت كرده است مرد نیز جبران محبت می‌كند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

[1] . اشاره به حدیث نبوی: ای علی همانگونه كه بر سر نزول قرآن با من جنگ كردند بر سرتأویل قرآن با تو جنگ خواهند كرد و جمله«و یقاتل ـ علی التأویل» در دعای ندبه كه از پیامبر نقل می‌كند اشاره به همین مطلب است.
[2] . كدیور، محسن، روزنامه نسیم صبا روزنامه نسیم شماره 218، چهار شنبه 26/ آذر/1382.
[3] . مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، ص 171.
[4] . همان ص 229.
[5] . همان ص 249.
[6] . ویل دورانت، لذات فلسفه ص 135.
[7] . همان ص 229 ـ تاریخ فلسفه ـ ترجمه عباس زریاب ـ شركت انتشارات.
[8] . فصلنامه كتاب نقد، سال 5، شماره 17، ص 300.
[9] . قرآن كریم ـ آل عمران ص 36.
[10] . قرآن كریم ـ روم آیه 21.
[11] . قرآن كریم ـ نور آیه 31.
[12] . قرآن كریم ـ نور، 31.
[13] . قرآن كریم ـ زخرف،18.
[14] . قرآن كریم ـ نور31.
[15] . قرآن كریم ـ احزاب آیه 59.
[16] . همان 32.
[17] . همان، 53.
[18] . بقره، 187.
[19] . نساء، 19.
[20] . بقره، 223.
[21] . نساء، 34.
[22] . نساء،34.
[23] . كدیور، روزنامه نسیم صبا، ص 218.
[24] . بصائر الدرجات، ص 206، بحار، ج 26، ص 138، بصائر، 514 و 104، الحكم الزهراه، 116.
[25] . نساء، 4.
[26] . رساله‌های عملیه، باب نكاح.