در مکتب حضرت فاطمه سلام الله علیها

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حیات اجتماعى فاطمه (س)

در این قسمت مى‏ خواهیم از حیات اجتماعى فاطمه (س) و از حضورش در جامعه و شرایط حضور و تلاش‏ هاى اجتماعى او بحث كنیم. فصل اول آن را اختصاص داده‏ ایم به مسأله پوشش و عفاف فاطمه (س) تا نخست اعلام بداریم كه در نظام حیات اسلامى پوشش و عفاف براى حضور در عرصه اجتماعى یك اصل است و شیوه‏ اى كه غرب در این رابطه دارد و یا حجاب را مانع خدمت اجتماعى معرفى مى‏ كند دعوى بى موردى است. در آن از رمز و راز حجاب و اندیشه فاطمه (س) در این مورد و دامنه و مرز آن را مورد بررسى قرار مى‏ دهیم و در عین حال متذكر مى‏ شویم كه زینت و تجمل براى زن لازم است ولى تنها براى همسرش نه براى هر عابرى در راه .

فصل دوم آن در مورد حضور اجتماعى فاطمه (س) و ارتباط با جامعه است. در آن از احساس تعهد و مسؤولیت فاطمه (س) در قبال جامعه، اهتمام به امور مسلمین، رفع دردمندی ها و نیازمندی ها، نجات مردم از محرومیت‏ ها و استضعاف‏ ها، بخشش‏ ها و دستگیرى‏ هاى او از مردم و دوست دارى و دعاى او براى مردم سخن خواهیم گفت .

فصل سوم آن در مورد تعصب شكنى‏ ها است و در آن از این سخن خواهیم داشت كه به بركت وجود فاطمه (س) بسیارى از تعصب‏ هاى جاهلیت شكسته شده‏ اند خواه توسط پیامبر بوسیله او، و خواه توسط خود فاطمه (س)، نمونه آنها تعصب‏ ها در امر ازدواج، در مقام زن بودن، در حضور اجتماع، در اخلاق حق، در حركت و مبارزه و ایراد خطبه در شكستن تعصب‏ هاى زمانه...

و بالاخره فصل آخر آن در مورد هدایت و رهبرى زنان است و د رآن از این نكته پرده بر مى‏ داریم كه خانه فاطمه (س) مركزى بود براى آموزش و هدایت زنان در جنبه‏ هاى مختلف حیات كه فاطمه (س)بعنوان نخستین معلم زنان بحساب مى‏ آمد و مسوؤلیت‏ هاى سنگینى را از این بابت بر دوش مى ‏كشید دست پرورده‏ هاى بسیار داشت كه مهمترین آنها اسماء و فضه بوده‏ اند كه هر كدام با درس آموزى از فاطمه (س) در دنیاى اسلام درخشیدند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

فصل 17: پوشش و عفاف فاطمه (س)

مقدمه

این بحث را با رعایت اختصار برگذار مى‏ كنیم بدان خاطر كه بحث درباره پوشش و عفاف فاطمه (س) كه اسطوره عفت و تقواست بسیار بیمورد به نظر مى ‏رسد. مگر ممكن است كه در این زمینه غفلت و جهلى باشد كه براى بیان و اثبات آن تلاشى لازم باشد؟

آیات متعدد قرآن در خانه پدر فاطمه (س) نازل شده و امر به حجابش كرده - مگر ممكن است در این مورد غفلتى پدید آید - آن هم براى زنى كه ملكه اسلام والگوى مجسم یك بانوى اسلامى است؟ اینكه در عین حال راجع به آن سخنى به میان مى آید بدان خاطر است كه:

اولاً سرى مباحث مربوط به مكتب فاطمه (س) كامل باشد و ثانیاً مرز پوشش و عفاف و حد روابط آزاد مرد و زن ازطریق آن تا حدودى روشن گردد و ثالثاً زن مسلمان بداند بانوى او كه فاطمه (س) است چگونه زندگى مى‏ كرد و چگونه عمل مى ‏كرد و این درسى باشد براى آنها .

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

رمز حجاب و پوشش

بر طبق آیات قرآن وروایات سخن ازستر و پوشش زن است و براساس آنچه كه در سنت است اصل بر این است زن بگونه ‏اى مشى و حركت داشته باشد كه در عرصه اجتماعى جز به ضرورت هنوز چشمگیر نداشته باشد و از پوششى برخوردار باشد كه حجم بدن و زیبائى او پیدا نشود و این همان مسأله ‏اى است كه در جامعه تحت عنوان، حجاب مطرح است .

حجاب براى زنان بر خلاف تصور عده ‏اى عامل مصونیت زن از نگاه‏ هاى ناروا و پیشگیرى از تبدیل شخصیت و ارزش وجودى او به كالاى قابل مبادله است، ممكن است آن را از دیدى محدودیت بحساب آورند ولى این محدودیت براى حفظ مصالح عالیترى است كه در سایه آن شرافت و شخصیت زن محفوظ مى ‏ماند.

ساختمان وجودى مرد و زن بویژه در بعد طلب و تسلیم، و در جنبه پذیرش و رد، و یا در تصرف و انعطاف بگونه ‏اى است كه این ستر و پوشش مصلحةً باید توسط زنان اعمال گردد و شوق طلب و دعوت مرد را به همراه داشته باشد. در غیر این صورت حیات عاطفى و اجتماعى، و به دنبال آن حیات اقتصادى و شخصیتى زن در معرض خطر است و این مسأله ‏اى است كه باید در مجلد دیگرى مورد بررسى قرار گیرد. فى الجمله این نكته كفایت كننده را باید در نظر داشت كه صدور حكم حجاب از سوى پروردگار بدان خاطر نیست كه خداى خواسته باشد محدودیتى را براى زن و آزادى و بى بند و بارى را براى مرد پدید آورد و یا بى جهت موجب مزیتى و فضیلیتى از فردى براى دیگران شود. اعتماد به امر و نهى حكیمانه خدا ریشه بسیارى از افكار و اندیشه‏ هاى انحرافى را در این زمینه مى ‏زداید.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

الگوى عفاف فاطمه (س)

درمسأله پوشش و روابط مرد و زن در اسلام كیست كه از نظر الگوئى برتر از فاطمه (س) باشد؟ آنچه كه او عمل كرد و موضع گرفت حجتى است براى همه زنان در جامعه اسلامى، باید سعى بر این باشد از فاطمه (س) عقب نمانند و هم در مواردى از او جلو نزنند. فاطمه (س) یك میزان و محك است، یك معیار و وسیله سنجش است .

اگر در گوشه و كنار جامعه انحرافى بچشم مى‏ خورد و اگر خداى نخواسته در جاهائى در كوچه و خیابانى از جامعه اسلامى زنان و دختران بى‏بند و بارى حضور دارند بدان خاطر است كه یا دین را نمى ‏فهمند و یا اطلاعات دینى درست به گوشش‏شان نخورده است و البته جمع كسانى كه این چنین اند و جداً از حیات الگوئى فاطمه (س) بی خبرند اندك نیست .

این نكته مهمى است كه باید پیام فاطمه (س) را به گوش‏ها رساند، افراد از منابع مطمئنى باید خبر بدست آورند كه او چگونه مى‏زیسته و چه راه و روشى را در ارتباط با مردم اتخاذ مى‏كرده است. یا حضور اجتماعیش چگونه بود و به چه صورتى با دیگران آمد و شد و سخن داشته است .

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

طرز فكر فاطمه (س)

براى اینكه طرز فكر فاطمه (س) در رابطه ‏اش با مردان روشن گردد به سخن زیر توجه شود كه راویان آن متعدد و از جمله انس بن مالك از امیرالمؤمنین و دیگران است كه قبلاً از آن سخن گفتیم واینك هم مكرر مى ‏كنیم. على (ع) فرمود نزد پیامبر بودیم و او در منبر بود. پرسید:

- اخبرونى اى شئ خیر للنساء؟ به من خبر دهید و بگوئید چه چیز براى زن از همه چیز بهتر است؟ هر كس سخنى گفت و به نتیجه ‏اى منجر نشد. مردم درمانده و متفرق شدند. من به نزد فاطمه (س) آمدم وسؤال پیامبر را تكرار كردم. فاطمه (س) فرمود:

خیرللنساء ان لا یرین الرجال ولا یراهن الرجال - بهترین چیز براى زن این است كه آنها مردى را نبینند و مردى هم آنها را نبیند. [1] خبر را به پیامبر بردیم تحسین و تأكید كرد و فاطمه (س) را در كنار گرفت و فرمود ذریة بعضها من بعض [2].
و یا در شب ازدواج فاطمه (س) به هنگامى كه او به خانه شوهر رفت از پدرش پرسید تكلیف و وظیفه من وعلى در این خانه چیست؟ و پیامبر كارهاى داخل خانه را به فاطمه (س) سپرد وكارهاى بیرون را به على (ع). فاطمه (س) پس از تقسیم كار گفت جز خدا كسى نمى ‏داند كه چقدر خوشحال شدم كه رسول خدا (ص) مرا از مواجهه با مردان معاف نمود. [3]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

در دیدار مردم

او ضوابط پوشش را در رابطه با نامحرم كاملاً رعایت مى
‏كرد وسعى داشت از غیر محارم كناره‏گیرى داشته باشد [4] وداستان ذیل این سخن را نشان مى‏
دهد. روزى پیامبر به عمران بن حصین فرمود با من بدیدن فاطمه (س) نمى‏آئى! عمران گفت چرا یا رسول الله (ص)، مایل به دیدار او هستم و با هم به سراغ فاطمه (س) رفتیم .

در زدیم و پیامبر از فاطمه (س) رخصت خواست و فاطمه (س) اجازه ورود داد. رسول خدا (س) فرمود كسى همراه من است آیا با او داخل شوم؟ فاطمه (س) گفت جز پارچه ‏اى پشمین وسیله‏ اى براى پوشش و ستر خود ندارم .

رسول خدا (ص) دستور پوشش داد كه چنین و چنان خود را بپوشان تا وارد شویم فاطمه (س) عرض كرد چیزى كه سرم را بپوشاند ندارم - پیامبر پارچه ‏اى كهنه به همراه داشت كه با این پارچه سرت را بپوشان، و فاطمه (س) خود را پوشاند وآنان وارد شدند. [5]

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

دامنه ستر و عفاف

دامنه عفاف او به میزانی است كه حتی از فردی كور ونابینا حجاب می كند، ابن مكتوم بهمراه پیامبر بر حضرت فاطمه - سلام الله علیها - وارد شد. حضرت فاطمه - سلام الله علیها - خود را مستور كرد وكنار آنان آمد. دخترم او كور است و ترا نمی بیند چرا حجاب كردی؟ عرض كرد:

او مرا نمی بیند ولی من اورا می بینم اگر در پرده نباشم او بوی مرا استشمام می كند (كنایه از اینكه آن هم روا نیست) پیامبر فرمود گواهی می دهم كه تو پاره تن منی اشهد انّك بضعه مِنی[6]. همانگونه كه می ببینید حضرت فاطمه - سلام الله علیها - از جهت عفاف در كمال اوج است و زن مسلمان اگر بانوئی چون حضرت فاطمه - سلام الله علیها - دارد باید از او تبعیت كند نه دیگران.

آری،اینكه حدی كمتر از آن را مراجع تقلید و فقها اجازه دادند، بدان خاطر است كه عُسر و حرَجی در میان نباشد و كسی به خاطر احساس در بند بودن، خویشتن را گرفتار نبیند وگرنه برای آنكس كه خواستار حفظ عفت است و می خواهد همگام حضرت فاطمه - سلام الله علیها - باشد چاره ندارد جز آنكه اینچنین بیندیشد و عمل كند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

صورت جنازه حضرت فاطمه - سلام الله علیها -

حضرت فاطمه - سلام الله علیها - در امر ستر و عفاف حتی برای پس از مرگ خود در اندیشه بود. به اسماء كه محرم رازش بود فرمود: خوش ندارم بر جسد زن پس از مرگ جامه ای افكنند و حجم بدن را ورای جامه نمایان باشد در این باره چه می اندیشی؟ اسماء گفت در حبشه چیزی در مورد تابوت دیدم كه اینك صورت آن را بر تو نشان می دهم.

چند شاخه تر گرفت و آنها را خم كرد و به صورت عماری درآورد و متذكر شد كه جسد مرده را در دورن آن قرار می دهند و حجم بدن نمایان نمی شود. حضرت فاطمه - سلام الله علیها - آن را دید و پسندید و فرمود چیز خوبی است نقش زن و مرد در آن از هم متمایز نیست. و چون وفات یافتم تو مرا بشوی ونگذار كسی بر كنار جنازه ام بیاید و مرا در این گونه از تابوت گذارده (7) و در دنباله آن در برخی از روایات آمده است كه فاطمه - سلام الله علیها - فرمود: سترتنی سترك الله، مرا پوشانده ای خداوند تو را بپوشاند (و می گویند تابوت محمل گونه، از آن زمان پدید آمد).

زینت های آن حضرت

توصیه و دستور اسلامی این است كه زن خود را زینت كند ولی برای شوهر، متجمل باشد ولی در خانواده و برای همسر. و اسلام آن را یك وظیفه برای زن می داند و لذّات پدید آمده از آن را لذّاتی مشروع و حلال. در آنچه كه مربوط به بیرون است اسلام اصرار دارد كه زن متجمل نباشد، خود را به بوئی خوش نیاراید لباس شهرت نپوشد، در وسط خیابان راه نرود، از كفش و پای او صدائی برنخیزد و... و حضرت فاطمه - سلام الله علیها - این چینن بود و در تمام مدت عمر چنان عمل می كرد.
روایات ما سخن از این دارند كه حضرت فاطمه - سلام الله علیها - خود را برای همسر خویش آراست وحتی در یكی از جنگهای صدر اسلام كه علی بسلامت از جنگ باز می گشت حضرت فاطمه - سلام الله علیها - خود را آرایش كرد و به استقبال علی رفت، و این لذت حلالی است كه اسلام بر آن صحه گذارده و بانوی اسلام بدان عامل است و ما قبلاً در این مورد سخن گفته ایم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

در عین حال این سخن پیامبر - صلی الله علیه و آله - هم برای بیرون محیط خانه مطرح است كه فرموده بود:

« یا فاطمه ما من امراه تزینت حسنه»، ای فاطمه زنی نیست كه خود را بیاراید، «و خرجت من بیتها باحسن ملبوس»، ازخانه خود با زیباترین پوشش خارج شود، «حتی ینظر الیها الناس» و در پی آن در دید و منظر مردم قرار گیرد، « الا لعنها ملائكه السموات السبّع و الارضین» جز آنكه فرشتگان آسمان هفت گانه و زمین ها بر او لعنت فرستند، «و كانت فی غضب اللّه حتی تموت»، او هم چنان در خشم وغضب خداست تا بمیرد،«و یمور بها الی النار» و فرمان می دهد او را در دوزخ اندازند.
در عین حال در عین چنان پوشش و عفافی، زن می تواند به ضرورت نیاز جامعه و خودش حضور اجتماعی داشته باشد، از حق خود و خانواده، و از حق شرافت جامعه و اسلام دفاع كند. پوشش و ستر مانع حق گوئی و حق طلبی، و حتی مانع كار و تلاش نیست، حضرت فاطمه - سلام الله علیها - در عین چنان پوشش و ستر و در عین خانه داری و فرزندی داری :

معین و همكار همسر است، دارای حضور اجتماعی به موقع است، در مسیر هدایت زنان و بانوان است، خط سیاسی روشنی را تعقیب می كند، حق طلب است، مبارز است و در برابر ناروائی ها و نامرادی ها با تمام وجود می ایستد و حتی خلیفه زمان را به محاكمه می كشاند.

تاریخ فریقین پر است از اینگونه تلاش ها و اقدامات و این از یكسو پاسخی است به آنها كه حجاب را عامل محدودیت و قید وبند برای كار و تلاش اجتماعی معرفی می كند و از سوی دیگر درسی است برای همه آنها كه می خواهند در صراط مستقیم و وادی حق در سیر و سعی باشند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

[1] . منتهی الامال، ج 1 ص 133.
[2] . سوره آل عمران، آیه 34.
[3] . وسایل الشیعه، ج 14، ص 122.
[4] . ریاحین الشریعه، ج 1 ص 216.
[5] . حلیه الاولیاء، ج 2، ص 42.
[6] . منتهی الامال، ج 1، ص 134. دكتر علي قائمي- در مكتب فاطمه (س)