▐★♥★ ▐هفته ی وحدت ؛ آموزه های وحدت _ اماکن مذهبی و مقدّس ، آیینه ی تمام نمای وحدت ▐★♥★ ▐

[شهاب منتظر]

اماكن و فضاهاي مقدّس سه نقش بسيار مهم دارند. اين نقش ها بطور گسترده اي در نظام هاي مذهبي مورد تصديق واقع مي شوند و براي رسيدن به اهداف مورد نظر اساسي و بنيادي هستند:

اوّل آنكه مكان مقدس نوعي ابراز ارتباط با خدايان( خدا،امر قدسي) و سخن گفتن در باب آن ها است.

دوم آنكه مكان مقدس مكان بروز قدرت الهي است.

سوم آن كه اين فضا به صورت يك شمايل محسوس و مشهود از اين جهان مادي عمل مي كند و به همين لحاظ صورتي را بر آن مي افكند و سازماني را براي ساكنانش و زائرانش به ارمغان مي آورد.
در اماكن مقدس اغلب نمادهايي وجود دارد كه نشانگر ارتباط مردم با الوهيت و امر قدسي است. به عنوان مثال مناره ها، ستون ها، گنبد ها،كاشي كاري ها،آينه كاري ها و... از اين دست نماد ها هستند.

روش ديگري كه نشانگر پيوند انسان و امر قدسي(خدا يا خدايان ) در مكان هاي مقدس است تمسك به نماد هاي خدا يا خدايان است يك مكان مقدس مي تواند شامل تصاوير و شمايلي از خدايان باشد كه بر حضور آنان دلالت دارد. اما اسلام در اين ميان به شدت در برابر تمكن خداوند در اشياء يا نمادهاي محسوس الوهيت مقاومت مي كند[30] و اين مهم در همه هنر هاي قدسي و اسلامي از جمله معماري مساجد، حرم هاي مطهر و اماكن متبركه رعايت شده است در معماري و هنر هاي اسلامي هيچ عنصر و نمادي كه بيانگر تجسم و تمكن خداوند باشد ديده نمي شود و هنر اسلامي و مخصوصاً معماري اسلامي با همه اجزاء و نمادهايش بيانگر بيگانگي و منزه بودن خداوند و لطافت اوست. در اسلام كعبه مركزي است كه عبادت خداوند به سوي آن انجام مي گيرد اما در آن تصويري از خداوند جاي نگرفته و مكان سكونت خداوند هم تلقي نمي شود. مسلمانان شيعه نيز بر خلاف آنچه برخي پنداشته اند در زيارت اماكن متبركه (همچون حرم مطهرامام رضا در مشهد وحرم مطهر امام حسين(ع) در كربلا و....) قصد قربت و نزديك شدن به خدا را مد نظردارند و ضريح و شخص امام مورد پرستش نيست و همچنين امام داراي مقام، عنصر الوهيت تلقي نمي شود؛ بلكه امام شخصي خود ساخته و در نهايت درجه ايمان، يقين و تقوا تلقي مي شود كه توانسته و مي تواند پيروان و زائران خود را به سوي حضرت حق رهنمون شود. شيعيان با حضور در اين اماكن و حرم هاي مطهر به عبادت ونيايش خدا مي پردازند و از فضا و جو معنوي و روحاني حاكم بر اين اماكن مقدس مستفيض مي شوند و از انفاس روحاني امام براي هدايت در مسير تقرب الهي مدد مي جويند.

يك مكان مقدس مي تواند هم مكان ارتباط با امور قدسي و خدايي و هم سخن گفتن در باب آن ها باشد تناقض نماي اصلي دين آن است كه اگر الوهيت در همه جا حاضر باشد در عين حال در جاي خاصي نيز بايد وجود داشته باشد. حتي اگر همه ي جهان مملو از شكوه خداوند باشد اين شكوه بايد در جايي آشكار شده باشد.

مكان مقدس، مكان ارتباط با موجودات الهي است و از اين جهت مأواي قدرت الهي به شمار مي رود؛ مثلاٌ در بسياري از اديان بين زيارت اماكن مقدس و شفا يافتن از بيماري- هاي روحي و جسمي ارتباط بسيار نزديكي وجود دارد و اين نشانگر مواجهه ي با قدرت الهي در اماكن مقدس است در امكنه ي مقدس به رستگاري نيز مي توان دست يافت. بر اساس سنت هاي گوناگون هندو مردن در بنارس و سوزانده شدن درآن جا يا پراكنده شدن خاكستر هاي مرده در رود گنگ مي تواند نشانه ي رستگاري متوفي باشد.

[شهاب منتظر]

مكان مقدس اغلب يك استعاره ي بصري براي يك دنياي ديني است رابطه ي ميان نظم بخشيدن به فضا و نظم بخشيدن به حيات انساني يك رابطه ي طبيعي است. مكان هاي مقدس دليل محدود شدگي نقشه هاي طبيعي براي جهت دادن به زندگي و شكل بخشيدن به جهان هستند. آن ها به فضا نظم مي بخشند و اين كار را با تنظيم مكان و هر آنچه درون آن است انجام مي دهند.

استعاره ي مكاني ديگري كه ارتباط نزديكي با مكان هاي مقدس دارد جهت يابي است مكان هاي مقدس توجه خويش را به سوي يك ناحيه كه از نظر نمادين اهميت دارد معطوف مي كنند و اين كار را با گردش به سوي آن ناحيه يا گردش محتويات دروني به سوي آن انجام مي دهند. كليساهاي قبطي و شرقي اوليه و كليساهاي غربي بعدي رو به طلوع خورشيد ساخته مي شدند. طلوع خورشيد براي مسيحيان نماد مسيح رستاخيز يافته است. كنيسه هاي يهوديان معمولاً رو به جهت بيت المقدس ساخته مي شدند مساجد و بسياري از اماكن مقدس اسلامي رو به سمت قبله (كعبه) ساخته مي شوند. اين مكان ها از آن جهت شبيه نيستند كه نظام هاي مشابهي جهت يابي را بيان مي كنند بلكه از آن جهت شبيه هستند كه يك جهت را معني دار مي كنند[31].

آستانه، در اماكن مذهبي مانند كليسا، مسجد، كنيسه و حرم و... بيرون و درون را از هم جدا مي كند. آستانه داراي اهميت زيادي است و با آئين هايي از قبيل سر فرود آوردن، لمس كردن با دست، بوسيدن و غيره همراه است. در فرهنگ ايراني و شيعه به مكان هاي دفن بزرگان دين «حرم» گفته مي شود و اين نكته جدايي درون و امتياز آن را به محدوده ي بيروني نشان مي دهد.

اكثر مرقد هاي مقدس در گذشته روباز يا با روزنه اي در سقف بوده اند كه نماد انقطاع از سطحي به سطح ديگر و ارتباط با ملكوت است[32].

جهان ممكن است به دلايلي«نا پاك» شده باشد كه مراقد و اماكن مقدس و مطهر پيوسته آنرا«پاك» مي كنند و به واسطه ي همين مكان هاي مقدس است كه جهان باز تقديس شده است[33]. جالب توجه است كه در عرف فرهنگ اسلامي از شهر هاي مذهبي چون مكه، مدينه، كربلا، مشهد، قم و... به خاطر وجود اماكن مقدس، با عنوان مقدس ياد مي شود؛ مثلاً گفته مي شود: شهر مقدس قم، كربلاي معلي، مدينه منوره، مكه مكرمه.
اماكن مقدس در فرهنگ بينش ديني همچون عالمي صغير در دل و مركز عالم كبير تلقي مي شوند. به نوعي مركز قلب و تصويري از عالم به شمار آمده اند.

مكان هاي مقدس هر چند گوناگون و متنوع باشند و به انحا و طرق مختلف ساخته و پرداخته شده باشند همه داراي خصيصه اي مشترك اند و آن اينكه همواره منطقه و ناحية محدود و مشخصي را به اشكال گوناگون بهره مند از قد است مي كنند و پيوند با خدا (امرقدسي) راممكن مي سازند محل و مكان مقدس به سر چشمه لايزال قدرت الهي و نيروي قداست تبديل مي شود كه آدمي فقط با گام نهادن در آن محدوده مي تواند از قدرت و قداست امر قدسي به نحو احسن بهره مند شود.[34] به عبارت ديگر اماكن مقدس ميعاد و ميقات و مكان ارتباط انسان و خدا و دروازه ي ورود به ملكوت الهي هستند.

همه ي پرستشگاه ها و اماكن مقدس از طريق تجلي الوهيت مقدس و متبركه مي شوند و انسان مؤمن و مذهبي با ورود به اماكن مقدس از جهان نا مقدس جدا شده و جهان و مكاني را غير از آنچه در خارج از مكان مقدس است، احساس و تجربه مي كنند. فرد مؤمن، علاوه بر اين در مكان مقدس زمان ازلي و مقدس را نيز تجربه مي كند. زماني غير از آنچه در خارج از مكان مقدس حس و تجربه كرده است. به بيان ديگر همانگونه كه «امرمقدس» خود «به كلي ديگر» و كاملاً متفاوت و متمايز از ديگران است، مكان مقدس و زمان مقدس نيز «به كلي ديگر» كلاً متفاوت و متمايز از ديگر مكان ها و زمان ها است.[35] زمان و مكاني اساطيري و ازلي و معنوي كه در آن فعل آفرينش الهي به گونه اي اسطوره وار تكرار مي شود.[36]

از كساني كه وارد مكان هاي مقدس مي شوند در اديان و مذاهب مختلف خواسته مي شود كه اعمال خاصي از قبيل: غسل، وضو، تطهير، در آوردن كفش‌، زانو زدن، سكوت، احساس انابه و انكسار و ... را انجام دهند كه همه ي اين ها حاكي از انقطاع از مكان و جهان عادي و پيوستن و درآمدن به مكان و جهان مقدس است.[37]

هدف از ورود به مكان مقدس و انجام اعمال آييني، رسيدن به موقعيت دائمي و بي رنج آغاز آفرينش و قبل از هبوط است كه از آن به عنوان «حسرت بهشت» تعبير مي شود.[38] انسان مؤمن و مذهبي در مكان مقدس كه محل تلاقي ماده و معنا و مكان «عقد زمين و آسمان»[39] و دروازه ي ورود به ملكوت است، «بوي بهشت» را حس مي كند.

[شهاب منتظر]

جمع بندي، نتيجه گيري و پيشنهاد


- امر قدسي (خدا) موجودي «به كلي ديگر» تصور ناپذير و فرا عقلاني است. امر قدسي تجليات و آياتي دارد كه انسان مؤمن مي تواند از طريق آن ها به شناخت او دست يافته و به سوي بارگاه او حركت كند. اماكن مقدس و متبرك از تجلي گاه ها و جلوه گاه هاي امر قدسي مي باشند. اين اماكن همچون آئينه ي ملكوت هستند و انسان مي تواند در اين اماكن حضور امر قدسي را حس كرده و مواجهه و ارتباط با او را تجربه كند.

2- وجود اماكن مقدس در جوامع مذهبي نقش مهمي در حيات معنوي و ديني مردم دارد و اعتقاد و باور به اين مقدسات در جوهره ي دين و روح و جان اين مردم رسوخ كرده است.

3- وجود اماكن مقدس و حضور مردم در اين اماكن باعث تقويت احساس ديني، تقوي و اخلاق در جامعه مي شود.

4- اماكن مقدس و حرم هاي مطهر نمونه و مثال گنبد آسمان، افلاك و ملكوت خداست. ملكوتي كوچك شده و قداستي در دسترس، قطعه اي از آسمان در قلب زمين؛ لذا بايد براي حفظ حرمت و روشن شدن اهميت اين اماكن برنامه هايي علمي و اساسي طراحي و اجرا شود.

5- اماكن مقدس و آئين ها و مناسكي كه در اين اماكن برپا مي شود، ميراث معنوي، عرفاني و فرهنگي آن جامعه است كه بايد در راه احيا و حفظ اين ميراث معنوي سعي كافي صورت گيرد.

6- دنياي از معنويت بريده ي غرب در حال بيدار شدن از خواب غفلت است و يك بار ديگر به معنويت گرايي توجهي جدي نشان داده است. امروزه در غرب بسياري از مؤسسات و نهادهاي علمي و پژوهشي در حال بررسي و تحقيق همدلانه ي پديده ي معنويت و معنويت گرايي و جلوه هاي مختلف آن است و در حال تلاش براي احياي اين پديده در جوامع خود مي باشند و تا كنون مقالات، كتب و دائره المعارف هاي متعددي در اين زمينه تأليف، تدوين و منتشر كرده و يا در دست انتشار دارند. لذا در جامعه ي ديني، ايماني و معنوي ما بايسته و شايسته كه مراكز علمي، پژوهشي و آموزشي مخصوصاً نهادهاي مربوط به آموزش و تبليغ دين همچون حوزه ها و دانشكده هاي الهيات و ... توجه و وريكردي جدي و علمي به پديده ي معنويت داشته باشند. و همچنين لازم كه از كتب مفيد و ارزشمندي كه در مغرب زمين پيرامون اين موضوع چاپ و انتشار يافته است. از سوي متخصصين و مترجمين به فارسي برگردانده شود. و در اين ميان محققان نبايد از نظر دور دارند كه اماكن مقدس الهام بخش و منتقل كننده ي حس ايمان و معنويت به مردم و جامعه مي باشند.

7- همان گونه كه قبلاً ذكر شد در فرهنگ اسلامي و شيعه اماكن مقدس و متبركه محل پرستش بوده؛ اما مورد پرستش نيستند. لذا در اهميت دادن و احترام گذاشتن و تقدس اين اماكن نبايد بيش از حد زياده روي و افراط صورت گيرد؛ چون ممكن است اين اماكن بعد از مدتي به صورت ناخودآگاه هدف و مورد پرستش قرار گيرند و از كاركرد اصلي خود كه همان محل پرستش خداي احد و واحد و محل تابيدن انوار الهي و تجليات معنويت الهي است، تهي گردند.

8- فرهنگ زيارت و مراسمات و دعاهاي مربوط به آن بايد مورد بررسي و تحقيق علمي قرار گرفته و مي بايست در راه تقويت و غناي بيشتر اين فرهنگ و اين رسوم فعاليت و دقت بيشتري صورت گيرد.

9- زائران اماكن متبركه سالكان سير الي الحق و زائران ملكوت الهي هستند. به همين خاطر اولاً بايد امكانات لازم براي رفاه حال آن ها در اين اماكن آماده گردد و ثانياً متوليان اين اماكن بايد با زائران برخوردي كاملاً اخلاقي و ايماني و معنوي داشته باشند و نبايد از نظر دور داشت كه راهي كه زائران براي رسيدن به حرم و مكان مقدس طي مي كند راهي دراز و طولاني است و اين حركت زائر به سوي حرم نوعي عبور و انتقال از ناسوت به لاهوت، از مرگ به زندگي و از انسان به خداست.

10- در جامعه ي ما متأسفانه با هجوم فرهنگ غربي از اهميت اماكن مقدس و بقاع متبركه كاسته شده است. لازم است صاحب نظران و دلسوزان حوزه ي علم، فرهنگ و دين و همچنين متوليان فرهنگي و تبليغاتي كشور با ارائه ي آثار و مقالات علمي و از طريق روانشناسي دين و پديدار شناسي دين يك بار ديگر اهميت و كاركرد معنوي، روحاني و اخلاقي مقدسات را به طبقات مختلف جامعه مخصوصاً نسل نوجوان و جوان يادآور گرديده و توجيه عقلاني و علمي كنند تا زيارت و رجوع به اماكن متبرك، نوعي ارتجاع و كهنه پرستي تلقي نشود و از همه مهم تر سيستم آموزشي (آموزش و پرورش و دانشگاه) بايد براي تقويت هوش معنوي دانش آموزان و دانشجويان برنامه داشته و در اين راه فعاليت حساب شده و دقيق علمي داشته باشند.

11- هنر اسلامي مخصوصاً معماري اسلامي در اماكن متبركه و حرم هاي مطهر، مجال نمود و بروز يافته است كه خود بيانگر و القا كننده ي نوعي تفكر، فرهنگ و معنويت خاص است. به نظر مي آيد اگر در اماكن متبركه (مخصوصاً حرم امام رضا) كارشناساني باشند كه به تحليل و نماد شناسي و تشريح جلوه هاي هنري و زيبا شناختي معماري اماكن متبركه بپردازند و يا جزوات و مقالاتي با اين موضوع تهيه شده در اختيار زائران قرار گيرد؛ مي تواند در ايجاد و فهم تجربه ي معنوي و قدسي حضور در اماكن متبركه مؤثر واقع شود.

[شهاب منتظر]

پی نوشت ها:


[1]- Della Thompson Pocket Oxford Dictionary Oxford University, Press 2000
2- كينگ؛ ويسنتون، مقاله ي دين، كتاب دين پژوهي، ترجمه ي بهاءالدين خرمشاهي، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1375، ص80 .
3- انيس؛ ابراهيم و همكاران، معجم الوسيط، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1374 .
4- كينگ؛ ويستون، ص 82 .
[5]- Bowker, jhon, Oxford concise Dictionary of world Religions Oxford University Press UK 2000
6- اُتُو؛ رودلف، مفهوم امر قدسي، ترجمه ي همايون همتي، تهران، انتشارات مقش جهان، 1380، ص 12
[7]- Doniger, Wendy, (ed) Marriam- Webster Encyclopedia of World Religion, U. S. A, 1999, p954
8- اُتُو؛ رودلف، صص 70 -69
9- همان، ص 48
10- همان، ص 51
11- قرآن كريم، سوره ي 23، آيه ي 27
12- اتو؛ رودلف، صص 70 -69
13- همان، صص 118 -117
14- همان، ص 258
15- همان، صص 266 -265
16- واخ؛ يوآخيم، جامعه شناسي دين، مترجم جمشيد آزادگان، سمت، تهران، 1380، ص 18
17- الياده؛ ميرچا، مقدس و نامقدس، مترجم نصرالله زنگوئي، سروش، 1375، صص 13 -12
18- الياده؛ ميرچا، رساله اي در تاريخ اديان، مترجم جلال ستاري، سروش، تهران، 1372، ص 13
19- قرآن كريم، سوره ي 95، آيه ي 23- سوره ي 62، آيه ي 1
20- سوره ي 5، آيه ي 21 – سوره ي 20، آيه ي 12- سوره ي 79، آيه ي 16
21- سوره ي 16، آيه ي 102- سوره ي 2، آيات 87 و 253- سوره ي 5، آيه ي 110
22- عبدالباقي؛ محمد فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الكريم، سازمان انتشارات اسلامي، ذيل قدس
23- مولوي؛ جلال الدين، مثنوي معنوي، تصحيح نيكلسون، دفتر اول، بيت 1570
24- نصر؛ سيد حسين، آموزه هاي صوفيان، ترجمه ي حسين حيدري، انتشارات قصيده سرا، تهران، 1383، ص 53
25- شبستري؛ شيخ محمود، مثنوي گلشن راز، تصحيح صمد موحد، كتابخانه ي طهوري، 1370
26- الياده؛ ميرچا، مقدس و نامقدس، ص 21
27- كتاب مقدس، سفر خروج، باب 3، آيه ي 5
28- قرآن كريم، طه، 11 و 12
[29]- Brereton, Joel »Sacred space« in Marco Eliade (ed ) the Encyclopedia of Religion vol12 1987 pp 530-35
30- بررتون؛ جوئل، مقاله فضاي مقدس، مترجم مجيد محمدي، نشريه نامه فرهنگ شماره اول بهار 1377 ص125-122
31- بررتون، جوئل همان ص 128
32- الياده مقدس نا مقدس ص 24
33- همان ص 24
34- الياده رسانه اي در تاريخ اديان ص 346
35- همان، ص 358
36- الياده، اسطوره ي بازگشت جاودانه، ص 19
37- كينگ وينستون، همان، ص 77
38- الياده، رساله اي در تاريخ اديان، ص 358
39- الياده، اسطوره ي بازگشت جاودانه، ص 29

[شهاب منتظر]

منابع و مآخذ


* منابع فارسي1- اتو؛ رودلف، مفهوم امر قدسي، مترجم همايونهمتي، تهران، نقش جهان، 1380
2- الياده؛ ميرچا، رساله اي در تاريخ اديان، مترجم جلال ستاري، تهران، سروش، 1372
3- الياده؛ ميرچا، مقدس و نامقدس، مترجم نصرالله زنگويي، تهران،‌سروش، 1376
4- الياده؛ ميرچا، اسطوره ي بازگشت جاودانه، مترجم بهمن سركاراتي، تهران، نشر قطره، 1378
5- انيس؛ ابراهيم و همكاران، معجم الوسيط، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1374
6- برزتون؛ جوئل، فضاي مقدس، ترجمه ي مجيد محمدي، نشريه ي نامه ي فرهنگ، سال 8، شماره 1، بهار 1377
7- بوركهارت؛ تيتوس، هنر مقدس، مترجم جلال ستاري، تهران، سروش،‌1376
8- شبستري؛ شيخ محمود، گلشن راز، تصحيح صمد موحد، تهران، كتابخانه ي طهوري، 1370
9- عبدالباقي؛ محمد فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الكريم، تهران، انتشارات اسلامي، 1373
10- قرآن كريم، مترجم بهاءالدين خرمشاهي، تهران، انتشارات جامي، 1376
11- كتاب مقدس (عهد عتيق و جديد)، انجمن پخش كتاب مقدس، 1985
12- كينگ؛ وينستون، «مقاله ي دين» در كتاب دين پژوهي، مترجم بهاءالدين خرمشاهي، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1375
13- گرابار؛ الك و همكاران، هنر و معماري اسلامي، ترجمه ي يعقوب آژند، تهران، سمت، 1378
14- مولوي؛ جلال الدين، مثنوي معنوي، تصحيح نيكلسون، تهران، اميركبير، 1371
15- نصر؛ سيد حسين، آموزه هاي صوفيان، مترجم حسين حيدري و...، قصيده سرا، تهران، 1383
16- واخ؛ يواخيم، جامعه شناسي دين، مترجم جمشيد آزادگان، تهران، سمت، 1380

*منابع انگليسي17- Bowker, John, Oxford Concise Dictionary Of World Religion Uk oxford Universit Press 2000.
18- Breton Joel "Sacred Speac" In Mirca Eliade (ed) The Encyclopedia Of Reliyion Vol 12. New York Macmillan Publishing 1987.
19- Della Thompson( ed) Poclcet Offord Dictionary OR Ford univiesity press uk 2000
20- Doniger .Wend (ed)Marriam Webster Encyclopedia of Werld Relicsion U.S.A 1999.

[شهاب منتظر]