(...◕✿◕◕✿◕ زن در شاهنامه حکیم توس ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

کتاب شاهنامه دریای حکمت،معرفت،اخلاق و درس زندگیست.شعر از عناصری است که به وسیله آن میتوان به فرهنگ مردم زمان آن پی برد.شعرا اصولا انسانهایی نازک دل و متاثر از محیط میباشند که در واقع با سرودن شعر جدای از بروز درونیات خود به بازگویی احوال دوران خویش می پردازند.با بررسی اشعار شعرای متقدم و متاخرو در کنار آن بررسی تاریخ ایران،می شود به این مهم دست یافت که ادبیات ایران در تعاملی مستقیم و ارتباطی تنگاتنگ با وضعیت سیاسی و فرهنگی زمانه خود بوده است.البته در این میان نباید و نمیتوان نقش جغرافیا و تاثیر محیط طبیعی را بر شعر نادیده گرفت.

صحبت اصلی ما در باره جایگاه و مقام زن در شاهنامه فردوسی است که نشان از نوع فرهنگ و رویکرد جامه آنروز به مسئله زنان دارد.

فردوسی در جای جای شاهنامه از دلاوری ها و هوشیاری زنان،به ویژه زنان ایران، سخن به میان آورده است و آنان را همپای مردان وارد اجتماع نموده، ومقام منزلتی والا به زن بخشیده است، و این گروه از افراد جامعه را از نظر عقل و هوشیاری بسیار زیبا توصیف کرده است:

ز پاکی و از پارسایی زن

که هم غمگساراست هم رایزن

ودر جایی دیگر:

اگر پارسا باشد و رایزن

یکی گنج باشد پراکنده زن

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

این نشان از بزرگی و عظمتی است که که فردوسی برای زنان قائل است، همان زنی که چون پارسا و پاک بود و دارای عفت و عصمت، از مردان تکاور و وزراء و رهبران هوشمند و مردان خردمند برتر و بالا تر جلوه می کند.یکی از نکات بسیار جالبی که در اشعار حکیم می توان یافت اظهار وفاداری کامل زن است، زن به عنوان موجودی وفادار و فداکار معرفی شده است به گونه ای که در مواردی زیاد وجود خود را فدای مردان نموده تا حفاظت و نگهداری آنان را تضمین نماید .

می سراید:بدو گفت رای تو ای شیر زن

درفشان کند دوده و انجمن

یا:بدو گفت هرکس که بانو تویی

به ایران و چین،پشت و بازو تویی

نجنبناندت کوه آهن ز جای

یلان را به مردی تویی رهنمای

ز مرد خردمند بیدار تر

ز دستور داننده هوشیارتر

همه کهترانیم و فرمان توراست

بدین آرزو، رای وپیمان توراست

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

پس زن مورد بحث فردوسی ،راهنمای مردان جنگاور است، او می تواند خرد مند تر از مردان باشد، و هوشیار تر از فرمانروایان و زیرکتر از آنان، این است که مردان در برارش زانو میزنند و خود را کمتر از او می دانند،و تصور نمی شود که فردوسی اغراق گوید و همانگونه که رسم سرایندگان حماسه است هر کوچکی را بزرگ جلوه دهد تا بیشتر جلب توجه کند.در تاریخ هم بسیاری از حوادث شیرین و تلخ وجود دارد که در پشت پرده آن حوادث حضور زن یا زنانی خود نمایی میکند.

از دیگر صفاتی که فردوسی از زن ایرانی نقل می کند شرم حیاست:

بپرسید کآ هو کدام است زشت
که از ارج دوراست و دور ازبهشت
چنین داد پاسخ که زن را که شرم
نباشد به گیته نه آواز نرم

یا در جای دیگر:

کدام است با ننگ و با سرزنش
که باشد ورا هرکسی بد کنش
زنانی که ایشان ندارند شرم
به گفتن ندارند آواز نرم

و در باب پوشیده رویی می آورد:

هم آواز پوشیده رویان اوی
نخواهم که آید ز ایوان به کوی

یا:

همه روی پوشیدگان را ز مهر
پرازخون دل است و پرازآب چهر
همان پاک پوشیده رویان تو
که بودند لرزنده بر جان تو

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

اما فردوسی بهترین زنان را زنانی می داند که شوهران خود را خشنود کنندو این نکته وجه دیگری است از جایگاه زن در فرهنگ ایران قدیم:

بهین زنان جهان آن بود
کز او شوی همواره خندان بود


یا در جای دیگر:


به سه چیز باشد زنان را بهی
که باشند زیبای گاه مهی
یکی آنکه با شرم و با خواسته است
که جفتش بدو خانه آراسته است
دگر آنکه فرخ پسر زاید او
زشوی خجسته بیافزاید او
سه دیگر که بالا و رویش بود
به پوشیدگی نیز مویش بود


البته فردوسی در جای دیگر در گفته که پسر و دختر فرقی نمی کند:


چو فرزند را باشد آیین و فر
گرامی به دل بر چه ماده، چه نر



چو ناسفته گوهر سه دخترش بود
نبودش پسر، دختر افسرش بود

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

اما از طرف دیگر از برخی سروده های فردوسی چنین بر میاید که در اجتماع نمیتوان زنی را یافت که طرف مشورت قرار گیرد، لذا شرکت آنان در مسایل اجتماعی لطمه ای جبران ناپذیر برپیکر جامعه وارد می سازد:

همی خواست دیدن در راستی

ز کار زن آید همی کاستی

یا:

که پیش زنان راز هرگز مگوی

چوگویی سخن باز یابی به کوی

بدو گفت کز مردم سرفراز

نزیبد که با زن نشیند به راز

یا:

دگر بشکنی گردن آز را

نگویی به پیش زنان راز را

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

در این خصوص قابل ذکر است ادبیات آینه فرهنگ مردم در هر دوران است و فردوسی نیز بنا به تجارب اجتماعی و دریافتهای شخصی خود، در این ابیات تردید خود را نسبت به رازداری زنان ابراز داشته است. طبیعی است پذیرش این دیدگاه شاعر در هر دوران و جامعه طرفداران و مخالفان خاص خودش را دارد. به هر صورت او نه بعنوان یک پیامبر بلکه بعنوان یک شاعر به ابراز دیدگاههای خاص خود پرداخته است که منطبق با اوضاع اجتماعی و باورهای عمومی دوران زندگی اوست.

باز هم بگویم که ادبیات آینه فرهنگ مردم دوران است که با نظر به آن، میشود به لایه های درونی فرهنگ عامه مردم نفوذ کرد.


مردم سرزمین های کهن دارای گنجینه های گران سنگی هستند که از نیاکانشان سینه به سینه به آن ها رسیده است و آنان با خواندنش به چگونگی روزگار پدران و مادران خود آگاه می شوند و می فهمند که آنان برای زندگی کردن چه گرفتاری هایی داشته اند و چه گونه با آن ها کنار می آمده اند.


پس دو چیز را باید همواره به یاد داشته باشیم.یکی این که خود این افسانه ها بیانگر باورها و اداب مردم پیشین بوده اند، لذا در قلمرو شناخت یاریگر خردگرایان و اندیشمندان برای روشن ساختن گونه های زندگی ی مردم پیشین در سرزمین های گونه گون است.و دو دیگر این که هرچند این گنجینه ها سینه به سینه و از پدر به پسر رسیده است دست آخر سخن شناسی آگاه و توانا آن ها را گرد آورده و برای آینده گان به یادگار گذارده است.این گرد آورنده گان و سرآینده گان افسانه های کهن ملت ها به راستی ارج و ارزی والا در نزد مردم سرزمین خود که همه ی گیتی دارند.