گذری بر افکارو زندگانی بانوی دو عالم خانم فاطمه زهرا سلام الله علیها

[ملکوت* گامی تارهایی *]

آرمان‌پذیری خانواده مکتب فاطمی(س)(1)

مهدیه‌سادات مستقیمی *
چکیده:
الگوبرداری از سیره‌ی حضرت فاطمه زهرا(س)، بهترین طریق معرفت به خطوط اساسی خانواده‌ی آرمانی است. مکتب فاطمی(س) به لحاظ تعالی برقراری اتحاد عقل عملی با عقل نظری، این قابلیت را دارد که با مراجعه به آن بتوان به معارف جزئی در پرتو معارف کلی دست یافت و در همه‌ی امور زندگی از آن بهره ‌جست. نوشتار حاضر، در راستای شناخت مهمترین عوامل تحکیم خانواده، ابتدا مقدمات و مبانی آن را در سنت و نگرش حضرت زهرا(س) به بحث می‌گذارد و به مباحثی همچون بینش توحیدی فاطمه (س) نسبت به خانواده، بر صواب بودن مقدمات ازدواج و اعتماد و اطمینان به دوام ازدواج می‌پردازد و سرانجام در بیان عوامل تحکیم خانواده در جلوه‌های رفتاری و گفتاری حضرت زهرا(س)، مسائلی از قبیل تدبیر در حسن سلوک با همسر، حمایت و دفاع از همسر، حفظ مراتب حجاب، تقسیم‌کار در خانواده و... را مورد بحث قرار می‌دهد.
واژگان کلیدی:
حضرت زهرا(س)، تحکیم خانواده، ازدواج، حسن سلوک، همسر.
تاریخ، موطن حادثه‌ها و زمان، بستر ظهور و بروز پدیده‌هاست؛ پدیده‌هایی که دم به دم به‌سان قطره یا موجی به سواحل تاریخ برخورد کرده و محو می‌شوند. در این میان، آن دسته از وقایع و حوادثی که ریشه در اخلاص و توحید دارند، باقی مانده و موجی برخاسته از ناپیداکرانه‌ی موجودیت آن‌ها، در بستر تاریخ، ساری و جاری می‌شود؛ چنان‌که جهاد عاشوراییان، همه روزها و همه زمین‌ها را دربرگرفت و در همه عوالم درخشید.
جلوه‌های رفتاری فاطمه (س) در محیط خانه و خانواده نیز جهادی دیگر بود که لوحی از اندیشه و حسن سلوک را در برابر همه قرون و اعصار گشود. وقتی چنین زنی پا به خانه بخت می‌گذارد و بر عرش همسری و مادری می‌نشیند، لحظه لحظه‌ی حیاتش، تاریخ و جغرافیای آرمانی‌ترین خانواده را رقم می‌زند و سرای او در سرسرای تاریخ، اسوه می‌شود.
اخلاص، مهمترین سرّ جاودانگی حیات فاطمه (س) است. فاطمه (س) از حیات و ممات خویش، جز خداوند، اراده نفرمود. حضرت (س) موفق‌ترین بانوی هستی در کامروایی از زندگی، عشق همسر و فرزند بود و از آن‌جا که حیات خانوادگی خود را نیز برای خداوند می‌خواست، چنین دعا می‌فرمود:
«... احینی ما عملت الحیاة خیراً لی و توفنی اذا کانت خیراً لی، اللهم انی اسألک کلمة الاخلاص...» (مجلسی، 1404ق: ج91، ص225)، «خداوندا، مادامی‌که می‌دانی در زندگی من خیری است، مرا زنده بدار و آن زمان که مرگ برای من بهتر است، مرا بمیران. خدای من، من از تو کلمه‌ی اخلاص را مسئلت دارم.»

[ملکوت* گامی تارهایی *]

معمولاً زنانی که از کانون خانواده ارضا شده و کامروایند، چنان به زندگی دل می‌بندند و از آن خرسندند که آن را با چیز دیگری معامله نمی‌کنند؛ ولی فاطمه (س)، حیات خود را با خداوند معامله کرد. وی در همه‌ی اعمال و رفتارش جز محبت و رضایت دوست، چیزی در نظر نداشت و تحقق این معنا را از درگاه دوست تقاضا نموده و می‌فرمود: «اللهم انی اسئلک بماتحب و ترضی.» (شیخ‌الاسلامی، 1377: ص227) فاطمه (س) عشق و محبت به همسر و فرزندانش را نیز، در ظلّ محبت خداوند طلب می‌کرد؛ چنان‌که در مقام نیایش با خداوند که منتهای آرزویش بود، این‌سان مناجات می‌کرد: «اللهم اجعلنا ممن کانه یراک الی یوم القیامة الذی فیه یلقاک و لاتمتنا الا علی رضاک. اللهم واجعلنا ممن اخلص لک بعلمه و احبک فی جمیع خلقه...» (مجلسی، 1404ق: ج87 ، ص338)، «خدایا! مرا قرار بده از کسانی که تو را تا روز قیامت (که در آن روز همه مشاهده‌ات می‌کنند) در نظر دارند و ما را به جز بر حال رضایت خودت نمیران. خدای من، ما را از کسانی قرار بده که عمل خودشان را برای تو خالص می‌نمایند و تو را در همه‌ی خلایق دوست دارند.»
فراز شریف «واحبک فی جمیع خلقه»، با تحلیل عرفانی، حائز نکات بسیار بلند توحیدی است و نشان دهنده‌ی این معناست که این بانوی موحد و مخلص، خداوند را در مظاهر خلقی می‌دیده و محبت او به مظاهر خلق نیز به واسطه‌ی حب ذاتی به ذات ظاهر بوده است، نه به مظهر؛ یعنی حد واسط محبت فاطمه (س) به همسر و فرزندانش نیز، چیزی جز محبت خداوند نبوده است.
به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست
حضرت (س) در اوج علاقه‌ی بسیار زیادی که نسبت به همسرش، علی(ع)، داشت، در فرازهایی از سخنان و مناجاتش پرده از لایه‌های درونی قلب خود برمی‌دارد و می‌فرماید: «یا رب لیست من احد غیرک تثلج بها صدری و تسرّ بها نفسی و تقربها عینی»، «خداوندا، هیچ احدی به جز تو سینه‌ام را خنک نمی‌کند و نفسم را مسرور و شادمان نمی‌نماید و هیچ‌کس جز تو چشم مرا روشنی نمی‌دهد.» (قیومی، 1374: ص48)
حضرت فاطمه (س) در زندگی خانوادگی، هر وقت تقاضایی داشت، آن را با رضایت خدا می‌سنجید و رضایت خدا را بر رضایت خویش مقدم می‌دانست. به عنوان نمونه، در یک حاجت مشروع، مثل تقاضای خادم، وقتی با پیشنهاد پیامبر(ص) مبنی بر جایگزین نمودن اذکار و تسبیحات به جای خادم مواجه می‌شود، چنین می‌فرماید: «رضیت عن الله و رسوله، رضیت عن الله و رسوله، رضیت عن الله و رسوله.» (شیخ بهایی، 1411ق: ص49) ایشان سه بار می‌فرماید: «من به آن‌چه که خدا و رسول(ص) راضی‌اند، رضایت می‌دهم.»

[ملکوت* گامی تارهایی *]

فاطمه (س) محبت فرزندان و پاره‌های قلب خود را نیز با خداوند معامله می‌کرد. چنان‌که وقتی پیامبر(ص) ایشان را از ماجرای شهادت امام حسین(ع) و واقعه‌ی خونبار کربلا آگاه فرمود، فاطمه (س) کلمه استرجاع را بر زبان جاری کرد و گریست و آن‌گاه فرمود: «یا ابة! سلّمت و رضیت و توکّلت علی الله» (کوفی، 1410ق: ص55)، «پدرم، من تسلیم شدم و رضایت دادم و به خداوند توکل می‌کنم.»
مسلم است کسی که همه‌ی وجودش و همه‌ی محبتش را با رضایت خدا معامله می‌کند، به آن‌جا می‌رسد که خداوند رضایت او را ملاک رضایت خود و غضب وی را معیار غضب خود قرار می‌دهد.
بینش فاطمی در انتزاعی‌ترین لایه‌های فلسفی و معرفتی، با مسائل عینی و واقعیت‌های ملموس در ارتباط است. ابعاد نظری شخصیت جامع حضرت فاطمه (س) با عرصه‌ی مسائل خانوادگی و همسرداری ایشان، پیوندی ناگسستنی و معنی‌دار دارد. حضرت فاطمه (س) الگوی جامع شخصیت زن مسلمان اسوه‌ای است که همه‌ی مناسبت‌های استغراق در بحر توحید و وحدانیت را با تمامی شئونات مربوط به عالم کثرت جمع کرده است. وجود بی‌کرانه‌ی حضرت فاطمه زهرا (س)، مجموعه‌ای صالح و کامل از تجسم همه‌ی خوبی‌ها و زیبایی‌ها است.
یکپارچگی و وحدت شخصیت در وجودهای مبارک و متعالی، در چنان اوجی است که همه‌ی حرکات و سکنات در پرتو آن، یک معنای خاص پیدا می‌کند و آن معنی چیزی جز عبودیت و عشق‌ورزی به حقیقت‌الحقایق نیست. معنای احترام به همسر و رحمت بر فرزند، در وجود حضرت فاطمه (س)، معنایی جز احترام به خالق و رحمت بر جلوه‌های او ندارد. بنابراین، نظام رفتاری فاطمی در شئونات خانوادگی، متشکل، منسجم و یکپارچه است. بخش توحیدی این نظام، مجموعه‌ای دقیق است که در آرمانی‌ترین اشکال، سازمان یافته است و بین اجزای این رفتار، هیچ نوع خلل، تضاد و تضاربی وجود ندارد و به همین جهت، سازمان نظام‌مند سیره‌ی فاطمی در شئونات خانوادگی، این قابلیت را دارد که بتوان از آن قوانین عمومی و خصوصی را انتزاع نمود. روابط کوچک و بزرگ داخلی یا خارجی این سازمان رفتاری، الله محوری است و خداوند در همه‌ی شبکه‌های ارتباطی، جلوه‌های فعل و قول و تقریر فاطمی حضور دارد. در کانون خانه و خانواده وی، خدا موج می‌زند و پروردگار عامل مهم بستگی همه‌ی اجزای اندیشه فاطمی است. عاملی که سبب جامعیت عمل و نظر در وجود حضرت فاطمه (س) می‌شود، فقط و فقط خداوند است.
اغلب شخصیت‌ها تنها در معدودی از سویه‌ها و زمینه‌های وجودی خود به بلوغ می‌رسند و از آن‌جا که دارای اعتدال و جامعیت نیستند، نمی‌توانند از معارف نظری خود در رابطه با کم و کیف انجام اعمال مدد گیرند. بنابراین، چون حیطه‌ی عقل نظری و عقل عملی ایشان از هم جدا است، نمی‌توانند معرفت کلی را با معارف جزئی درآمیزند و هرچند که در وادی اندیشه پیشتازند، لیکن در عرصه و میدان عمل توانمند نیستند؛ اما در شخصیت‌های متعالی، از آن‌جا که به اتحاد عقل عملی و عقل نظری رسیده‌اند، معارف جزئی در پرتو معارف کلی روشن می‌شود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

نوشتار حاضر درصدد است تا با بیان قوانین منتزع از سیره‌ی فاطمی(س) که سبب تحکیم خانواده می‌شود، نمادی برای تشکیل خطوط اساسی یک خانواده آرمانی ترسیم کند.
مبانی و مقدمات تحکیم خانواده در نگرش و سنت حضرت زهرا(س)
الف بینش توحیدی فاطمه (س) نسبت به خانواده
حضرت فاطمه (س) در والاترین درجات بینش توحیدی به‌سر می‌برد. این بانوی «غیب و شهود» و این ملکه‌ی «بود و نمود»، هر حسن مرتبتی را در سلوک خانوادگی، مرهون بینش توحیدی می‌دانست. زیرا چنان‌که اشاره شد، معرفت کلی و معرفت جزئی در گستره‌ی شناخت فاطمی هیچ گسستی ندارد. وجود نازنین فاطمه(س) از آن‌جا که تاج شهزادگی در ساحت دیدگاه توحیدی بر سر داشت، به الهام ربوی، بر تمام رمز و رازهای کدبانوگری و تدبیر منزل احاطه یافت و خود در این رابطه می‌فرماید: «الحمدلله الذی لم یجعلنی متحیرة فی امر من اموری»، «حمد خدایی را که مرا در هیچ یک از اموراتم متحیر و سرگردان نگذاشت.» (قیومی، 1374: ص122)
در مقام صدیقین، موحد همه حقایق را در پرتو حق مطلق ملاحظه می‌کند و جز یار در دیار هستی، دیّاری نمی‌بیند. صدق، عامل انکشاف بعضی از حقایق و کشف مغیّبات برای صدیقین است؛ چنان‌که حضرت یوسف(ع) در پرتو مقام صدیقیّت خویش، صور مثالی حقایق جزئی را در رویاها و منامات دریافت می‌فرمود و البته غیر از تعبیر خواب، بر علوم دیگری نظیر علم مملکت‌داری و حفظ خزاین نیز اشراف داشت. از اثرات وضعی مقام صدّیقیّت این است که صدّیق در مقام امور جزئی و شئون عالم کثرت نیز، از آگاهی‌های ژرف و حکمت‌های شگرفی برخوردار می‌شود.
حضرت فاطمه (س) دارای بالاترین مرتبه‌ی صدّیقیّت است. از این رو، وجود مبارک ایشان به «صدیقه کبری» لقب یافت. امام صادق (ع) در این‌باره می‌فرماید: «هی صدیقةالکبری و علی معرفتها دارت القرون الاولی»، «حضرت فاطمه (س) صدیقه کبری است و عصرها و نسل‌های پیشین بر محور شناخت و معرفت او می‌گردد.» (مهاجر، 1413ق: ج1، ص65) برحسب اقتضای این مقام، ایشان در زمینه‌ی حکمت عملی، بیشترین اشراف را به رموز تدبیر منزل، همسرداری و تربیت فرزند داشتند و سیره‌ی خانوادگی ایشان نیز، آرمانی‌ترین آیین‌ها و روش‌ها بوده است.
یکی از بنیانی‌ترین و ریشه‌دارترین مبانی تحکیم خانواده این است که بینش زن و مرد نسبت به خانواده، بینشی توحیدی باشد. پیشینه‌ی ازدواج، خواستگاری، ملاک‌های همسرگزینی، مهر، جهاز و...، همه و همه در زندگی فاطمه (س) توحیدی است و نور الهی سراسر عناصر و شاخصه‌های زندگی خانوادگی حضرت (س) را می‌پوشاند و این پیام را در سرسرای تاریخ همه همسران، طنین‌انداز می‌نماید که رکین‌ترین و استوارترین عماد در استحکام زندگی خانوادگی را می‌بایست در عرصه‌ی بینش توحیدی جستجو کرد.
فاطمه(س) جز خدا را نمی‌دید و در همه لحظات حیات پاکش، جز خدا و رضایت وی را طلب نمی‌کرد. شئونات زندگی او نیز در سایه‌سار خدادوستی و خداپرستی، بالنده می‌شد. خود درباره‌ی احوال توحیدی و عرفانی‌اش می‌فرماید: «شغلنی عن مسئلته لذّة خدمته، لاحاجة لی غیرالنظر الی وجهه الکریم» (دشتی، 1375: ص99)، «لذتی که از خدمت حضرت حق می‌برم، مرا از هر خواهشی باز داشته است و حاجتی جز این ندارم که پیوسته ناظر جمال زیبا و والای خداوند باشم.»
این‌چنین محبت خداوند، نهانی‌ترین لایه‌های دل لاهوتی فاطمه (س) را سرشار نموده بود و حب همسر و فرزند در پرتو محبت خدا برای وی تفسیر می‌شد؛ چنان‌که اصل انتخاب علی(ع) به همسری نیز، جز داعیه‌ی اخلاص نبود. از این رو، هنگامی که به واسطه‌ی انتخاب علی(ع)، در معرض طعن زنان قریش قرار گرفت، عرض حالی به خدمت حضرت رسول(ص) برد و آن‌گاه سر به آسمان بلند کرد؛ لبخند زد و فرمود: «رضیت بما رضی الله و رسوله»، «راضی شدم به آن‌چه خدا و رسول خدا(ص) به آن راضی‌اند.» (شیخ‌الاسلامی، 1377: ص273) و روزی که علی(ع) از وی پرسید: چرا از رنج گرسنگی و بی‌طعام ماندن خانه، وی را باخبر نکرده است؛ آن بانو در پاسخ نفرمود که علی جان من از تو شرم می‌کنم؛ بلکه فرمود: «یا ابالحسن! انی لاستحیی من الهی ان اکلف نفسک مالا تقدر علیه»، «ای ابالحسن! من از خدای خود شرم می‌کنم که به تو تکلیفی کنم که تو قادر بر انجام آن نیستی.» (همان)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

ب بر صواب بودن مقدمات ازدواج

یکی از علل مؤثر در تحکیم خانواده، خالی بودن پیشینه‌ی ازدواج و مقدمات آن از خلل و فساد است. هرچه نور خدا، نور محبت و صداقت در این پیشینه شعله‌ورتر باشد، امید این‌که این نور در سراسر زندگی مشترک زوجین تجلی کند، بیشتر است. چنان‌چه یکی از عوامل مهم تزلزل خانواده‌ها، مورد مطالعه قرار گیرد، روشن می‌شود که در بسیاری از ازدواج‌های ناموفق، مقدمات غلط و نابجایی وجود داشته که بذر سیاهی‌ها و کدورت‌ها را حتی قبل از ازدواج در زمین آن افشانده است. مروری اجمالی بر زندگی حضرت فاطمه (س) نشان می‌دهد که ممهّدات ازدواج ایشان در کمال تعالی و نورانیت بوده‌اند. در ذیل به نمونه‌ای از آن‌ها اشاره می‌شود:
1 رضایت زوجین نسبت به اصل ازدواج
اگر در اندیشه‌ی یکی از زوجین، ناخشنودی و نارضایتی از اصل ازدواج وجود داشته باشد، این عامل، تأثیرات منفی بسیاری در زندگی مشترک باقی خواهد گذاشت. هم‌چنین اگر این خشنودی و رضایت، رضایتی الهی نباشد، باز هم این ازدواج، ریشه‌ی مستحکمی نخواهد داشت. بنابراین، اگر دختری با اجبار خانواده ازدواج کند و خود تمایلی به آن نداشته باشد یا به واسطه علاقه و میل به مال، جاه و جمال مردی، همسر وی شود، در حالی‌که به لحاظ دین و خلق از او رضایتی ندارد، این ازدواج، ازدواج ممدوحی نمی‌تواند باشد و سبزی صلح و مودت در آن دیری نخواهد پایید. حضرت فاطمه (س) رضایت خود را از ازدواج با علی(ع) این‌گونه اعلام می‌فرماید: «رضیت بما رضی الله و رسوله» (دشتی، 1375: ص29)، «من به آن‌چه که خدا و رسول خدا(ص) راضی‌اند، راضی و خشنودم.»
کاوش در پهنا و ژرفای این عبارت شریف، تبیین‌کننده‌ی این حقیقت است که رضایتی که مقدمه‌ی ازدواج است، در صورتی سبب تحکیم خانواده خواهد بود که رضایتی الهی و خداپسندانه باشد. مفهوم عکس این قضیه شرطی نیز حجیت دارد و با قراین روایی مورد تأکید و تصریح قرار گرفته است. به تعبیر دیگر، مفهوم عکس این قضیه با منطوق کتاب و سنت، تنصیص شده است. چنان‌که روایات زیادی مشتمل بر این مضمون، در جوامع حدیثی وارد گردیده که اگر کسی به داعیه‌ی جمال و مال با کسی ازدواج کند، مال و جمال از او زایل می‌شود. وقتی عواملی گذرا و بی‌پایه، ریشه‌ی یک پیوند قرار گیرند، آن پیوند، با اولین باد خزانی افسرده خواهد شد؛ ولی اگر کسی تنها برای خدا و رضایت او قدم به ساحت زندگی مشترک بگذارد، این نیت الهی در تحکیم بنیان خانوادگی وی مؤثر خواهد افتاد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

2 رضایت خانواده از ازدواج

یکی دیگر از عوامل مؤثر در تحکیم خانواده این است که هر دو خانواده به ازدواج فرزندانشان راضی باشند. هرچه این رضایت به لحاظ کمی و کیفی عمیق‌تر باشد، این ازدواج از ضمانت و کفالت بیشتری برخوردار خواهد بود. آثار سوء ازدواج‌های تحمیلی، از همان نخستین طلیعه‌ی ازدواج نمودار می‌شوند. این تحمیل‌ها گاه مستقیم و گاه غیرمستقیم‌اند. چنان‌که گاهی خانواده‌ها به ظاهر فرزندانشان را از ازدواج منع نمی‌کنند، ولی آثار نارضایتی خود را در گوشه و کنار ممهّدات ازدواج یا پس از آن نشان می‌دهند و این‌چنین زوجین به بی‌رغبتی خانواده‌های خود پی می‌برند و این معنا در روحیه‌ی زندگی مشترک آن‌ها (خودآگاه یا ناخودآگاه) تأثیر خواهد داشت.
زندگی حضرت فاطمه (س) از این ضمانت محکم برخوردار بود و رضایت و خشنودی پیامبر(ص) از ازدواج فاطمه (س) با علی(ع) بر هیچ‌کس پوشیده نبود. پیامبر(ص) در همه‌ی مراحل زندگی این زوج، به عنوان یک عقل مجرب، از تداوم این ازدواج حمایت می‌فرمودند و در رفع مشکلات ایشان می‌کوشیدند.
3 عدم توجه به ارزش‌های باطل و دروغین در مراسم ازدواج
از دیگر عوامل مؤثر در استحکام خانواده، عدم توجه به ارزش‌های باطل و دروغین در مقدمات ازدواج، نظیر تعیین مهریه، تهیه جهاز، برگزاری مراسم ازدواج و... است. بررسی‌های به عمل آمده نشان می‌دهد که گاه کدورت‌ها و مشکلات خانوادگی در همان سپیده‌دم زندگی مشترک به واسطه‌ی این برنامه‌ها و عدم توجه به ارزش‌های واقعی در طی آن‌ها به وجود می‌آید.
علی(ع) در صداق ازدواجش، همه‌ی داراییش را به فاطمه (س) داد؛ زیرا همه‌ی دارایی وی، تنها یک زره بود و ما به ازای آن تبدیل به وسایل ضروری زندگی آن دو شد. جهاز فاطمه (س) هفده قلم (چادر، مقنعه، پیراهن، حصیر، پرده، لحاف، متکا، لیوان گلین آب‌خوری، کوزه، کاسه گلی، آفتابه گلی، آسیاب دستی، مشک، تشت، حوله، پوست گوسفند و...) بیش نبود. در تمامی مراسم ازدواج فاطمه (س)، مستحسنات و مستحبات الهی، نورافشانی می‌نمودند. در مراسم ولیمه، فقرا و اغنیا با یکدیگر دعوت شده بودند. تهلیلات و تکبیرات به جای غنا و لهو و لهب، زینت‌بخش مجلس عروسی فاطمه (س) بود و در ملازمات عقد، نظیر مهر و جهاز و...، مراتب خلوص دیده می‌شد. وقتی به علی(ع) طعنه زدند که تو بافضیلت‌ترین و شجاع‌ترین مرد عرب هستی و می‌توانستی دختر ثروتمندی را به عقد خود درآوری تا خانه‌ی تو را سرشار از جهاز نفیس کند، آن حضرت(ع) فرمود: «انا قوم نرضی بما قدرالله و لانرید الاّ رضی‌الله و فخرنا بالاعمال، لا بالاموال» (بحرانی، بی‌تا: ج11، ص363)، «همانا ما گروهی هستیم که به مقررات الهی رضایت داده‌ایم و جز رضایت خدا چیزی نمی‌خواهیم و افتخار ما نیز به اعمال نیکو است؛ نه به مال و ثروت» و وقتی به فاطمه (س) طعنه زدند که تو همسر مرد فقیری شده‌ای که هیچ مالی ندارد، آن وجود نازنین فرمود: «رضیت به فوق الرّضا»، «من به علی(ع) راضی هستم و رضایت من از او فوق درجات رضایت است.» (مجلسی، 1404ق: ج43، ص97)
هنگامی که پیامبر(ص) به فاطمه (س) فرمود: «من تو را به مهر چهارصد درهم به همسری علی درآوردم»، ایشان در پاسخ فرمود: «رضیت علیاً و لاارضی بصداق اربعمائة درهم»، «من به علی(ع) راضی هستم؛ ولی به چهارصد درهم مهریه راضی نیستم.» سپس رسول خدا(ص) از وی سؤال می‌کند: «پس تو چه مهریه‌ای را طلب داری؟» آن حضرت(س) می‌فرماید: «من دل نگران امت توام؛ چه آن که فکر شما نیز مشغول امت است» و آن‌گاه خداوند شفاعت امت محمد (ص) را به عنوان صداق عقد فاطمه (س) به وی تقدیم می‌فرماید. (شیخ‌الاسلامی، 1377: ص284)
چنان‌که مشهود است، تمامی ارزش‌ها از نخستین طلیعه‌ی وصلت علی(ع) و فاطمه (س)، ارزش‌هایی الهی و راستین بوده است؛ در صورتی‌که این ارزش‌ها در کانون خانواده‌ی شیعیان ارج نهاده شود، بی‌شک دیگر شاهد زندگی‌های از هم پاشیده و نابسامان نخواهیم بود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

4 الهی بودن مراسم ازدواج

در تمام مراحل و موارد، مراسم ازدواج حضرت زهرا(س)، الهی بود. ولیمه‌ی ازدواج، مبارک بود؛ چرا که با آن فقیران مدینه را اطعام نمودند. فاطمه (س) با فریاد تکبیر به خانه‌ی امیرمؤمنان(ع) مشرف شد و در میانه‌ی راه پیراهن عروسی خویش را مسکین بخشید. (مظاهری، 1372: صص 67-66) در روایت وارد شده است:
«قال علی(ع)، قال لی رسول‌الله(ص)، یا علی اصنع لاهلک طعاماً فاضلا، ثم قال: من عندنا الحم و الخبز و علیک التمر و السمن، ... ثم قال لی رسول‌الله(ص): ادع من احببت، فاتیت المسجد و هو مشحن بالصحابة، فاستحییت ان اشخص قوماً و ادع قوماً، ثم صعدت علی ربوة هناک و نادیت: اجیبوا الی ولیمة فاطمه (س)، فاقبل الناس ارسالاً، فاستحییت من کثرة الناس و قلة الطعام، فعلم رسول‌الله مما تداخلنی، فقال یا علی! انی سادعوالله بالبرکة» (مجلسی، 1404ق: ج3، ص94)، «علی(ع) می‌فرماید که رسول خدا(ص) به من فرمود: ای علی! برای اهل خود طعام بافضیلتی تدارک ببین و آن‌گاه فرمود: گوشت و نان از سوی ما و خرما و روغن از سوی تو تهیه شود؛ سپس فرمود: «ای علی، برو و هر که را خواستی، دعوت کن.» من به مسجد آمدم؛ در حالی‌که مملو از صحابه بود و شرم کردم از این که گروهی را دعوت کرده و جمعی را واگذارم؛ از این رو ندا دادم: مردم! به ولیمه‌ی فاطمه (س) بشتابید و مردم پذیرفتند؛ من از کثرت مردم و کمبود طعام شرم کردم و پیامبر(ص) از آن‌چه بر من رفته بود، باخبر شد؛ فلذا فرمود: علی، من برای ولیمه‌ی تو به برکت یافتن دعا می‌کنم» و این‌چنین، نشانه‌های برکت، رحمت و ایمان از مراسم ازدواج الهی علی(ع) و فاطمه (س) هویدا بود.
فاطمه (س) در شب ازدواجش به جای اندیشه در ارزش‌های بی‌ارزش، به حقایق عالم هستی می‌اندیشید؛ تا آنجا که علی(ع) متوجه اشک‌های پرفروغ و پاک او شده و حال وی را جویا گشت. فاطمه (س) فرمود:
«تفکرت فی حالی و امری عند ذهاب عمری و نزولی فی قبری فشبهت دخولی فی فراشی بمنزلی کدخولی الی لحدی و قبری، فانشدک الله ان قمت الی الصلاة، فنعبدالله تعالی فی هذه ‌اللیلة...» (شافعی، بی‌تا: ص295)، «در پیرامون حال و رفتارم فکر کردم و به یاد پایان عمر و منزلگاه دیگری به نام قبر افتادم که امروز از خانه پدر به خانه شما منتقل شدم و روزی دیگر از این‌جا به طرف قبر و قیامت خواهم رفت. در این آغازین لحظه‌های زندگی، تو را به خدا سوگند می‌دهم که بیا تا به نماز بایستیم و با هم این شب را عبادت کنیم.»

[ملکوت* گامی تارهایی *]

5 دعا و صدقه در ازدواج

دعا و صدقه از عوامل بسیار مهمی هستند که می‌توانند یک ازدواج را بیمه نمایند. دعا و صدقه در روایات و احادیث، به منزله‌ی سپری معرّفی شده‌اند که بلاها را دفع می‌نمایند. هیچ ازدواجی در این عالم محقق نمی‌شود، مگر این‌که در معرض بعضی بلیات جزئی یا کلی در اصل یا فروعاتش قرار می‌گیرد. استفاده از فرمول‌های غیبی که در باب آثار دعا و صدقه وارد شده است، می‌تواند حلاّل برخی از مشکلات اصلی و فرعی بنای ازدواج باشد. چنان‌که امام صادق(ع) می‌فرماید: «ما من قبض و لا بسط الاّ و لله فیه مشیة و قضاء و ابتلاء ...» (کلینی، 1362: ج1، ص152)، «هیچ گشایش و تنگی‌ای وجود ندارد، مگر این‌که برای خداوند در آن اراده، قضا، امتحان و بلیه‌ای وجود دارد.»
االبته مراد از بلا همیشه آفت نیست؛ بلکه حتی اگر در ازدواج رونق و گشایشی باشد، باز هم می‌توان آن را نوعی بلا دانست. «بلاء» نوعی اختبار و امتحان است و در نیک و بد استعمال می‌شود. جوهری در صحاح می‌گوید: «البلاء الاختبار یکون بالخیر و الشر. یقال: أبلاه الله بلاء حسناً و ابتلیه معروفاً.» (رک. امام خمینی، 1371: ص236)
در ازدواج حضرت فاطمه (س)، اثرات شریف دعا و صدقه هویدا است. هنگامی‌که جهازیه حضرت (س) را نزد پیامبر اکرم (ص) آوردند، اشک شوق از دیدگان مبارک ایشان جاری شد و دست به دعا برداشتند: «خدایا مبارک کن این جهازیه را که اغلب آن از گل است» و هنگامی که حضرت رسول(ص)، جواب مثبت فاطمه (س) را برای وصلت ایشان به دست آوردند، در طلیعه‌ی بشارت این وصلت تکبیر گفتند. علی(ع) می‌فرماید: «رسول خدا(ص) وقتی دخترش را به ازدواج من درآورد، نزد من آمد و فرمود: با نام خدا برخیز و این ذکر را بخوان: «علی برکة الله، ماشاءالله، و لاقوة الا بالله، توکلت علی الله...»، «بر سفره خدا می‌نشینم و راضی می‌شوم بر آن‌چه که او بخواهد؛ قدرت و قوتی نیست مگر از جانب خدا؛ پس به او توکل می‌کنم و یاری می‌طلبم.» سپس مرا در کنار فاطمه نشانید و گفت: «خداوندا ! اینان محبوب‌ترین مردم در نزد من می‌باشند؛ آنان را دوست بدار و خیر و برکت به فرزندان آن‌ها عطا کن و آنان را از هر آسیبی حافظ باش، من آن‌ها و فرزندانشان را از شرّ شیطان فریبکار به تو می‌سپارم.» (شیخ طوسی، 1372: ج1، ص38)
هر صدقه‌ی جزئی، بعضی از آفات و سیئات پیرامون ازدواج را دور می‌کند. متعالی‌ترین نماد این صدقه، بخشش پیراهن عروسی حضرت زهرا(س) در شب زفاف آن حضرت، توسط ایشان بود. چنان‌که در روایت آمده است:
«ان النبی(ص) صنع لها قمیصاً جدیداً لیلة عرسها و زفافها و کان لها قمیص مرقوع و اذاً بسائل علی الباب، یقول: اطلب من بیت النبوة قمیصاً خلقا.ً فارادت ان تدفع الیه القمیص المرقوع، فتذکرت قوله تعالی (لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا مما تحبون)[1] فدفعت له الجدید.» (شیخ‌الاسلامی، 1377: ص282)، «رسول خدا(ص) برای عروسی حضرت فاطمه (س) پیراهن تازه‌ای تهیه کرد و جامه‌ی کهنه و وصله‌داری نیز نزد فاطمه (س) بود، در این هنگام سائلی در زد و گفت: از خانه‌ی رسول خدا(ص) جامه‌ای کهنه می‌خواهم. فاطمه (س) خواست که جامه‌ی وصله‌دار را به وی بدهد، ناگاه به یاد آورد که خداوند فرموده است: «هرگز به فضیلت نمی‌رسید، مگر انفاق کنید از آن‌چه دوست دارید.» چنین بود که آن حضرت(س) جامه‌ی نو و جدید خود را به فقیر بخشید.»