(...◕✿◕◕✿◕ بررسي‌حقوق وپاداش اخروي زن از منظر قرآن. ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مقدمه:

مسئله‌‌ حقوق زن يكي ازمسائل مهمي است كه سالهاست درجوامع اسلامي وغير اسلامي، مطرح است، ازديدگاههاي مختلف، موضوع بحث واقع شده است، از يك طرف مي بينيم زنان در بسيار از جوامع اسلامي به علل مختلف از جمله وجود عرف وعادات نادرست بجاي مانده از عصر جاهليت، در معرض تضييع حقوق فردي واجتماعي، قرارگرفته ومي گيرند به طوركه عده‌ي تفاوتهاي زن را از لحاظ اندام وجهات ديگر، نشانة ناقص بودن وپست وبي ارزش بودن او مي دانند.

از طرف ديگر عده ي درجوامع غربي به طرفداري از حقوق زن، با تفكر آزادانديشي وليبراليستي وتفكرفمنيستي با تمسك به باورهاي ناصحيح، زن را ازهر لحاظ مساوي و مشابه مرد، قلم داد مي كنند، اين دو ديدگاهي كه مسير افراط وتفريط را در مورد زنان پيموده، باعث ايجاد شبهات نسبت به مسائل حقوقي زنان گرديده است وهجمه عظيمي عليه تفكرديني مبتني بر اسلام آغازكرده واين طور القاء مي كنند كه اسلام براي زنان حقوق كمتر ازمردان قائل شده است و زن را موجود كم ارزش ميداند، و آتش اين هجمه ها كم وبيش در بين نسل جوان زن ومرد مؤثر واقع شده است، به گونه‌ي كه بعض افراد از باب حس كنج كاوي وبعض ديگر با عدم شناخت شبهات واشكالات را مطرح مي كنند.

بنابر اين باز شناسي حقوق زنان ازديدگاه اسلام بلكه هر انساني اعم از زن و مرد كه حق او درمعرض تضييع قرار دارد، كاري مقدس و با ارزش است،

، بنابراين دربحث حقوق زن يكي از سئوالات كه مطرح است «پاداش زن در اخرت» است، مقاله حاضر در پاسخ به اين سؤال است، براي روشن شدن اين سؤال وپاسخ آن بايد به چند نكته توجه داشته باشيم:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

اول: اينكه پاسخ گوي وقانع شدن، درهرامري وقت مفيد خواهد بود، كه «سؤال يا شبهه» بر اساس نگرش تحليلي ومنطقي وبه دور ازنگرش احساسي وغرض ورزي، باشد ودرمقابل، پاسخگوي نيز بايد برخاسته از نگرش تحليلي، ومبتني بر اصول ومنطق اسلامي، بوده باشد؛ زيرا سؤال وجواب اگر فاقد چنين شرايط باشد يعني بر خاسته از نگرشهاي احساسي باشد امري ناصواب وناروا خواهد بود.

دوّم، داوري خردمندانه ومنطقي درمورد حقوق زن ومرد دراسلام مستلزم شناخت كافي ازمباني اسلام يعني ازقرآن، احاديث، سيره، تاريخ، فقه وغيره مي باشد؛ لذا شخصيّت وهويّت انساني زن را ازاين منظر مورد مطالعه قرار بدهيم وبايدديد كه ديدگاه اسلام درمورد زن آيا تبعيض آميزاست يا خير؟

سوم، تفاوت هاي جسمي، روحي ورواني و... زن ومرد امري است انكار ناپذير، كه در هر زمان ومكان وهر قوم وقبيله وهرنژاد وتبار كه باشد كاملاً محسوس و بر همه آشكار است، آنچه مهم است اين است كه مابايد بدانيم اين اختلافها و تفاوتها بر اساس مصالح و حكمت هاي عاليّه و دقايق وعالم آفرينش، ذاتي وطبيعي است نه به حسب عوارض وعوامل «محيط» و تربيت.

چهارم، مسلما چيزي ر ا كه بايد پذيرفت اين است كه تفاوت در حقوق زن ومرد امري است بديهي وغير قابل انكار، زيرا منشآ اين تفاوتها تفاوتهاي طبيعي وتكويني زن ومرد است وبه تعبير يكي از محققين مي گويند:

يكي از مباني حقوق، منظور داشتن وضع طبيعي وفيزيولوژي بشر است، اين امر بديهي است كه درموارد حقوق ووظايف اختصاصي زن ومرد، طبيعت ومقتضيّات واختصاصات اين دو درمقام تقنين وتشريع منظور شده است.

پنجم، درموضع حقوق زن، كلمات ازقبيل « فرق، تبعيض، تفاوت، تشابه و تساوي» بكار رفته است، كه به نظر مي رسد، استعمال اين كلمات وتوجهّ نكردن به مفاهيم آنها، نقش مهمّ درايجاد شبهات وسؤالات درمورد حقوق زن را درپي دارد ويا‌‌ ‌از چنين كلماتي جهت ايجاد شبهه ومنحرف كردن افكار عمومي، سوء استفاده مي شود، بناءً بايد درابتدا به توضيح اين مفاهيم مي پردازيم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

الف) فرق وتبعيض:

اين مطلب را بايد بپذيريم كه نه تنها درمكتب اسلام بلكه درمكاتب ديگر نيز بين زن ومرد «فرق» وجود دارد واين فرق نه تنها موجب ظلم وبي عدالتي درحق آنان نيست بلكه مطلوب خلقت آن دو نيز بوده يعني خلقت آن دو اين تفاوت را طلب مي كند، بدون شك اگر فرق بين زن ومرد وجود نمي داشت، درحق هريك ظلم وبي عدالتي صورت مي گرفت.

«با وجود همين «فرق» بين زن ومرد توازن برقرار شده است، فرق كه در ساختمان جسماني آن دو مشاهده مي شود وهم چنين فرق كه درروح وروان وعواطف دربين آنان وجود دارد، هيچ گونه مايه نگراني جامعه وانديشمندان نيست، آنچه باعث نگراني هست «تبعيض» بين زن ومرد است، كه متأسّفانه امروزه بعضي به طور عمد يا سهو يا خلط مبحث، تفاوت بين تبعيض وفرق قايل نبوده، براي آن دو نسخه اي واحد مي نويسند»2، لذا ناگزير بايد تفاوت كلمات «فرق»و«تبعيض» را دانست.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

1- فرق:

فرق،درلغت به معناي «جدايي وتفاوت مي باشد» و دراصطلاح عبارت است ازاين كه‌هركسي‌ درجايگاه خويش با كسي ديگر فرق دارد به عبارت ديگر بين دوكس باويژه‌گي‌هاوتوانايي‌ها� � متفاوت درجايگاه هاي مختلف فرق وجود دارد ويگسان انگاري آن دوامري است نا صواب، يگسان انگاري درحق كسي كه از توانايي وجايگاه والايي نسبت به ديگري برخوردار است فرق نيست بلكه تبعيض وظلم است 3

بناءً بايد معتقد باشيم كه خالق هستي، زنان ومردان را باالتفات به توانايي هاي جسمي وروحي آنها از هم ديگر تميزداده وسپس موافق باسازمان روحي وجسمي مخصوص آنان حقوق وتكاليفي را به عهده آنان گذاشته است لذا قانون گذار نيز هنگام وضع قانون وبرقراري حقوق وتكاليف براي زن ومرد بايد طبيعت آن دورا مورد عنايت قرار دهد وبه تمام خواسته ها وحوايج ويژه شان توجه كند؛زيرا «حقوق امتيازاتي است كه اصالت وصحت آن منوط به طبيعت وواقعيّتهاي حيات بشر است، حقوق اعطايي اگر با واقعيت ها مطابقت نكند هيچ ارزش واعتباري ندارد. درست انديشي و انصاف درقانون گذاري، منظور نمودن واقعيّت ها ومقتضيّات طبيعي ونيازهايي اساسي زن ومرد است كه اين نكته در تعاليم اسلام كه قانون گذار آن آفريدگار بشر وعالم است، به خوبي جلوه گراست»4
بنا برآنچه كه درتوضيح كلمه «فرق» آمد به اين نتيجه مي رسيم كه فرق گذاشتن بين زن ومرد امر انكارناپذير ويكسان نگري درمورد زن ومرد بلكه بين همه افراد جامعه تبعيض وبي عدالتي مي باشد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

2- تبعي:

تبعيض، درلغت به معني «جزء جزء كردن، جداكردن، برخي را بربرخي ديگر ترجيح دادن است.» امّا درعرف داراي معناي منفي وترجيح بلا مرجّح است كه درفرهنگ اسلامي نوعي ظلم محسوب مي شود ودرحقوق انگليس تبعيض، به معني « عدم رفتار مساوي درجايي كه تمايز عقلايي بين افراد بهره مند وافراد محروم نباشد» مي داند

درتعبير ديگر آن را به معناي «رفتاري نا عادلانه يا انكار امتيازاتي به اشخاص به خاطر نژاد، سنّ، جنس، ملّيت ومذهب» مي داند5.در كنوانسيون رفع اشكال تبعيض عليه زنان درماده يك آن تبعيض را بسيار معني وسيع كرده است چنين آمده: «تبعيض، عبارت است ازهرگونه تمايز، استثناء ويامحدوديّت بر اساس جنسيّت كه نتيجه يا هدف آن خدشه داركردن ويا لغو شناسائي، بهره مندي ويا اجراي حقوق بشر وآزادي هاي اساسي درزمينه هاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي ومدني وهرزمينه ديگر درمورد زنان بدون توجّه به وضعيّت تأهّل وبر اساس تساوي زن ومرداست»

بنا برتعاريف كه از تبعيض شده است، مي توان گفت، تبعيض، يعني ترجيح بلامرجّح بعضي بربعضي ديگر، به عبارتي فرد يا عده اي را بدون جهت وبرجستگي برفرد يا عده اي ديگربرتري دادن. بنا براين نه تنها وجود «فرق» بين زن ومرد بلكه بين خودمردان وزنان نيز عين عدالت است وفقدان آن عين ظلم است، هم چنان كه وجود «تبعيض» عين ظلم است وفقدان آن عين عدالت مي باشد، هم چنين اين مطلب روشن شد كه براي «فرق» و«تبعيض» نبايد نسخه واحد نوشت؛ زيرا هركدام معني خاص خودش را دارد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ب) تساويه وتشابه

دربيان اين دو واژه شهيد مطهّري مطالب زيباي دارد كه به نظر مي رسد ذكرآن دراين مورد مفيد خواهد بود.ايشان مي فرمايد:

«مي‌گويند اسلام براي مردان امتياز حقوقي و ترجيح حقوقي قائل شده است و... اگر بخواهيم به استدلال اين آقايان شكل منطقي ارسطوئي بدهيم به اينصورت‏ در ميايد : اگر اسلام زن را انسان تمام عيار ميدانست، حقوق مشابه و مساوي ‏ با مرد، براي او وضع مي كرد، لكن حقوق مشابه و مساوي براي او قائل نيست، پس زن را يك انسان واقعي نمي‌شمارد .

اصلي كه در اين استدلال بكار رفته اينست كه لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت و شرافت انساني، يكساني و تشابه آنها در حقوق است، مطلبي هم‏ كه از نظر فلسفي بايد انگشت روي آن گذاشت اين است كه لازمه اشتراك زن‏ و مرد در حيثيت انساني چيست ؟ آيا لازمه‏اش اينست كه حقوقي مساوي با ‏يكديگر داشته باشند. بطوري كه ترجيح و امتياز حقوقي در كار نباشد، يا لازمه‏اش اين است كه حقوق زن و مرد علاوه بر تساوي و برابري، متشابه و يكنواخت هم بوده باشند و هيچگونه تقسيم كار و تقسيم وظيفه‏اي در كار نباشد، شك نيست كه لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت انساني و برابري ‏آنها از لحاظ انسانيت، برابري آنها در حقوق انساني است، اما تشابه‏ آنها در حقوق چطور ؟ اگر بنا بشود تقليد و تبعيت كوركورانه از فلسفه غرب را كنار بگذاريم‏ و در افكار و آراء فلسفي كه از ناحيه آنها ميرسد بخود اجازه فكر و انديشه بدهيم اول بايد به بينيم آيا لازمه تساوي حقوق، تشابه حقوق هم هست يا نه ؟ تساوي غير از تشابه است، تساوي برابري است‏ و تشابه يك نواختي. آنچه مسلم‏ است اين است كه اسلام حقوق يك جور و يك نواختي براي زن و مرد قائل‏ نشده است، هم‌چنين اسلام هرگز امتياز و ترجيح حقوقي براي مردان نسبت به زنان‏ قائل نيست، اسلام اصل مساوات انسانها را درباره زن و مرد نيز رعايت‏ كرده است، اسلام با تساوي حقوق زن و مرد مخالف نيست، با تشابه حقوق‏ آنها مخالف است، كلمه تساوي و مساوات چون مفهوم برابري و عدم امتياز در آنها گنجانيده‏ شده است جنبه تقدس، پيدا كرده‏اند، جاذبه دارند، احترام شنونده‏ را جلب ميكنند، خصوصاً اگر با كلمه حقوق توأم گردد.

آنچه مسلم است اينست كه اسلام در همه جا براي زن و مرد حقوق مشابهي ‏ وضع نكرده است ، همچنانكه در همه موارد براي آنها تكاليف و مجازاتهاي ‏ مشابهي نيز وضع نكرده است»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

آنچه كه درمورد مفاهيم «فرق، تبعيض، تساوي وتشابه» آمده است به اين نتيجه مي رسيم كه هركدام اين مفاهيم معني مستقل وجايگاه خاص خودش را دارد ونمي توان براي «فرق وتبعيض» يك معني را درنظرگرفت وهم چنين «تساوي وتشابه» كاملاً با هم متفاوت است، ازطرف ديگر «فرق» امري است كه دربين افراد انسانها بايد وجود داشته باشد ودرمقابل «تبعيض» امري است منفور وناخوشايند كه وجود آن در جامعه ظلم وبي عدالتي محسوب مي شود.

هم چنين «تساوي وتشابه» را عين هم دانستن در خيلي از موارد ظلم وبي عدالتي خواهد بود، بنا براين اگر كسي براي دفاع از حقوق زنان از اين كلمات كمك بگيرد وسوء استفاده كند راه به جاي نخواهد برد.

حال با روشن شدن اين مفاهيم،وپزيرفتن تفاوت حقوقي زن ومرد دراين جهان اين سؤال مطرح مي شود:

آيا در قيامت زنان و مردان از حقوق وپاداش يكسان برخوردارند يا متفاوت؟ يا به تعبير ديگر آيا تفاوت جنسي در طبيعت زن ومرد در ثواب و عقاب زندگي جاويد اخروي دخالت دارد يا ايمان و عمل صالح بدون لحاظ جنسيت مسير زندگي جاودانه را رقم مي‌زند؟

شايد اين سؤال پيش بيايد كه چه ضرورت دارد كه ما از حقوق وپاداش اخروي زن بحث كنيم؟ جواب اين سؤال را با جملات يكي از محققين ارائه مي كنم كه مي نويسد: «در هر دين و مذهبي تصويري كه از آخرت ارائه مي‌شود با ارزش‌هاي مطلوب آن دين و مذهب در دنيا نسبت مستقيم دارد. از بررسي و تحليل آن وضع مطلوب اخروي به‌راحتي مي‌توان ضوابط و معيارهاي دنيوي را ارزيابي كرد. اگر «دنيا مزرعة آخرت است»، از مطالعة محصولات و نتايج آن مي‌توان به چگونگي اين مزرعه پي‌برد. ديني كه براي زنان در آخرت وجودي تبعي و عرضي و درجة دوم قائل است، طبيعي است كه وضعيتي فرودست و سايه‌اي براي زنان در دنيا توصيه كند. در حقيقت وضعيت زنان در آخرت راهنمايي نيكو براي ارزيابي جايگاه دنيوي آنان است.»8

بررسي آيات قرآن نشان مي‌دهد كه ضابطة حتمي و تغيير ناپذير ثواب و عقاب، «ايمان و عمل صالح» است و جنسيت كمترين تأثيري در اين زمينه ندارد. نه مرد بودن شرط ورود به بهشت است و نه زن بودن مانع بهشتي شدن است.

زن و مرد در امكان خوشبختي و معاد روحاني كمترين تفاوتي با هم ندارند. ضابطة جاري و معيار عمومي «حسن فعلي و حسن فاعلي» است. مراد از حسن فعلي ارتكاب عمل صالح و كردار نيكو است و مراد از حسن فاعلي ايمان و باور به خداوندوآخرت‌است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

در اين ارتباط به چند ‌آيه‌ي از قران كريم استناد مي كنيم كه به صراحت، شفافيت و وضوح تساوي زن و مرد را در حيات اخروي و عدم تأثير جنسيت دنيوي در قيامت اثبات مي‌كنند.

آية اول: و من يعمل من الصالحات من ذكر او انثي و هو مؤمن فاولئك يدخلون الجنّه و لايظلمون نقيراً.9 «و هركس از زن و مرد كه كارهاي شايسته كند و مؤمن باشد، وارد بهشت مي‌شود و به اندازة ذرة ناچيزي نيز به آنان ستم نمي‌رود».

آية دوم: «من عمل سيّئه فلايجزي الا مثلها و من عمل صالحاً من ذكر اوانثي و هر مؤمن فاولئك يدخلون الجنّه يرزقون فيما بغير حساب 10.

«هركس كار ناپسندي مرتكب شود، جز بمانند آن جزا نيابد و هر كس كاري شايسته انجام دهد، اعم از مرد يا زن و مؤمن باشد، اينانند كه وارد بهشت مي‌شوند، و در آن‌جا بي‌حساب روزي مي‌يابند».

آية سوم: «وعد الله المؤمنين و المؤمنات جنات تجري من تحتها الانهار خالدين فيها و مساكن طيبه في جنّات عدن و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظيم.»
11
«خداوند به مردان مؤمن و زنان مؤمن وعدة بوستان‌هايي را داده است كه جويباران از فرودست آن جاري است، كه جاودانه در آنند و [نيز] خانه‌هاي پاك و پسنديده‌اي در بهشت عدن، و خشنودي الهي برتر [از همه چيز] است، اين همان رستگاري بزرگ است»

آية چهارم: «من عمل صالحاً من ذكر او انثي و هو مؤمن فلنحيّننه حياه طيبه و لنجزينّهم اجرهم باحسن ما كانوا يعملون.»12

«هركس از مرد و زن كه كار نيك كند و مؤمن باشد، به زندگاني پاك و پسنديده‌اي زنده‌اش مي‌داريم و به بهتر از آنچه كرده‌اند، پاداششان را مي‌پردازيم».

آية پنجم: «ليدخل المؤمنين و المومنات جنّات تجري من تحتها الانهار خالدين فيها و يكفّر عنهم سيّئاتهم و كان ذلك عندالله فوزاً عظيما، و يعذّب المنافقين و المنافقات و المشركين و المشركات الظانّين بالله ظنّ السّوء عليهم دائره السّوء و غضب الله عليهم و لعنهم و اعدّلهم جهنّم و ساءت مصيراً»13

« تا سرانجام مردان مؤمن و زنان مؤمن را به بوستان‌هايي كه جويباران از فرودست آن جاري است درآورد، كه جاودانه در آنجا هستند سيئاتشان را از ايشان بزدايد و اين نزد خداوند رستگاري بزرگي است و تا مردان منافق و زنان منافق و مردان مشرك و زنان مشرك را كه دربارة خداوند بد انديشند، عذاب كند، گردش بد روزگار بر آنان باد و خداوند بر آنان خشم گرفته و لعنت آورده و برايشان دوزخ را آماده ساخته است و بد سرانجامي است».

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

آية ششم: «يوم تري المؤمنين و المؤمنات يسعي نورهم بين ايديهم و بايمانهم بشريكم اليوم جنّات تجري من تحتها الانهار خالدين فيها ذلك هو الفوز العظيم، يوم يقول المنافقون و المنافقات للذين آمنوا انظرونا نقتبس من نوركم قيل ارجعوا وراءكم فالتمسوا نورا فضرب بينهم بسور له باب باطنه فيه الرحمه و ظاهره من قبله العذاب»14 . « روزي كه مردان مؤمن و زنان مؤمن را بيني كه نورشان پيشاپيش آنان و در سمت راستشان مي‌شتابد، امروز بشارت شما باغهايي است كه از فرودست آن جويباران جاري است و جاودانه در آن هستند، اين همانا رستگاري بزرگ است.

روزي كه مردان منافق به مؤمنان گويند به‌خاطر ما درنگ كنيد تا از نورتان روشني فراگيريم، گفته شود پس پشت خويش بازگرديد و نوري بجوئيد، سپس ميان آنان ديواري زده شود كه دري دارد. از درون‌سوي آن رحمت است و از برون‌سوي آن عذاب است».

آية هفتم: «ان المسلمين و المسلمات و المؤمنين و المؤمنات و القانتين و القانتات و الصادقين و الصادقات و الصابرين و الصابرات و الخاشعين و الخاشعات و المتصدقين و المتصدقات و الصائمين و الصائمات و الحافظين فروجهم و الحافظات والذاكرين كثيراً و الذكرات اعدالله لهم مغفره و اجراً عظيما .»15

« بي‌گمان مردان و زنان مسلمان، مردان و زنان فرمانبر، و مردان و زنان درستكار، و مردان و زنان شكيبا، و مردان و زنان فروتن، و مردان و زنان صدقه‌بخش، و مردان و زنان روزه‌دار، و مردان و زنان پاكدامن، و مردان و زناني كه خداوند را بسيار ياد مي‌كنند، خداوند براي همگي‌ِشان آمرزش و پاداشي بزرگ آماده ساخته است».

ايه هشتم. «انى لا اضيع عمل عامل منكم من ذكر او انثى»16

ترجمه: «من عمل هيچ صاحب عملى را از شما ـ چه زن و چه مرد ـ بى پاداش نمى‏گذارم.»

ايه نهم «يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثى و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عند الله اتقاكم»17

.ترجمه: «اى مردم ما شما را از يك مرد و يك زن آفريديم و شما را به هيأت اقوام و قبائلى در آورديم تا با يكديگر انس و آشنائى يابيد.بيگمان گرامى‏ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شما است،»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

نتيجه:

نتايجي كه از آيات مباركه به دست مي آيد:

1- مسأله اساسى «انسان» است و هيچ فرقى ميان آنان از حيث پايبندى عملى به اصول ارزشى به چشم نمى‏خورد، مگر آن كه سطوح مختلفى در زمينه عمل به آن موازين در بين آنان بتوان يافت،بنابر اين، اصل و اساس، همان انسانيت انسان است كه حقوق مخصوصى را به هر كدام از زن و مرد بخشيده است.

2- ميان زن و مرد، تفاوتى در زمينه ارزشهاى دينى و پاداشى اخروى نيست و دعوت كتاب آسمانى قرآن در زمينه پايبندى به ارزشها در مورد زن و مرد، يكسان مطرح شده است وهم چنين وعده و وعيد ثواب وعقاب اخروي درقبال اعمال دنيوي زن ومرد به طوريكسان مي باشد.

3- در وصول به بهشت، روزي بي‌حساب، تحصيل رضوان الهي كه برتر از بهشت اوست، حيات طيبّه، بخشش از سيّئات و لغز‌ش‌ها، برخورداري از نور الهي در ظلمات قيامت، و مغفرت و اجر الهي بين زنان مؤمنه و مردان مؤمن هيچ تفاوتي نيست.

4- جنسيت دنيوي كمترين دخالتي در معاد ندارد، زن و مرد همانند يكديگر از زاوية دقيق «ايمان و عمل صالح» محاسبه مي‌شوند، همانند يكديگر مشمول رحمت و غفران و بخشش مي‌گردند. همانند هم مستوجب عذاب مي‌شوند، همانند هم برخوردار از رستگاري و سعادت، نور و بهشت، رضوان و حيات طيبّه مي‌گردند. گويي در اين عرصه اصولاً جنسيتي در كار نيست. اين انسان است كه بدون لحاظ جنسيت مورد محاسبه و ثواب و عقاب اخروي قرار مي‌‌گيرد.