▐★♥★ ▐هفته ی وحدت ؛ آموزه های وحدت _ اماکن مذهبی و مقدّس ، آیینه ی تمام نمای وحدت ▐★♥★ ▐

[شهاب منتظر]

هفته ی وحدت ؛ آموزه های وحدت

اماکن مذهبی و مقدّس ، آیینه ی تمام نمای وحدت

نويسنده: غلامرضا اكرمي

[شهاب منتظر]

يكي از عمده ترين و بنيادي ترين نيازها و دغدغه هاي انسان توجه و اشتياق براي رسيدن به «كمال مطلق» و تقرب و توسل به اوست. اين «امر مقدس» و «كمال بي نهايت» و موجود «به كلي ديگر» همان است كه در لسان دين به او «خدا»، «الله»، «يهوه»، «اهورا مزدا» و «God» مي گويند.

و اصولاً اديان براي اين نازل شده يا به وجود آمده اند كه انسان را در راه رسيدن تقرب و تشبه به خدا ياري رسانند و در همه ي اديان نمادها، نشانه ها، شعاير، كتب، زمان ها و اماكن مقدسي وجود دارد كه از طريق آن ها، انسان مي تواند به خدا (امر قدسي) نزديك شده و با او در ارتباط و مواجهه باشد.

به عبارت ديگر از طريق اين مقدسات است كه انسان مي تواند به در گاه خدا راه يابد و حضور او و ارتباط با او را صميمانه حس و تجربه كند و در اين ميان اماكن مقدس و متبرك همچون كنيسه ها، كليسا ها، مساجد و حرم هاي مطهر نقش عمده و مؤثري دارند و بيش از هر امر ديگري مورد توجه و اقبال پيروان و مؤمنان به اديان قرار گرفته اند. اين اماكن مقدس محل هايي است كه در آن دنياي مادي به عالم معنوي متصل مي شود.

اين اماكن تجلي گاه خدا و ميقات و ميعاد وصال روحاني با حضرت حق است كوتاه سخن اين كه اماكن مقدس دروازه ورود به ملكوت الهي و باند پرواز به سوي عالم بالا مي باشند و انسان هاي حيران و تشنه ي معنويّت، خدا و قداست و خدا جو منظور، مقصود و گمشده ي خود را در اين اماكن مي جويند.

[شهاب منتظر]

نگارنده در اين مقاله به بررسي و تحليل مباني نظري و حكمت اماكن مقدس از ديدگاه دين شناسي تطبيقي و پديدار شناسي دين پرداخته است و مطالب خود را در سه بخش به شرح ذيل تنظيم كرده است:

1- در بخش اوّل كلمه مقدس از لحاظ لغوي و اصطلاحي مورد بررسي قرار گرفته و در ادامه ديدگاه دو تن از صاحب نظران معروف حوزه ي دين شناسي و پديدار شناسي يعني رودلف اتو(Rudolf- Otto) و ميرچا الياده(Mircea- Eliadr) ارائه و بررسي شده است علاوه بر اين، مختصري نيز پيرامون مفهوم قداست در اسلام و قرآن بحث شده است.

2- در بخش دوم اين مقاله و ويژگي ها، خصوصيات و فلسفه وجودي اماكن مقدس و نحوه ي تلقي، حالات و چگونگي برخورد مؤمنان با اماكن مقدس مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گرفته است.

3- در بخش سوم و پاياني مقاله به جمع بندي، نتيجه گيري و ارائه ي پيشنهاداتي در مورد اماكن مقدس پرداخته شده است.

در اينجا برخود واجب مي دانم كه از همه برگزاركنندگان و دست اندر كاران اين همايش تشكر كنم و تشكر و سپاس ويژه دارم از اساتيد بزرگوارم جناب آقاي دكتر مهدي زاده (استاد اديان و عرفان دانشگاه تهران) و جناب آقاي دكتر روح الاميني (استاد مردم شناسي دانشگاه تهران)؛ چرا كه در نوشتن و تهيه ي اين مقاله از راهنمايي و مشاوره اين بزرگواران بهره بردم.

[شهاب منتظر]

نگاهي به مفهوم لغوي و اصطلاحي کلمه ي « مقدّس » :

از آن جا كه موضوع اين مقاله بررسي حكمت و مباني نظري اماكن مقدس است لازم است كه كلمه ي مقدس از منظر لغوي، مفهومي و اصطلاحي مورد بررسي و تأمل قرار گيرد.

كلماتي نظير مقدّس، قدسي و تقدّس از كلمات و اصطلاحات كليدي در اديان و در مباحث مربوط به دين پژوهي است. معادل كلمه ي مقدس يا قدسي در زبان انگليسي دو كلمه «SACRED» و «HOLY» است. كلمه ي «SACRED» از لحاظ لغوي به معناي مقدس، روحاني، خاص، موقوف و معنوي است و متضاد آن كلمه ي «Secular» است كه به معني دنيوي، گيتيانه، عرفي، غير روحاني و غير ديني است.

متضاد ديگر كلمه ي «Sacred»كلمه ي «Profan» است كه به معني كفرآميز، زشت دنيوي و بي حرمتي كردن به خدا و مقدّسات است؛ مثلاً سيگار كشيدن در كليسا و مسجد حرم و معبد يك عمل نامقدّس و بي حرمتي كردن به خدا و مقدّسات است.[1] كلمه ي «holy» نيز مترادف كلمه ي «Sacred» بوده و به معناي مقدّس، پاك، مبرا، چيز مقدس خوب و كامل مي باشد و متضاد آن «unholy» به معناي نا مقدس، نا درست و نا سازگار مي باشد.[2] كلمه ي «مقدس» در زبان عربي از ريشه ي «مقدس» و «قداسه» مشتق شده و به معناي پاكي و منزه بودن از عيب و نقص و ناپاكي و ماده است و به معناي بركت و مبارك نيز آمده است.[3] به تعبيري مي توان گفت در زبان عربي نيز قدسي بودن به معناي مينوي، آسماني و غيرمادي بودن در مقابل دنيوي و مادي بودن است. اصطلاح مقدس و قدسي معمولاً در تعريف دين به معناي جوهر و درون مايه ي اصلي دين آورده مي شوند.

كلمه «Holy» به معناي قدسي و مقدس از نظر ريشه شناسي و زبان شناسي به معناي كامليّت، كمال، درستي و خوشي است و نقطه ي مقابل آن «unholy» يعني شكسته بسته و ناقص و ناخوش است و كلمه ي «Sacredness» عبارت است از بركنار بودن از آنچه عادي و معمولي است و متضادش «Profane» به معناي خارج از «Fane» است كه در انگليسي به معناي حرم و مكان مقدس است. بدين سان هر بست، حرم، كليسا، مسجد و يا كنيسه يك تجسم عيني و مادي از اين جدايي امر ديني (قدسي) از امور ديگر است. قدسي يا مقدس كنايه از جهان خارج يا زمانه ي حاضر و رسوم و تعلقات آن است. اين جدا سازي عميق و سراسري به صور متعدد نهادينه شده و جا افتاده است. چنان كه شعائر مقدس، روزهاي مقدس، حريم و حرم هاي مقدس، شيوه ي خاص زندگي و پوشاك ديني و ... داريم.[4]

[شهاب منتظر]

نظرية رودلف أتو (Rudolf, Otto) در مورد مقدّس



رودلف أتو دين پژوه و پديدار شناس معروف آلماني يكي از صاحب نظران عمده در حوزه ي پديدار شناسي دين است. او كتابي با عنوان «مفهوم امر قدسي» (The Idea of the Holy) تأليف كرده در آن به بررسي و كنكاش مفهوم معنا و كيفيت مقدس و امر قدسي در حوزه ي دين و نحوه ي مواجهه ي مؤمنان با آن پرداخته است.[5] در اين قسمت از بحث نظريه ي أتو را به نحوه ي اختصار در مورد مقدس و امر قدسي مورد تأمل و بررسي قرار مي دهيم.

از نظر أتو، مقدس يا امر قدسي يك امر غير عقلاني است. البته منظور او از غير عقلاني، ضد عقلاني نيست بلكه فرا عقلاني است. او مقدس (خدا) را موجودي مي داند كه هر گونه روش مفهومي براي دريافت پس مي زند و به همين خاطر معتقد است كه مقدس را بايد تجربه كرد و در مورد دين بر جنبه ي «احساس» تأكيد مي كند و احساس را به واقعيت دين نزديك تر مي داند.[6]

قداست امر قدسي يك مقوله ي تفسيري و ارزش گذاري مختص به قلمرو دين است اين تعبير در قلمرو اخلاق نيز كاربرد دارد اما مأخوذ از اين قلمرو نيست. مادر اين بحث مي خواهيم معناي اخلاقي قداست را از مفهوم ديني آن جدا كنيم مادر پي همان معناي بي نام و نشان هستيم و همه اديان داراي اين معناي زنده قداست و هسته ي باطني مي باشد و بي حضور چنين معنايي هيچ ديني شايستگي نام دين را ندارد.
در «كتاب مقدس»، مقدس با نام خاص خود يعني واژه ي عبري «قدوش» ) qadosh ) آمده كه معادل واژه ي يوناني«ayios » و واژه ي لاتيني «Sanctus» است و تعبير دقيق آن همان واژه ي «Sacred» است.[7]

واژه ي مقدس، بعد از يك مسير طولاني، معناي اخلاقي خير مطلق را مي دهد كه غير از آن معناي اضافي و بي نام و نشان است و معنايي فراتر از خير و نيكي است.

اتو براي آن معني اصلي و بي نام و نشان واژه ي «Numen» از نومينوس (Numinous) را به كار مي برد كه كاملاً قابل بررسي است؛ ولي دقيقاً قابل تعريف نيست و تنها راه تفهيم آن تجربه كردن است.[8]

[شهاب منتظر]

اتو بر آن است كه مؤمنان در مواجهه ي خود با امر مقدس كه معمولاً در ايام مقدس و در اماكن مقدسي مانند مساجد، حرم ها و كليساها صورت مي گيرد، سه حالت و حس ويژه دارند:

1- احساس مخلوقانه: يكي از عناصر موجود در مواجهه با امر قدسي، احساس مخلوقانه است. آگاهي مخلوقانه يا احساس مخلوقيت، تعبيري است كه اتو به جاي تعبير احساس وابستگي مطلق شلاير ماخر به كار مي برد. احساس يا آگاهي مخلوقانه احساس يك مخلوق آغشته و مغلوب عدم و نيستي است كه در مقابل وجودي قرار گرفته كه برتر از همه ي موجودات است. امر مقدس كه اين گونه احساس شده، موجودي عيني و خارج از روح و نفس آدمي است.[9]

2- احساس خشيت در برابر راز هيبتناك: اتو از امر مقدس با عنوان راز هيبتناك ياد مي كند كه مي تواند از طريق خاصي بر پايه ي احساس در ذهن انعكاس بيابد. اين موضوع در احساس ديني، ايمان به رستگاري، توكل، عشق و ... وجود دارد اما برتر و ژرف تر از همه ي اين ها عنصري است كاملاً متمايز كه ممكن است در مواردي عميقاً بر ما تأثير گذاشته و روح ما را از نوعي قدرت تقريباً سركش و مهار ناپذير اشغال نمايد و تعبير مناسب براي اين احساس، و اين عنصر «راز هيبتناك» است. اين عنصر گاه به شكلي ناگهاني با شور و هيجاني نيرومند حالت تقواي شخصي و احساس ديني را در ما بر مي انگيزد و گاه در قالب مراسم و مناسك منظم و مواعظ ديني تجلي پيدا مي كند و باز گاهي در فضاي ويرانه ها، آثار كهن ديني، معابد، حرم ها، مساجد، كليساها، آتشكده ها و به طور كلي اماكن متبركه جلوه گري مي كند. از نظر مفهومي در اين جا «راز» بر امري نهفته و باطني دلالت مي كند كه فراتر از تصور و فهم است و امري غير عادي و ناآشنا[10]ست.

در مواجهه با امرقدسي، نوعي لرزش ناشي از نوع خاصي از ترس در خود احساس مي كنيم. در برخي از زبان ها تعبيراتي وجود دارد كه منحصراً نشان مي دهد اين ترس چيزي بيش از مفهوم رايج ترسيدن است؛ مثلاً واژه ي عبري«hiqdish» به معناي تقديس (همراه با خوف) از اين نوع تعبيرات است. در اسلام از اين نوع خاص از ترس به «خشيت» تعبير مي شود و در قرآن آمده است «و تَخشَي النّاس و الله احقُّ أن تَخشاهُ»[11] هيبت و لرزش در اينجا چيزي بيش و غيراز ترس طبيعي است.

عنصر ديگري كه بايد به موارد قبل در خصوص امر مقدس اضافه شود، و آن قدرت نيرو، عظمت و استيلاي مطلق امر قدسي است و در ارتباط با همين عنصر «عظمت مطلق» است كه «آگاهي مخلوقانه» به عنوان انعكاس و حالت رواني آن پديد مي آيد.[12]

3- احساس طلب وشوق در رسيدن به امرقدسي

عنصر ديگري كه در كنار هيبت و عظمت قرار دارد؛ «طلب و يا شوق» نسبت به امر قدسي است. انسان مؤمن در تلاش و تكاپو براي رسيدن و تقرب به امر قدسي است و جذابيت امر قدسي مؤمن را به سوي خود مي كشد.

[شهاب منتظر]

اتو از امر مقدس با تعبير «مطلقاً يا به كلي ديگر» ياد مي كند كه سنخ و ماهيت او با ماهيت ما قياس ناپذير است؛ به همين خاطر انسان مؤمن در برابر او دچار نوعي حالت حيرت، لرز، وحشت و بهت مي شود. امر قدسي (خدا) يا «مطلقاً ديگر» چيزي است كه ما خصلت ويژه ي او را مي توانيم احساس كنيم بدون آن كه قادر به تعبير مفهومي واضح نسبت به آن باشيم و اين نشان مي دهد مقدس يا قدسي، امري متعالي و فرا طبيعي و فرا عقلاني است و البته اين به معناي ضدعقلاني بودن نيست. دو عنصر هيبتناك بودن و جذبه در امر مقدس در آن واحد شگفت انگيزترين و چشم گيرترين پديده در كل تاريخ اديان و اعتقادات است.

امر قدسي امري رازآلود و هيبتناك و در عين حال جذاب، متعالي و آرامش بخش است. امر مقدس آن چيزي است كه حرمت ما را نسبت به خود بر مي‌انگيزد و ارزش واقعي او را در درون خود اعتراف مي كنيم و ستايش امر قدسي به خاطر قدرت او نيست؛ بلكه او قدرتي است كه در عين حال داراي برترين حق و شايستگي براي بالا ترين خدمت و اطاعت است و از آن جهت قابل ستايش است كه تنها اوست كه به معناي مطلق ارزش ستايش شدن را دارد. در برابر قداست، پاكي، كامليّت و منزه بودن امر قدسي انسان احساس«آلودگي» مي كند و اين ارزش و ارج قدسي است كه در مقابل ارزش و بي قدرتي مخلوقات قرار مي گيرد. در اينجا مفهوم قدسي و قداست متضاد با آلودگي است.[13]

بسياري از آموزه هاي ديني از طريق آموزش و بيان مفاهيم خاص خود قابل انتقال و آموزش اند. آنچه قابل انتقال نيست همين مبنا و اساس قدسي دين است. كه تنها مي تواند بر انگيخته مي شود و اماكن مقدس، حرم هاي مطهر و بقاع متبرّكه از جمله جاهايي است كه در آن اين حس اتصال به قداست و معنويت در آن به انحاي مختلف برانگيخته مي شود. هيبت و دافعه ي امر قدسي و جاذبه ي آن به عنوان يك مقوله ي پيشيني، به وسيله ي مفاهيم پسيني و عقلاني عدالت و اراده ي اخلاقي و طرد هر چه مخالف اخلاق است و مفاهيمي چون خير، رحمت، و عشق تصوير شده است.[14]

دين با تأييد امر قدسي يا مقدس از طريق نداي دروني وجدان و آگاهي ديني محقق مي شود و علاوه بر آن از طريق مواجه ي مستقيم با روي دادها و حوادث خاص و خودآشكار سازي امر قدسي و تجلي در اشياء، اعمال، اشخاص و اماكن مقدس و متبرّك نيز تحقق مي يابد. كوتاه سخن اين كه علاوه بر وحي با تني از سوي روح القدوس(جبرئيل) وحي بيروني در مورد ذات الهي (امر قدسي) وجود دارد كه در لسان دين، به اين اعمال و اماكن دلالت گر و تجلياتي «آيه» (sing) مي گويند. از زمان ظهور ابتدايي ترين اديان تا پيشرفته ترين و كامل ترين آن ها، هر چيزي كه قادر به انگيزش احساس قدسي و تأكيد احساس براي دريافت قداست و تأثير صريح آن شده، يك «آيه» به شما رفته است. موجودات و به طور كلي هستي و به نحو خاص اماكن متبركه و مقدس اشارت يا نشانه هاي از آن واقعيت سرشار از اسرار و اهميت امر قدسي اند.[15]

يوآخيم واخ( جامعه شناس دين) بر آن است كه قدسي يا مقدس ارزش چهارمي در رديف ارزش هايي چون خير، حقيقت و زيبايي نيست؛ بلكه قدسي، خاستگاه و منشأ اشتقاق آن هاست. از نظر واخ هيچ اقدام نيايشي بدون نوعي مفهوم مقدس و روحاني وجود ندارد و در تمام اديان تجارب قدسي به صورت اعمالي احترام آميز نيست به ذات متعالي انجام مي شود. اين اعمال به چهار دسته تقسيم مي شوند كه عبارت اند از:

1- مراسم (مراسم نماز گزاري جمعي).

2- نمادها.

3- شعائر مقدس مانند آداب زيارت و دعاها و نيايش هاي مخصوص.

4- قرباني كه به مناسبت هاي مختلف در جاهاي مختلف چون قرباني در اماكن مقدس و ... صورت مي گيرد.[16]

[شهاب منتظر]

نظر ميرچا الياده در مورد مقدّس و امر قدسي:



ميرچا الياده ((Mircea, Eliade يكي از بزرگترين و معروف ترين صاحب نظران حوزه ي دين پژوهي و پديدار شناسي دين در عصر معاصر است. جديد ترين و نافذ ترين تدوين قداست به عنوان جوهر يگانه و تحويل ناپذير، همه ي تجربه هاي ديني از الياده است.

او كاربرد اُتّو را از امر قدسي به طور كامل تهذيب كرده، گسترش داد. به نظر او امر قدسي را صرفاً نبايد در تجربه هاي مخصوص به مواجه با خداوند جستجو كرد. جلوه ي امر قدسي تقريباً در نماد پردازي ها و شعائر هر فرهنگي مخصوصاً در فرهنگ هاي ابتدايي و آسيايي به وفور نهفته و نمايان است. امر قدسي در اماكن مقدس مانند معابد، حرم ها، مساجد، كليساها و حتي به نحوه محدود در مسكن سازي هاي موقت بروفق احساس محور جهاني يعني جهت يابي و رويكرد به كانون جهان قدسي راستين مجسم است. اين ساختارها غالباً به نحو نمادين نمايانگر جهاني هستند كه جسماً نامرئي ولي بسيار واقعي است. جهاني كه جاودانه كامل است و آن ها مي كوشند به نحو مختصري با آن رابطه داشته باشند. اين حس و معناي قدسي بودن اغلب به درختان، سنگ ها، كوه ها و اشياء مشابه ديگر كه به نظر مي رسد قدرت اسرار آميزي در آنها خانه دارد نسبت داده مي شود. بسياري از شعاير ابتدايي مي كوشند كه با انجام آداب و رسوم و آئين ها، نخستين لحظه ي آفرينش را كه در اسطوره ها وصف شده و در آن آشوب اوليه، نظم مقبولي ديده مي شود تكرار كنند. از نظر الياده«تاريخ اديان از نخستين تا توسعه يافته ترين اديان از تجليّات واقعيّت هاي مقدس تشكيل شده است».[17] الياده در مورد تجليّات «مقدس» معتقد است كه درخت مقدس، سنگ مقدس، مكان مقدس و يا هر امر مقدس ديگري به عنوان سنگ يا درخت يا مكان مورد تقدس و احترام واقع نشده اند. آن ها دقيقاً به سبب اين كه تجلي امر قدسي محسوب مي شوند و به دليل آن كه آن چيزي را نشان مي دهند كه ديگر سنگ، درخت و مكان نيست مورد احترام و تقدس واقع شده اند.

براي كساني كه تجربه ي مذهبي دارند، تمام طبيعت داراي استعداد آشكار سازي در مقدس و يا در جوار اشياء مقدس مي باشد. از نظر الياده به طور كلي مقدس و نا مقدس دو شيوه ي بودن در جهان اند و ظهور و تجلي مقدس از لحاظ وجود شناسي جهان را بنيان مي گذارد. هر شيء مكان و هر موضوع مربوط به تجليّات امر قدسي براي ما از دو جهت مهم و با ارزش است:

اولاً- نوع و وجهي از قداست را به عنوان تجليّ لاهوت آشكار مي سازد.

ثانياً- موقعيت بشري را نسبت به مقدس و امر قدسي در لحظه اي تاريخي آشكار مي سازد. ما بايد به تجليّات قداست در هر جا و هر بخشي از حيات جسماني، اقتصادي، اجتماعي و معنوي عادت كنيم؛ زيرا در طول تاريخ كمتر پديده اي بوده كه مجلا و محل ظهور و تجلي قداست قرار نگرفته باشد. قطعاً هر چيزي را كه بشر به كار برده، حس كرده، ديده، شنيده و دوست داشته توانسته مجلاي قداست گردد. رقص ها، بازي ها، موسيقي و معماري، در آغاز اشياء يا فعّاليّت هاي قدسي محسوب مي شدند. بسياري از فنون، مشاغل و صنايع و... منشاء قدسي دارند و در طول زمان واجد معنا و ارزش معنوي قدسي و عبادي بوده اند.[18]

[شهاب منتظر]

مفهوم قداست در اسلام و قرآن کریم:



در قرآن كريم كلمه ي قداست و مشتقات آن حدود ده بار آمده است. دو مورد به صورت «قدوس»[19] آمده كه از اسماء و صفات الهي محسوب مي شود و منظور از آن پاك و منزه بودن خدا از هر گونه عيب و نقص و ماده است. سه مورد به صورت «ارض و يا وادي مقدس»[20] آمده كه اشاره به مكان و محدوده ي مقدس كرده است و در چهار مورد به صورت «روح القدوس»[21] آمده كه بنا به گفته ي اكثر مفسران اسلامي، منظور از آن جبرئيل فرشته ي مقرب و حامل وحي الهي است. قداست او به خاطر همين تقرب به خدا (امر قدسي) است. كلمه ي مقدس يك بار نيز به صورت فعل متكلم مع الغير به كار رفته است.[22]

دانشمندان اسلامي با توجه به قرآن و روايات صفات و ويژگي هاي متعددي براي امر قدسي(خدا) بر شمرده اند. برخي از اين صفات مانند رحمن و رحيم، جماليه و برخي همچون قهار و جبار، جلاليه خوانده مي شوند. صفات جماليه بيان گر جذابيت و صفات جلاليه بيان گر جبروت و عظمت و هيثناكي آن ذات متعال مي باشند.

عاشقم برلطف و بر قهرش به جد

اي عجب من عاشق اين هر دو ضد[23]

از نظرقرآن، جهان خوديك «امرمقدس» و محترم است؛ چون مخلوق خدا و محصول فعل و صنع الهي است. هستي از نظر قرآن يك «آيه » و نشانه از آن ذات تصورناپذير است. بسياري ازعرفا و بزرگان اسلامي جهان را مجلا و تجليگاه خداوند دانسته و به طوركلي هستي و زمين را مكاني مقدس و معبدي بزرگ تلقي كرده اند[24] كه البته در اين بين اماكن مقدسي همچون كعبه، مساجد، حرم ها و ... از قداست و احترام خاصي برخوردارند.


به نزدآن كه جانش درتجلي است

همه عالم كتاب حق تعالي است[25]

[شهاب منتظر]

مكان های مقدّس دروازه ي ملكوت


از نظر انسان مذهبي مكان ها يك دست و يكپارچه و همانند نيستند. از لحاظ كيفي پاره- اي از بخش هاي جهان از بخش هاي ديگر متفاوت است.[26] به عنوان مثال در تورات آمده كه خداوند به موسي فرمود: «به اينجا نزديك نشو، كفش هايت را از پا بيرون بياور چون مكاني كه در آن ايستاده اي«ارض مقدس» است».[27] شبيه همين مطلب در قرآن نيز آمده است« فَلَما أتيها نُوديَ يا موسي إِنّي أَنا رَبُّكَ فَاخلَع نَعلَيكَ إِنَّكَ بِالوادِ المُقدَّسِ طُوي»[28] پس با توجه به اين شواهد مي توان ادعا كرد كه مكان مقدس كه از بقيه ي اماكن متفاوت است وجود دارد.

يك مكان مقدس در مرحله ي نخست يك مكان تعريف شده و مشخص است كه از فضاهاي ديگر قابل تشخيص است. بدين ترتيب مراسمي كه مردم در آن شركت مي كنند يا بدان توجه مي نمايند مقدس تلقي مي شود. فضاي مقدس به عنوان يك فضاي معني دار گونه هاي متنوعي از مكان هاي بسيار متفاوت را دربرمي گيرد. مكان هايي مثل معابد يا مكان هاي برگزاري مراسم ديني كه با اهداف ديني بنا شده به صور ديني و مقدس تفسير مي شوند. البته اعلام يك مكان به عنوان فضاي مقدس به هيچ وجه به معني غير مقدس اعلان شدن فضاهاي ديگر نيست.

مكان مقدس به دليل يك كاركرد ديني مشخص و نه به خاطر در بر داشتن كيفيات فيزيكي و يا زيبايي شناختي ويژه مقدس شمرده مي شود. بسياري از مكان هاي مقدس حتي مكان هايي كه در حيات ديني يك جامعه نقش محوري دارند، براي كسي كه خارج از سنت آن جامعه قرار دارند احساس برانگيز نيستند. شكل و صورت مكان بدون شناخت اين مطلب كه بر چه چيزي وچگونه دلالت مي كند، حامل هيچ گونه احساس مذهبي نيست.[29] البته بايد خاطر نشان كرد كه بسياري از اماكن مذهبي دنيا همچون بسياري از كليساهاي معروف، مساجد اسلامي، حرم هاي مطهر (همچون حرم امام رضا) در مشهد و بسياري ديگر از اماكن معروف مذهبي دنيا به خاطر معماري زيبا، خاص و منحصر به فردشان نه تنها براي مؤمنان آن دين، بلكه براي هر بيننده ي صاحب دل و بصيرتي احساس برانگيز وروح بخش مي باشند.

معمولاً تمايز و تعيين فضاي مقدس، اختياري ، و دلخواهانه نيست. مكان مقدس به نحو عيني نه فقط به صورت ذهني، از محيط پيرامون خويش متفاوت است؛ گاهي يك محل يا سرزمين به اين دليل كه ساخته ي خدايان است، مقدس شمرده مي شود. مثلاٌ مردم ژاپن معتقد بودند كه ژاپن ساخته ي خدايان است و اولين سرزميني است كه شيوه ي زندگي آن را خدايان مقرر كردند. لذا از ديگر سرزمين ها برتر تلقي شده و مقدس به حساب آمده است.

گاهي يك محل بدان دليل شأن قدسي پيدا مي كند كه وقايع مهم مذهبي در آن رخ داده؛ مثلاٌ يكي از دلايل عمده ي تقدس بيت المقدس از نظر مسلمانان معراج پيامبراست كه بخشي از آن در بيت المقدس واقع شده است. خدا و يا خدايان نيز مي توانند تقدس يك مكان را از طريق نشانه هايي بيان كنند.

برخي از مكان ها با بقاياي موجودات مقدس تقدس پيدا مي كنند. مقبره ي اين انسان مقدس مي تواند به يك مكان تقدس بخشد. به عنوان مثال در مسيحيت اوليه مقابر شهدا به مكان مقدس تبديل شده است. محل دفن پيامبر اسلام (ص) و محل شهادت و يا مدفن بسياري از ائمه ي شيعه نيز براي مسلمانان و يا شيعيان به مكان مقدس و مواجه با امر قدسي تبديل شده است و مؤمنان با حضور در اين اماكن با امر مطلق يا همان امر قدسي (خدا) ارتباط برقرار كرده و از معنويت و قدسيت اين فضاها برخوردار مي شوند. اين اماكن مقدس در سنت و فرهنگ اسلامي دروازه ي ورود و ملكوت محسوب مي شوند و مؤمنان از بركات و انفاس روحاني بزرگان دين مستفيض مي شوند.