بدون شك عصمت پیامبران و ائمه علیهم السلام اكت0سابی و بر اساس لیاقت و امتحان است ؛ زیرا اگر خدادادی محض باشد ، هیچ ارزشی ندارد و فضیلیت محسوب نمیشود .نكتۀ اساسی در بحث عصمت این است كه باید دید منشأ عصمت در معصومین چیست ؟ بنابر اعتقاد شیعیان كه با دلایل محكم و قاطع قابل اثبات است ، منشأ عصمت معصومین علم قطعی ، شهودی و وجدانی به حقایق امور و عواقب اعمال است ؛ به طوری كه سبب میشود ارادۀ انسان قوی و در نفس او قوه ای ایجاد شود كه او را از انجام گناه و لغزش محافظت میكند .این علم ، علمی است كه دارندۀ آن صاحب چشم بصیرتی میشود كه عواقب ، آثار و لوازم گناه و ترك واجبات را در دنیا و آخرت با تمام وجود لمس میكند . و از انسان موجودی میسازد كه در تمام عمرش حتی به اندازۀ زرهای با دستورات پروردگارش مخالفت نمیكند و حتی فكر انجام معصیت و یا ترك واجب در مخیلۀ او نمیگنجد .این مسأله حتی در برخی موارد برای سایر انسانها نیز اتفاق میافتد ؛ مثلاً انسانی كه میداند در داخل این ظرف زهر خطرناكی است ، هرگز از آن نخواهد نوشید و حتی فكر خوردن آن را نیز نخواهد كرد ؛ زیرا انسان به كشنده بودن زهر علم قطعی دارد و این علم باعث میشود كه انسانها در تمام عمرشان حتی یك بار مرتكب آن نشوند ؛ با این كه هر انسانی مختار است و هر وقت كه اراده كند میتواند با خوردن خودكشی كند ؛ چنانچه هستند انسانهای ضعیف النفسی كه حتی با دانستن كشنده بودن زهر ، با خوردن آن خود کشی می کنند .و یا مثلاً هر انسان عاقل ، آگاه و آبرو داری كه در جامعه دارای منصب و مقام رفیعی است ، هرگز اتفاق نمیافتد كه بدون لباس و لخت و عریان در ملأ عام ظاهر شود ؛ با این كه در انجام آن کاملا مختار است ؛ اما چون به عواقب آن آگاه است ، حتی انجام آن را تصور نمیكند .و یا مثلاً مادری که فرزندی شیرخواری دارد ، هر گز تصور این را نمی کند که چاقو بردارد و سر فرزند خودش را ببرد ؛ با این که این عمل از اعمال اختیاری مادر است ؛ اما علم این شیر خوار فرزند او است و علاقه شدیدی به او مانع این می شود که حتی این فکر پلید را از سر بگذراند .معصومین (علیهم السلام) از طرفی علم قطعی به عواقب گناه دارند و از طرف دیگر ذات خداوند را به حقیقت شناخته اند و می دانند که با انجام معصیت ، از دستور چه کسی سر پیچی خواهند کرد ؛ لذا در تمام طول عمرشان حتی فکر گناه را هم نمی کنند ؛ با این که در انجام آن قدرت کامل دارند .مرحوم شیخ مفید رحمت الله علیه در این باره می فرماید :العصمة لطف یفعله الله تعالى بالمكلف بحیث یمتنع منه وقوع المعصیة وترك الطاعة مع قدرته علیهما .عصمت ، لطفی از جانب خداوند كه شامل حال مكلف میشود و او را از وقوع در معصیت و ترك اطاعت باز میدارد ؛ با این كه آن شخص قادر به انجام آن دو است .النكت الإعتقادیة - الشیخ المفید - ص 37 .برای اثبات این علم برای معصومین علیهم السلام دلایل فراوانی وجود دارد ؛ از جمله در بارۀ حضرت آدم علی نبینا وآله وعلیه السلام میفرماید :وَعَلَّمَ آَدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَاالبقره / 31
در بارۀ حضرت داود و سلیمان علی نبینا وآله وعلیهما السلام میفرماید
:وَلَقَدْ آَتَیْنَا دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ عِلْمًا وَقَالَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنَا عَلَى كَثِیرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ . وَوَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَأُوتِینَا مِنْ كُلِّ شَیْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُالنمل / 15_ 16 .و نیز میفرماید :عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا . إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍالجن / 26_ 27 .در بارۀ حضرت یوسف علی نبینا وآله وعلیه السلام میفرماید :وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آَتَیْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذَلِكَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ . وَرَاوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَیْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوَایَ إِنَّهُ لَا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ . وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِینَ .یوسف / 22_23 .و باز در بارۀ حضرت یوسف علی نبینا وآله وعلیه السلام میفرماید :وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّی كَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِینَیوسف / 33 .همچنین از زبان حضرت یعقوب علی نبینا وآله وعلیه السلام وقتی كه فرزندانش وی را به خاطر گریه بر حضرت یوسف ملامت میكردند ، میفرماید :قَالَ إِنَّمَا أَشْكُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَى اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَیوسف / 86 .و در بارۀ حضرت لوط علی نبینا وآله وعلیه السلام میفرماید :وَلُوطًا آَتَیْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَنَجَّیْنَاهُ مِنَ الْقَرْیَةِ الَّتِی كَانَتْ تَعْمَلُ الْخَبَائِثَ .الأنبیاء / 74 .و در بارۀ رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم میفرماید :َلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍالبقره / 120
وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِینَ
البقره / 145
.این علم الهی خاص ، لطفی است كه خداوند به بندگان برگزیدۀ خودش عطا كرده و سبب و منشأ ایجاد ملكۀ تقوی تا عالیترین درجۀ آن ؛ یعنی عصمت شده است . مثلاً در بارۀ حضرت یوسف علیه السلام همین علم باعث شد كه مرتكب فاحشه نشود ؛ با این كه كاملاً در انجام آن مختار بوده است .در نتیجه ، عصمت امری است اكتسابی ؛ اما منشأ آن علمی است كه خداوند به آنها لطف كرده است .موفق باشید