(...◕✿◕◕✿◕ جایگاه زنان در شریعت نبوی صلی الله علیه و آله وسلم ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

چکیده

زن در عصر شکوفایی خرد و دانش، همچون دوران باستان مظلوم است، و از او به عنوان ابزار و کالای اقتصادی برای رونق بازار مصرف و تجارت استفاده می شود. مکتب های مدافع حقوق زنان نتوانسته اند برای زن دریچه ای به سوی کرامت و عزت بگشایند، و در این میان آنچه که حضرت محمد - صلی الله علیه و آله - فرا راه زنان گشوده است، تنها راه نجات و تنها سبب رشد و رستگاری زن در دنیا و آخرت است.

رفتارهای نامناسب با زنان، همواره این سؤال را پیش روی ما قرار می دهد، که چه چیز منشأ رفتار حقارت آمیز با زنان است؟ آیا تفاوت سرشت زن و مرد، منشأ چنین رفتاری است؟ و آیا زن در نظام آفرینش، موجودی حقیر است؟

در آموزه های پیامبر اعظم - صلی الله علیه و آله - در سرشت انسانی و کرامت ذاتی،میان زن و مرد، تفاوتی دیده نمی شود، و هر دو به عنوان مخلوق و بنده خداوند، برای رشد و صعود به کمال انسانی و قرب الهی صلاحیت یکسانی دارند.

در این مقاله سعی بر این است که جایگاه زنان در آموزه های شریعت نبوی - صلی الله علیه و آله - و در کلام آن حضرت بررسی شود.

زن و آموزه های مکتب حضرت محمد - صلی الله علیه و آله -

نگاه نیک و انسانی نسبت به زنان در آموزه های شریعت نبوی، تنها راهی است که می توان به وسیله آن، جایگاه اصلی زنان را پیدا کرد. آموزه های مکتب محمد - صلی الله علیه و آله - و نگاه واقع بینانه آن، نسبت به زنان، به سان مشعلی فروزان است که می تواند زنان را از زندگی تحقیرآمیز و سرنوشت اسف بار، نجات دهد، و به آنان عزت، کرامت، بزرگواری، رشد و کمال بخشد. در این جا به پاره ای از آنها اشاره می شود.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

1ـ یکسانی گوهر زن و مرد در آفرینش

از دیدگاه پیامبر، زن و مرد هر دو انسان، مخلوق و بنده خداوند سبحانند و از لحاظ خلقت، دارای گوهر واحدند؛ یعنی از نفس واحد آفریده شده اند و مبدأ خلقت هردو یک چیز است.

در قرآن کریم در چهار مورد به آفرینش مردم از «نفس واحد» اشاره شده است. مقصود از این مردم، می تواند هم زن باشد و هم مرد:

«یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ و خلق منها زوجها»

«ای مردم! از [مخالفت] پروردگارتان بپرهیزید. همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید و همسر او را [نیز] از جنس او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانی [در روی زمین] منتشر ساخت.»

«و هو الذی أنشأکم من نفسٍ واحدةٍ»

« او (خدا) کسی است که شما را از یک نفس آفرید.»

«هو الذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ و جَعَلَ مِنْها زوجها لیسکن الیها»

«او (خدا) کسی است که شما را از یک نفس آفرید و همسرش را نیز از جنس او قرار داد تا در کنار او بیاساید.»

«هو الذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زوجها»

«او (خدا) کسی است که [همه] شما را از یک نفس آفرید و همسرش را نیز از جنس او قرار داد.»

در این آیات مبارک، از این موضوع سخن گفته شده، که آفرینش انسان از گوهر واحدی است، که از آن به «نفس واحد» تعبیر شده است، و افزون بر آن، خداوند منشأ آفرینش انسان، اعم از زن و مرد را، از خاک، سپس از نطفه می داند که مراحل خاصی را طی می کند، تا انسان کاملی شود؛ چنان که فرموده است:

«ولقد خلقنا الانسان من صلصالٍ من حمأٍ مسنونٍ والجانَّ خلقناه من قبل من نار السموم»

«به حقیقت ما انسان (حضرت آدم - علیه السّلام -) را از گل خشک، آفریدیم، و جن را قبل از او، از آتش سوزان خلق کردیم.»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

«یا ایها الناس ان کنتم فی ریب من البعث فانا خلقناکم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم من مضغة مخلقة وغیر مخلقة»

«ای مردم! اگر در باره برانگیخته شدن [در روز قیامت] تردید دارید [این تردید شما به جا نیست]زیرا ما شما را از خاک، سپس از نطفه، سپس از خون بسته شده، و بعد از آن، از گوشت نیم جویده ای که گاه صورت بندی شده و گاه صورت بندی نشده آفریدیم.»


نیز در دیگر آیات، منشأ آفرینش انسان، از خاک و نطفه بیان شده است.

آیاتی که ذکر شد بیان گر این است که زن و مرد دارای سرشت متفاوت نیستند، بلکه سرشت واحد و یکسان دارند، و مبدأ آفرینش هر دو به یک چیز بر می گردد که آن خاک، و سپس نطفه است.

مردان نسبت به یکدیگر، و نیز زنان نسبت به یکدیگر، صفت های متمایزی دارند، به گونه ای که دو نفر مرد یا دو نفر زن، از هر نظر، یکسان و بدون تفاوت نیستند؛ زیرا آفرینش هستی، تازه و به دور از تکرار است. با این همه، زن و مرد از نظر صفات جسمی و روحی تفاوت های زیادی با یکدیگر دارند. زن و مرد از دو گوهر جدا خلق نشده اند، بلکه مبدأ آفرینش هردو چنان که اشاره شد، به یک اصل و حقیقت می رسد که خاک و نطفه است؛ یعنی همان طوری که مبدأ آفرینش مرد، خاک و گل است، مبدأ آفرینش زن نیز گل و خاک است، پس نخستین انسان، حضرت آدم، از خاک خلق شده است و نخستین زن، حضرت حوّا، نیز از خاک آفریده شده است؛ نه این که حوّا از دنده چپ آدم خلق شده باشد. صاحب تفسیر نمونه، در تفسیر آیه «خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْس واحِدَة ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زوجها»گفته است: « آفرینش همسر آدم از اجزای وجود خود آدم نبوده بلکه، چنان که در روایات اسلامی به آن تصریح شده، از باقی مانده گل او آفریده شده است. اما روایتی که می گوید حوا از آخرین دنده چپ آدم آفریده شده است، سخن بی اساسی است که از بعضی روایات اسرائیلی گرفته شده، و هماهنگ با مطلبی است که، در فصل دوم از سفر تکوینتورات تحریف یافته کنونی آمده است. از این گذشته، این مطلب بر خلاف مشاهده و حس است.»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

شیخ طوسی از مفسران بزرگ اسلام، نیز می گوید: «این که حوا از دنده چپ آدم خلق شده، ضعیف و مردود است.»

عیاشی در تفسیرش از امام باقر - علیه السلام - نقل کرده که آن حضرت، این سخن را که حوا از دنده چپ آدم آفریده شده، تکذیب کرده و فرموده است که پدرم از نیاکانم و آنان از رسول خدا - صلی الله علیه وآله - روایت کرده اند، که آن حضرت فرمود: «حوا از همان خاکی آفریده شده است که حضرت آدم از آن خاک خلق شده است.»

سید شریف رضی در تفسیر «خلق منها زوجها» گفته است: « خداوند همسر حضرت آدم را از جنس او قرار داد، تا مایه آرامش خاطر او باشد.»

شیخ طوسی در تفسیر تبیان در ذیل آیه «خلقکم من نفس واحدة» یادآور شده است که این آیه به تمام آفرینش بشر اشاره دارد. به این معنا که آفرینش همه انسان ها از گوهر واحدی است، چه زن باشد و چه مرد.

ابو مسلم نیز در تفسیر این آیه گفته است: «خداوند حضرت آدم را از نفس واحد خلق کرد، و از همان نفس واحد، همسرش حوا، را آفرید.

به گفته علامه طباطبایی ـ رحمة الله علیه ـ نفس واحد همه انسان ها را دربرمی گیرد و اختصاص به مؤمنان ندارد. بنابراین، زنان نیز از همان نفس واحد آفریده شده اند.

افزون بر آنچه گفته شد، آیاتی نظیر «ولقد خلقنا الانسان من صلصال من حمأ مسنون»، «خلق الانسان من صلصال کالفخار»، «ومن آیاته ان خلقکم من تراب» زنان را نیز دربر می گیرد، زیرا در این آیات آفرینش انسان، در کنار آفرینش جن مطرح شده است؛ خداوند جنس جن را از آتش خلق کرده است و جنس انسان را از خاک؛ و این گونه آفرینش شامل زنان نیز می شود.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

شهید مطهری در باره یکسانی گوهر آفرینش زن و مرد می گوید: «آیا زن و مرد دارای یک طینت و سرشتند یا دارای دو طینت و سرشت؟ قرآن با کمال صراحت در آیات متعددی می فرماید که زنان را از جنس مردان و از سرشتی نظیر سرشت مردان آفریده ایم. قرآن در باره آدم اوّل، می گوید: « همه شما را از یک پدر آفریدیم و جفت آن پدر را، از جنس خود او قرار دادیم.» درباره همه آدمیان می گوید: « خداوند از جنس خود شما، برای شما همسر آفرید.»

هرچند میان قرآن، تورات و انجیل، در اینکه آفرینش انسان از عنصر خاک است، تفاوتی وجود ندارد، اما درباره کیفیت آفرینش، دیدگاه های متفاوتی دارند؛ زیرا همان طور که گفته شد، انجیل و تورات آفرینش زن را، از بخشی از بدن مرد می داند، ولی آنچه، از قرآن کریم، و کلام رسول خدا - صلی الله علیه وآله - بر می آید، این است که آفرینش زن و مرد از گوهر واحد و نفس واحد است، که در آن دوگانگی یا اصل و فرعی وجود ندارد.

شهید مطهری در این باره می گوید:

در بعضی از کتاب های مذهبی هست، که زن از مایه ای پست تر از مایه مرد آفریده شده، یا این که به زن جنبه طفیلی و چپی داده، و گفته اند که همسر آدم ابتدا از عضوی از اعضای طرف چپ او آفریده شده است؛ در اسلام و قرآن نظریه ای این چنین تحقیرآمیز، درباره سرشت و طینت زن وجود ندارد.»

بنابراین، در آموزه های شریعت نبوی نگاه طفیلی و تحقیرآمیز به زنان از لحاظ خلقت و آفرینش آنها نفی شده است و تمام زنان و مردان، از زن و مرد نخستین گرفته تا به امروز و تا قیام قیامت، از یک طینت و گوهر آفریده شده اند. از این رهگذر زنان در شریعت محمد - صلی الله علیه و آله - به خوبی توانسته اند در جایگاه واقعی خویش قرار گیرند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

2- تساوی زن و مرد در کرامت انسانی

چنان که گذشت، در شریعت نبوی، نگاه تحقیرآمیز به زنان، از این رهگذر که آنان فاقد کرامت انسانی، و ناتوان از کسب جایگاه ارزشی و معنوی اند، به شدّت نفی شده است؛ و زنان در مکتب حضرت محمد - صلی الله علیه و آله - توانسته اند از لحاظ کرامت و فضیلت، جایگاه واقعی و ارزشی خویش را به دست آورند، به گونه ای که در کرامت انسانی و کسب ارزش های معنوی بین زن و مرد تبعیض دیده نمی شود.

همچنین زنان در مکتب نجات بخش پیامبر مورد ستایش قرار گرفته اند، و به دلیل داشتن کمالاتی که آنها را مستحق «حیاط طیبه» و پاداش می کند، همسان با مردان، در قرآن کریم، از آنها یاد شده است. این مطلب از آیه های بسیاری استفاده می شود، از جمله:

«مَنْ عَمِلَ صالحاً من ذکرٍ او انثی وهو مؤمن فلنحیینه حیاة طیبة و لنجزینهم اجرهم باحسن ما کانوا یعملون»

«هرکس کار شایسته ای انجام دهد،خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده می داریم؛ و به آنان به بهترین اعمالی که انجام می دادند، پاداش خواهیم داد.»

«ومن عمل صالحاً من ذکرٍ او انثی و هو مؤمن فاولئک یدخلون الجنة یرزقون فیها بغیر حساب»

«هر کس عمل نیکی انجام دهد، چه مرد و چه زن، در صورتی که مؤمن باشد داخل بهشت خواهد شد، و به قدری رزق و روزی به ایشان عطا می شود که حساب ندارد.»

«ومن یعمل من الصالحات من ذکر او انثی و هو مؤمن فاولئک یدخلون الجنة ولا یظلمون نقیراً»

«هر کس [کاری] از کارهای نیک را انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان داشته باشد، داخل بهشت می شود و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد.»

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

«ومن یعمل من الصالحات وهو مؤمن فلا یخاف ظلماً ولا هضماً»

«آن کس که کارهای شایسته انجام دهد، در حالی که مؤمن باشد، نه از ظلمی می ترسد، و نه از کم شدن حقی [از او].»


در این آیات و نیز در دیگر آیات، زن و مرد به طور یکسان و بدون در نظر گرفتن اختلاف جنسشان، مستحق پاداش و حیات طیبه، دانسته شده اند، و تصریح شده بر این که خداوند عمل هیچ کدام را ضایع نمی کند و هر یک، ثواب و پاداش اعمال خویش را می بینند.


افزون بر آن، بعضی از زنان، نظیر حضرت مریم مورد تکریم و لطف خداوند قرار گرفته اند و از آنان به نیکی و شایستگی خاصی در قرآن یاد شده است؛ چنان که در سوره آل عمران از حضرت مریم به دلیل پاکیزگی اش، به عنوان زن برگزیده یاد شده و از سوی خداوند سبحان غذای مخصوصی در محراب عبادت به او عطا می شده است. نیز از زن فرعون به عنوان نمونه برای مؤمنان یاد شده است.


این آیات می رسانند که «کسب ارزش والای انسانی»، و «رسیدن به مقام قرب الهی»، به جنسیّت مربوط نیست، بلکه کسب ارزش به میزان ایمان و عمل صالح بستگی دارد، خواه زن باشد، خواه مرد؛ زندگی میدان مسابقه و رقابت سالم میان زنان و مردان در کسب ارزش و مقام والای انسانی است،و از این رهگذر میان زن و مرد تفاوتی به چشم نمی خورد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

3- عدم تبعیض در تکلیف و نیایش

در قرآن کریم، هدف از آفرینش انسان، پرستش خداوند سبحان و رسیدن به کمال، در سایه عبادت است؛ چنان که فرموده است: «وما خلقت الانس و الجن الا لیعبدون» و واژه «انس» در برابر «جن» آمده است و به طور یکسان زن و مرد را در بر می گیرد.

در مکتب رسول الله - صلی الله علیه و آله - زن و مرد هر دو قابلیّت تکلیف دارند، و برای تحمل مسئولیت یکسان مورد خطاب قرار گرفته اند و در نیایش و عبادت، مسئولیت های یکسانی به عهده آنها نهاده شده است. از نظر قابلیّت تکلیف و عبادت، رفتارهای تبعیض آمیز جنسیتی میان آنها وجود ندارد. اگر در پاره ای از موارد برخی از مسئولیت های سخت و زحمت آور از دوش زن برداشته شده، به این دلیل است که مایه رنج برای زن، یا ناسازگار با جسم لطیف و توان اوست؛ نظیر مشارکت در جهاد مسلحانه که به یقین برای احترام و مراعات حالت جسمی و روحی بانوان است، هرچند که راه مشارکت در جهاد به نحو داوطلبانه برای بانوان باز وبی اشکال است؛ چنان که در صدر اسلام، زنان، چنین مشارکتی داشتند.


به چند آیه از قرآن کریم، توجه کنید که در آنها، تکلیف زن و مرد یکسان است:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

«والمؤمنون والمؤمنات بعضهم اولیاء بعض یأمرون بالمعروف وینهون عن المنکر و یقیمون الصلاة ویؤتون الزکاة ویطیعون الله ورسوله اولئک سیرحمهم الله ان الله عزیز حکیم»


«مردان و زنان مؤمن و سرپرست یکدیگرند. امر به معروف و نهی از منکر می کنند، نماز به پا می دارند، زکات می پردازند، و فرمان بردار خدا و رسولند. خدا به زودی آنان را مورد مرحمت خود قرار می دهد. به یقین خدا عزیز و حکیم است.»


در این آیه می بینیم که زنان همانند مردان، به کارهای مهمّی نظیر امر به معروف و نهی از منکر، اقامه نماز، پرداخت زکات از مال خویش، پیروی از فرمان های خدا و رسول می پردازند، و در شأن و منزلت این وظایف فردی و اجتماعی، تفاوت جنسیتی میان آنها گذاشته نشده است.


«ان المصّدّقین والمصّدّقات واقرضوا الله قرضاً حسناً یضاعف لهم ولهم اجر کریم»


«مردان و زنان انفاق کننده، و آنها که [از این راه] به خدا قرض دهند [این قرض] برای آنان مضاعف می شود و پاداش پرارزشی دارند.»


در این آیه زنان در کنار مردان برای انجام کارهای نیک، نظیر کمک به درماندگان و تهیدستان، دست گیری از آنها، با پرداخت صدقه و قرض های بلاعوض، مورد تکریم، و مستحق اجر و پاداش مضاعف واقع شده اند.


از این آیات به خوبی استفاده می شود که در آموزه های شریعت نبوی، زنان از نظر به عهده داشتن تکالیف عبادی و مسئولیت های اجتماعی، شأن و منزلت خاصی دارند که هرگز قابل قیاس با شأن و منزلت زن در گذشته تاریخ، نیست.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

افزون بر همه این ها «قرآن در تمام مواردی که داستان خلقت آدم، و حکم الهی به نزدیک نشدن او به درخت ممنوع را بیان می کند و سرانجام فریب خوردن او از وسوسه های شیطانی و اخراجش از بهشت را شرح می دهد، آدم و همسرش را یکسان مورد خطاب قرار می دهد. نه از مسئولیت همسر آدم چیزی می کاهد و نه از سست تر بودن او در انجام امر الهی و زودتر فریب خوردنش سخن می گوید. از جمله آیاتی که به این موضوع اشاره دارد:


«[یاد کن] هنگامی که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده و خضوع کنید،همگی سجده کردند، جز ابلیس که سر باز زد، و تکبر ورزید، [و به سبب نافرمانی و تکبرش] از کافران شد؛ و گفتیم: ای آدم! تو با همسرت در بهشت سکونت کن و از [نعمت های] آن، از هر جا می خواهید، گوارا بخورید [اما]نزدیک این درخت نشوید که از ستمگران خواهید شد.»


«(گفتیم) ای آدم! تو و همسرت ساکن بهشت شوید، بعد از آن شیطان آنان را وسوسه کرد تا عورت ایشان را که پوشیده و پنهان بود به ایشان نمایاند. شیطان به آنان گفت: پروردگار شما ، از نزدیک شدن شما به این درخت جلوگیری نکرده، مگر به دلیل این که شما دو فرشته یا از افراد جاویدان می شوید، و شیطان برای حضرت آدم و حوا سوگند یاد کرد که به یقین هدف من پند و اندرز شما است، شیطان ایشان را از مقامشان فرود آورد. هنگامی که از آن درخت چشیدند عورتشان برایشان پدیدار شد، حضرت آدم و حوا گفتند: ای پروردگار ما! ما به خویشتن ستم کردیم.»


بنابراین، از نگاه کلی به آموزه های دین نبوی، به خوبی به دست می آید که زن از نظر قابلیّت تحمّل تکلیف و عبادت خداوند سبحان، جایگاه برازنده ای را درمکتب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به دست آورده و از رفتار اسف بار و تحقیرآمیز گذشتگان بیرون آمده است.