۩ *** ۩ عهد نامه مالک اشتر ( مبانی مدیریت اسلامی ) ۩ *** ۩

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

در میان آئین نامه ها ،دستورالعملها و نظام نامه های حکومتی و مدیریتی هیچ متنی با عهدنامه مالک اشتر قابل مقایسه نیست .این عهدنامه که طولانی ترین
پیمان نامه ای است که از جانب امام علی (ع) نگاشته شده در برگیرنده اساسی ترین مباحث در حکومت و مدیریت است. مباحثی شامل :

• مبانی
  
• اصول
  
• روشها
  
• سیستمها
  
• و اخلاق حکومتی و مدیریتی
  

آن هم با استوار ترین و متین ترین زبان ولطیف ترین و عمیق ترین و کاراترین فرمان.

آموزه های امام علی (ع) اموزه های انسانی است که سراسر عقل و بینش است و بر مبنایی خردی عمیق و دیدی نافذ به مباحث حکومت ومدیریت پرداخته و انچه را بر ان اساس دریافته عرضه نموده است تا جویندگان را همواره راهنما باشد.

این اموزه ها اموزه های انسانی است که تربیت یافته قران کریم و مدرسه نبوی است و او میزانی روشن برای محک زدن خویش و حکومت و مدیریت و سیاست است به تعبیر ملای روم خطاب به ان حضرت :

تو ترازوی احد خود بوده ای *** بل زبانه ی هر ترازو بوده ای

منبع : کتاب دلالت دولت
نویسنده : مصطفی دلشاد تهرانی

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

شرح حاضر بر اساس تقسیم عهدنامه مالک اشتر به صد و ده بند صورت گرفته است تا بتوان با رویکردی دقیق تر و اساسی تر به تبیین مباحث ان پرداخت.

هر بند بیانگر ایینی کلی در حکومت ومدیریت است و هریک از این صد و ده ایین ، خود ، بیانگر اموزه های مدیریتی و حکومتی است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آیین 1 :

حکومت و مدیریت انسانی از پایگاه بندگی خدا

بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِیمِ


هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اَللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ مَالِكَ بْنَ اَلْحَارِثِ اَلْأَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلاَّهُ مِصْرَ

این آیین نامه ای است از بنده خدا ،علی امیرالمومنان به مالک اشتر پسر حارث ،در پیمان نامه خویش به او ،

هنگامی که وی را بر مصر سرپرست نمود.

1. اداره امور از جایگاه بندگی خدا

این که انسان از چه مجرایی گام در میدان اداره امور بگذارد و به رهبری بپردازد ، نقشی تعیین کننده در مدیریت و حکومت دارد. تصمیم گیری ها و رفتار و سلوک مدیریتی و حکومیتی به شدت متاثر از تلقی ها و دریافت ها از مدیریت و حکومت است . آن که از جایگاه بندگی خدا به حکومت و مدیریت می نگرد به روابط و مناسباتی هدایت گرانه ،خدمتگزارانه، امانتدارانه و پاسدارانه رو می نماید.

2. ادبیات فرماندهی
اداره امور از پایگاه خودگامگی ادبیات خود را دارد و اداره امور از پایگاه بندگی ادبیات خود را. به طوری که امام علی (ع) مبتنی بر چنین دریافتی از ادبیاتی بهره می گیرد که در آن هیچ نشانه ای از تحکم و تجبر ،خودمداری و سلطه گری نیست ،از اینرو فرموده است <<مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اَللَّهِ عَلِیٌّ >> در اینجا صیغه سوم شخص غایب به کار گرفته شده است و نفرموده است :(ما آمر به .....)(این آیین نامه ایست که فرمان میدهم به آن)......
چنین بیانی افاده میکند که این آیین سخنانی حق است و فرامینی شخصی نیست

3.حفظ سلسله مراتب در اداره امور
هیچ سازمان و حکومتی بدون سلسله مراتب صحیح و سازمان یافته راه به مقصد نمیبرد و لازم است در عین لطیف ترین روابط انسانی در اداره امور جایگاه اشخاص و نسبت آنان با یکدیگر کاملا روشن و مشخص باشد.

منبع متن عربی از سایت تبیان

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آیین 2

تبیین کلیات وظایف حکومتی و مدیریتی

جِبَایَةَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اِسْتِصْلاَحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلاَدِهَا


به منظور گرد آوردن مالیات ها ، و پیکار کردن با دشمنان آن جا ، و به سامان رسانیدن
مردمان و آباد کردن شهر های آن

1. توجیه امور
از لوازم مدیریت صحیح اداره امور مبتنی بر اگاهی و مشخص بودن وظایف و ماموریت ها در کلان و اجرای ان است.امام علی (ع) در ابتدای این ایین نامه وظایف کلان حکومت را مشخص نموده و مالک اشتر را نسبت به ان توجیه نموده است.این وظایف و ماموریت ها ی کلان در 4 حوزه تعریف شده است :

• حوزه امور مالی
  
• حوزه نظامی
  
• حوزه اجتماعی - سیاسی
  
• حوزه امور عمرانی
  

2. روشن بودن وظایف و ماموریت ها

فراتر از اگاهی و مشخص بودن وظایف و ماموریت ها و توجیه بودن سرپرستان نسبت به ان ها ، لازم است وظایف و ماموریت ها کاملا روشن و به دور از ابهام باشد ، چنان چه در عبارات امام (ع) تعابیر به گونه ای است که هیچ ابهامی در وظایف و ماموریت ها نیست .
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند :
کسی که بدون شناخت و دانش عمل کند ، خراب کردنش بیش تر از درست کردن اوست.

3.توجه به وظایف و ماموریت های اصلی
هر که در جایگاه اداره امور قرار می گیرد لازم است وظاییف و ماموریت های اصلی خود را بشناسد و اهتمام خویش را بدان ها معطوف کند و از پرداختن به امور بی ربط به حوزه ی وظایف و ماموریت هایش پرهیز نماید.

امام علی (ع) فرموده است :

چهار چیز نشانه ی به سر امدن دولت هاست : فرو گذاشتن اصول ، و چسبیدن به فروع ، مقدم داشتن فرومایگان و عقب زدن مردمان با فضیلت و لایق .

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آیین 3

اصلاح رابطه ی خود و خدا

أَمَرَهُ بِتَقْوَى اَللَّهِ وَ إِیْثَارِ طَاعَتِهِ وَ اِتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی كِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ اَلَّتِی لاَ یَسْعَدُ أَحَدٌ إِلاَّ بِاتِّبَاعِهَا
وَ لاَ یَشْقَى إِلاَّ مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا وَ أَنْ یَنْصُرَ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ

او را به ترس از خدا و برگزیدن طاعت او بر دیگر كارها و پیروى از هر چه در كتاب خود بدان فرمان داده ،
از واجبات و سنتهایى كه كس به سعادت نرسد مگر به پیروى از آنها ، و به شقاوت نیفتد ، مگر به انكار آنها و
ضایع گذاشتن آنها . و باید كه خداى سبحان را یارى نماید به دل و دست و زبان خود

1.اصلاح رابطه ی خود وخدا ، مهم ترین بنیان در حکومت و مدیریت

در اندیشه علوی به تبع آموزه های قرآنی-نبوی مهم ترین بنیان در حکومت و مدیریت اصلاح رابطه ی خود و خداست ، بدین معنا که انسان به میزانی که رابطه ی میان خود وخدا را اصلاح نماید و پرواپیشگی را بر خود حاکم سازد و در مرز های اطاعت خدا حرکت کند ، خداوند او را یاری فرماید و توانا سازد .به بیان امام علی (ع):

هر کس (رابطه) میان خود را با خدا اصلاح کند ، خدا میان او و مردم را اصلاح فرماید.و هرکس کار ان جهان خود را به صلاح آورد،خدا کار این جهان او اصلاح کند.

2. لوازم اصلاح رابطه ی خود و خدا


امام علی (ع) به سه موضوع اساسی برای اصلاح رابطه ی خود و خدا سفارش کرده است :

• پیش گرفتن پروای خدا
  
• مقدم داشتن اطاعت او بر دیگر کارها
  
• پیروی از انچه در کتاب خود بدان فرمان داده است ، از واجبات و سنت ها
  

این سه موضوع ، بنیان های اساسی در سازندگی شخص و جهت گیری او در حکومت و مدیریت است .

پرواپیشگی

امام علی (ع) پرواپیشگی را حق خداوند بر ادمیان معرفی کرده که برترین عامل اصلاح رابطه ی انسان با خدا است.
در اموزه های امام علی (ع) آمده است : پرواپیشگی عزت می بخشد و تبهکاری (فجور) ذلیل می سازد.

مقدم داشتن اطاعت خدا بر دیگر کار ها

به گمان بسیاری از زمامداران پاسداشت مقدم داشتن خدا بر دیگر کارها به معنای بسته شدن دست ها در پیشبرد کارهاست و همین گمان باطل منشا هرگونه تجاوز و حرمت شکنی شده است. امام علی (ع) به هیچ وجه نافرمانی خدا را در فرمان برداری کسی و پیشبرد کاری جایز نمیداند و میفرماید : (( اطاعت مخلوق در معصیت خالق روا نیست))

پیروی از کتاب الهی

امام علی (ع) کتاب الهی را مرجعی می داند که خطوط کلی روابط انسانی و مناسبات زمامداری را مشخص کرده است و پیروی از این خطوط چه واجبات و چه آداب و اخلاق موجبات نیک فرجامی را فراهم می کند و انکار کردن و ضایع ساختن آنها سبب بد فرجامی می گردد که بی گمان کتاب اهی بهترین جهت را مینماید:
(( همانا این قرآن به آیینی درس تر و استوارتر راه مینماید))

پایبندی به مرز های الهی و خطوط ترسیم شده برای زندگی زمینه ای اساسی برای توفیق در هر عرصه ای است.


3.وجوه اصلاح رابطه ی خود و خدا

امام (ع) سه وجه برای این امر بیان کرده است :

• قلب ( اعتقادات)
  
• ید ( کردار و رفتار)
  
• لسان (زبان و ادبیات)
  

انکه رابطه ی خود را با خدا در این سه وجه اصلاح کند در همه ی عرصه ها توفیق میابد.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آیین 4

سنت امداد الهی

فَإِنَّهُ جَلَّ اِسْمُهُ قَدْ تَكَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ

بی گمان خداوند - که باشکوه باد نامش - یاری هرکس را که او را یاری
نماید ضمانت کرده و ارجمندی هر کس را که او را ارجمند دارد به عهده گرفته است.

1. شناخت سنت های حاکم بر عالم

نظام حاکم بر عالم،نظامی قانون مند است و هیچ چیز در این عالم بیرون از نظام علی و قوانین سنتهای حاکم بر امور آن نیست .هرچه این قوانین با سنتهای حاکم بهتر شناخته شود و درست تر از آنها بهره گرفته شود ،توفیق در کارها بیشتر و اساسی تر خواهد بود به تعبیر امام علی (ع) :توفیق(در کارها)،عنایت (الهی) است .
اداره کردن امور بر اساس قواعد صحیح و بهره گرفتن از عوامل توفیق آور ،حکومت و مدیریت را در مسیر توفیق قرار می دهند .امام علی(ع) می فرماید :هر که خدا را مرشد و خیر خواه خود بگیرد،به توفیق دست یابد.


2.یاری خدا موجب یاری شدن

از جمله سنتهای الهی این است که هر کس خدا را یاری کند خداوند یاریش می نماید .

<< و قطعا خداوند هر کس را که او را یاری کند ،یاری می دهد ،که خداوند توانای پیروزمند است>> سوره حج آیه 40

خداوند متعال بی نیاز مطلق است و احتیاجی به کمک و نیازی به یاری ندارد و یاری کردن خداوند به معنای پیروی از او و عمل به خواست و فرمانهای الهی و حرکت در مسیر هدایت خدایی است .علامه محمد تقی جعفری در این برناره می نویسد :یاری خدا یعنی تطبیق قلب و عضلات و زبان بر مشیت خداوندی در کارگاه هستی:یاری خدا یعنی هماهنگ ساخت اراده انسانی با اراده خداوندی در عرصه پر تکاپو حیات.


3.ارجمندی خدا موجب ارجمند گشتن


یکی دیگر از سنتهای الهی این است که هر کس خداوند را ارجمند بدارد ارجمندی به او ارزانی گردد در منطق قران کریم عزت و ارجمندی بالاصاله از ان خداوند است و بالافاضه از ان مومنان و هرکه خواهان ارجمندی حقیقی است باید ان را از مجرای حقیقی اش دریابد.<< (هر که خواهان عزت است بداند که عزت به تمامی نزد خداست )یعنی به وسیله عبودیت حاصل می شود که آن هم جز با ایمان و عمل صالح بدست نمی آید)-سید محمد حسین طباطبائی-المیزان فی تفسیر القران>>

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آیین 5

خود سازی در مدیریت

وَ أَمَرَهُ أَنْ یَكْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ اَلشَّهَوَاتِ وَ یَزَعَهَا عِنْدَ اَلْجَمَحَاتِ فَإِنَّ اَلنَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ اَللَّهُ

. و او را فرمان مى‏دهد كه زمام نفس خویش در برابر شهوتها به دست گیرد و از سركشیهایش باز دارد ،
زیرا نفس همواره به بدى فرمان دهد ، مگر آنكه خداوند رحم فرماید

1.قدرت جولانگاه شهوت

قرار گرفتن آدمی در مراتب مختلف حکومتی و مدیریتی ملازم قدرت است ، و قدرت جولانگاه شهوت است زیرا قدرت به امیال و خواسته ها میدان می دهد و اگر خودسازی لازم صورت نگرفته باشد هرکس در هر مرتبه ای که باشد قدرت زده می شود و خواهش ها ی نفس خود را میدان می دهد و ستمگری و تباهگری می نماید .

2. لزوم مهار درونی

انسان در جایگاه حکومت و مدیریت علاوه بر مهارهای بیرونی ، نیازمند مهار درونی است . عاملی که انسان را از درون حفظ کند و مانع خود محوری ، قدرت طلبی ، تندی و تیزی و تجاوز گری او گردد.امام علی (ع) میفرماید :(( هشیار باشید خطاکاری ها چون چون اسبان سرکش و چموشی هستند که خطاکاران بر آنها سوار شده ، عنان گشاده می تازند تا سوار خود را به آتش دراندازند.))

3.آسیب شناسی مدیریت و حکومت در سایه ی سرکشی نفس

امام علی (ع) در این بیان زمامداران و مدیران را متوجه موضوعی اساسی نموده که آن آسیب شناسی مدیریت و حکومت در سایه ی سرکسی نفس است .لازم است سازو کار مدیریت و حکومت به گونه ای باشد که به سرکشی نفس میدان ندهد و عرصه ی یکه تاز برای هیچ کس فراهم نسازد.

4.عمومیت آسیب های نفسانی در جایگاه مدیریت و حکومت

نوع بیان امام علی (ع) به گونه ایست که نشان دهنده ی عمومیت آسیب های نفسانی در جایگاه مدیریت و حکومت است و در این عرصه هیچ کس مصونیت ندارد ، در هر مرحله ای که باشد.خدای پاک از هر کاستی این حقیقت را از زبان حضرت یوسف چنین بیان کرده است : (( و من نفس خود را تبرعه نمی کنم چراکه نفس قطعا به بدی فرمان میدهد مگر کسی را که خدا رحم فرماید )) سوره یوسف / 53

5. نفی تقدس حکومت و مدیریت

هیچ حکومت و مدیریتی از جایگاه تقدس برخوردار نیست زیرا حکومت کردن و مدیریت نمودن اموری جمعی است و در جمع آدمیان پیوسته خطا و خلاف پیش می آید.

6.نیازمندی به رحمت الهی در جایگاه حکومت و مدیریت

با توجه به ویژگی های مدیریت و حکومت و این که انسان ها در جایگاه قدرت پیوسته در معرض وسوسه های گوناگون قرار دارند که هیچ جایگاهی با آن قابل مقایسه نیست.نیازمندی زمامدار و مدیران به رحمت الهی و فراهم کردن زمینه ها و اسباب آن کاملا جدی است، انچه زمینه سازی اصلی برای دریافت این رحمت الهی است ، اصلاح رابطه ی میان خود و خداست.