(...◕✿◕◕✿◕ تبیین اجتماعی بودن زن، در فرهنگ مهدویت ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

طلیعه - یکی از دغدغه‌های بانوان امروز و بلکه عامل اولویت دهی بسیاری از گزینش‌ها و انتخاب‌های ایشان در مسیر زندگی، چگونگی حضور و ظهور زنان در میدان بزرگی به نام جامعه و تأثیر بر این نهاد است.

هدف از این نوشتار آن بوده که جایگاه و مقصود از اجتماعی بودن زن و نیز کیفیت و نحوه حضور بانوان در جامعه از منظر فرهنگ متعالی اسلام و مهدویت مورد کنکاش قرار گیرد تا زنان منتظر موعود اسلام، نسبت خود با اجتماع را به درستی تصور، و سپس شکل صحیح آن را مورد تصدیق در فکر و عمل قرار داده و در متن زندگی خویش جاری سازند. آنچه در این مجال به عزیزان ارائه می‌شود، شروع و درآمدی بر این موضوع است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

انسان، موجودی اجتماعی و اسلام، دینی اجتماعی

مطالعات تاریخی در مورد انسان، به روشنی گویای این واقعیت است که انسان‌ها همیشه به صورت اجتماعی زندگی کرده‌اند و این مطلب، به صورت فطری در انسان وجود داشته است؛ بنابراین اجتماعی بودن نوع انسان، امری مسلّم و البته مورد تأیید دین می‌باشد. اما انسان‌های اولیه به این مسأله با آگاهی برخورد نمی‌کردند، بلکه توجه به آن، در قالب تأمین نیازها و با رهبری عواملی چون محیط و وراثت همراه بوده است.

علامه طباطبایی(رحمة الله علیه) مفسر بزرگ المیزان، توجه نخستین به این مسأله و برخورد آگاهانه با آن را به گواهی قرآن از جانب انبیاء دانسته و می‌گوید: «اولین کسانی که به طور تفصیل [و روشن] آدمیان را به اجتماع آگاه ساختند و به طور مستقل، توجه به حفظ اجتماع نمودند، پیغمبران بودند»؛1 کما این‌که قرآن کریم می‌فرماید: «مردم [در آغاز] يک دسته بودند؛ [و تضادى در ميان آنها وجود نداشت. به تدريج جوامع و طبقات پديد آمد و اختلافات و تضادهايى در ميان آنها پيدا شد، در اين زمان] خداوند، پيامبران را برانگيخت؛ تا مردم را بشارت و بيم دهند و کتاب آسمانى را ـ که به سوى حق دعوت مى‏ کرد ـ با آنها نازل نمود؛ تا در ميان مردم، در آنچه اختلاف داشتند، داورى کند. [افراد با ايمان، در آن اختلاف نکردند؛] تنها [گروهى از] کسانى که کتاب را دريافت داشته بودند، و نشانه‏ هاى روشن به آنها رسيده بود، به خاطر انحراف از حق و ستمگرى، در آن اختلاف کردند. خداوند ، آنهايى را که ايمان آورده بودند، به حقيقتِ آنچه مورد اختلاف بود، به فرمان خودش، رهبرى نمود. [اما افراد بى‏ ايمان، هم چنان در گمراهى و اختلاف، باقى ماندند.] و خدا، هر کس را بخواهد، به راه راست هدايت مى‏ کند».2

لازم به ذکر است که احکام مربوط به بُعد اجتماعی انسان، در ادیان گذشته بسیار محدود بوده است و به تدریج، جوامع انسانی هرچه به آخرین پیامبر و دین اسلام، نزدیکتر شدند، کامل‌تر می‌گشتند؛ به گونه‌ای که «اسلام، همه احکام خود را در قالب اجتماع ریخته و روح اجتماع را در همه این احکام، تا آخرین حدّ ممکن رسانده است. پیشوای اسلام، با آیاتی که بر او نازل می‌شد مردم را به طور دسته جمعی و همگانی به سوی یک زندگی سعادتمند و پاکیزه فرا می‌خواند. قرآن، دعوت خود را به دو صورت اعلام کرده است: [اولا] دعوت به اصل اجتماع و اتحاد؛ [دوم] دستور ساختن یک اجتماع اسلامی بر مبنای اتفاق و اتحاد و به هم پیوستگی در مسیر حفظ و حراست منافع و مزایای معنوی و مادی و دفاع از آن اجتماع».3 بنابراین میل به اجتماعی بودن در نوع انسان و از جمله زنان، میلی طبیعی است که باید به صورت صحیح، مهندسی و جهت داده شود.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

بسم الله الرحمن الرحیم

سلام

بنابراین میل به اجتماعی بودن در نوع انسان و از جمله زنان، میلی طبیعی است که باید به صورت صحیح، مهندسی و جهت داده شود.

موضوع بسیار مهمی است بخصوص که در عصر حاضر شرکت زنان در اجتماع اصلا قابل قیاس با حتی یک دهۀ گذشته نیست

وجود 50 نفر از یاران امام عصر(عج) از خانمها نشان از تأثیر عمدۀ خانمها در اجتماع است

پرداختن به این موضوع از ضروری ضروری ترین مسائل جامعه است

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ضرورت حضور اجتماعی بانوان


اگر بخواهیم زمینه‌های انسانی ظهور منجی عالم بشریت را فراهم آوریم تا نارسایی‌های همه جوامع و بویژه جامعه اسلامی، توسط امام قائم(عجل الله تعالی فرج الشریف) برای همیشه خاتمه یابد، ایجاد جامعه‌ای صالح، یکی از ضروریات این آرمان محسوب می‌شود که اهتمام به آن، تکلیف همه مسلمانان می‌باشد. پر واضح است که این وظیفه، شامل بانوان ـ به عنوان مربیان منابع انسانی جامعه اسلامی ـ نیز خواهد بود. به فرموده مقام معظم رهبری: «اینکه [رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)] می‌فرماید: من اصبح لایهتم بأمور المسلمین فلیس بمسلم،4 مخصوص مردان نیست. زنان هم باید نسبت به امور مسلمانان و جامعه اسلامی و امور جهان اسلام و همه مسائلی که در دنیا می‌گذرد، احساس مسئولیت کنند و اهتمام نمایند؛ چون وظیفه اسلامی است».5 بنابراین اگر انتظار فرج، تلاشی پویا برای فراهم نمودن زمینه‌های مردمی قیام حضرت حجت(عجل الله تعالی فرج الشریف) باشد، اجتماعی کردن زن منتظر، ضرورتی اجتناب ناپذیر به نظر می‌آید.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

سه رکن اجتماعی بودن زن و توجه تعادلی به آنها


برداشت صحیح از مفهوم اجتماعی بودن زن، مستلزم آن است که به مؤلفه‌ها و ارکان آن توجه کنیم که عبارتند از: خود، دیگری و ارتباط میان این دو.


آنچه که در درک معنای صحیح و مقبول اجتماعی بودن، بسیار تعیین کننده است، توجه به این نکته کلیدی است که باید به هر سه رکن این مفهوم، به صورت متوازن و متعادل نگریسته شود و سهم و حق هر یک به ایشان عودت داده شود. این مهم، همان رسالتی است که اسلام به عنوان دین حق، در صدد تفهیم و آموزش آن به انسان‌ها بوده و تفسیر خود از مقوله «اجتماعی بودن» را با توجه به آن بیان کرده است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

آسيب اجتماعي بودن با محوريت «خود»


توجه نکردن به نکته اخير باعث مي‌شود که آثار مخرب و زيان‌باري، هم بر فرد و هم بر جامعه عارض گردد و به جاي اينکه اين مسئله، به صلاح برسد، فاسد شود. به عنوان نمونه اگر به مؤلفه «خود» بيش از شأن آن توجه شود، حاصل آن حس تسلط و چيرگي بر ديگران به منظور بهره‌کشي از آنها به نفع خويش است. مفهوم «فمينيسم» يا زن‌سالاري ـ که در گفتمان‌هاي چند ساله اخير به چشم مي‌خورد ـ نوعي افراط در همين مطلب است که طيّ آن، زن يا صنف زنان، به اين امر تشويق مي‌شوند که در جامعه انساني، قدرت را براي رسيدن به منافع خويش به دست گيرند؛ حتي اگر حقوق ديگران و مردان پايمال شود.6 مصداق بارز اين مسأله را مي‌توان در جلوه نمايي و خود آرايي زنان و دختران مشاهده نمود؛ که اگر حدود اين تمايل دروني بانوان در روابط اجتماعي به خوبي ترسيم نشود، آثار ويران‌گر آن در جامعه، بسيار زياد خواهد بود؛ کما اينکه در تعيين حدود آن بايد به گونه‌اي عمل شود که اين ميل به صورت صحيح، تأمين شده و سرکوب نگردد. توجه آموزه‌هاي ناب اسلام به هر دو بُعد، حاکي از نگاه جامع اين دين مقدس به مسأله فوق مي‌باشد که تحت عنوان «حيا» و «عفت» بيان شده است؛ به گونه‌اي که در دعاي منسوب به حضرت مهديf چنين مي‌خوانيم: «اللهم تفضَّل... علي النساء بالحياء و العفّة».7 بنابراين اجتماعي بودن زن با محوريت خود: «عبارت خواهد بود از مهيا کردن علمي و عملي [وي] براي آنکه بتواند ديگران را هر چه بهتر، مفيدتر و سنجيده‌تر به کنترل در آورد»8 که قطعاً چنين نگرشي، در آيين اسلام پذيرفتي نيست.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

آسيب اجتماعي بودن با محوريت «ديگران»

برداشت اشتباه ديگر از اجتماعي بودن زن، ناشي از توجه بيش از حد به «ديگران» و «جمع» است؛ چرا که در اين صورت، رکن ديگر اجتماعي بودن، يعني «خود» و شخصيت او تحت شعاع قرار گرفته و به فراموشي سپرده مي‌شود، در اين حالت، وي، تابعي از محيط شده و تلاش مي‌کند هر چه بيشتر، خود را متناسب با اجتماع و فرهنگ و رسوم آن ـ هرچند که اشتباه باشد ـ مطابقت دهد. در چنين حالتي، زن، شخصيت مستقل خود را از دست خواهد داد و به عنوان ابزاري در خدمت اجتماع و حکمرانان آن قرار خواهد گرفت، امري که در مورد زنان غربي و نحوه حضور ايشان در جوامع غربي، کاملاً هويداست. زبان حال چنين کساني اين است که «خواهي نشوي رسوا، هم‌رنگ جماعت شو»؛ بدين گونه و با چنين منطقي، بانوان به موجوداتي بي‌شخصيت و بي‌اراده تبديل خواهند شد که نمي‌توانند تأثير مفيدي بر جامعه بگذارند؛ بلکه تنها، به صورت منفعلانه از جامعه متأثر مي‌شوند؛ کما اينکه در روايات آخرالزماني و عصر غيبت درباره اين آفت نيز مانند آفت قبلي هشدار داده شده است.

نگرش قرآني براي حفظ تعادل در اين زمينه، آن است که ضمن توجه و دلسوزي نسبت به ديگران و کمک مادي و معنوي به آنها، بايد مراقب بود که کرامت و کمال انسان از وي سلب نشود؛ اين بيان صريح قرآن کريم است که: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ لاَ يَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ؛ اى کسانى که ايمان آورده‏ ايد! مراقب خود باشيد! اگر شما هدايت يافته‏ ايد، گمراهى کسانى که گمراه شده‏ اند، به شما زيانى نمى‏ رساند. بازگشت همه شما به سوى خداست؛ و شما را از آنچه عمل مى‏ کرديد، آگاه مى‏سازد».9 نمونه بارز چنين زناني در قرآن کريم، حضرت آسيه، همسر فرعون است؛ کما اين که مصداق آن در بُعد منفي، همسر حضرت نوحA مي‌باشد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

آسيب اجتماعي بودن با محوريت «ارتباط»


سومين آفت ديگر اجتماعي بودن زنان، توجه بيش از حد به رکن «ارتباط»‌ است؛ به گونه‌اي که در اين صورت، بانوان از عدم حضور و ارتباط با ديگران، احساس وحشت و تنهايي مي‌کنند و موجوديت خود را در ارتباط با ديگران مي‌بينند. در حقيقت، «بودن» براي چنين شخصي «بودن» و وجود داشتن، به معناي «مرتبط بودن» است. براي جلوگيري از افتادن در دام چنين تصور اشتباهي، بايد «در نسبت ميان خود و ديگري، «اتکاي تکويني» و «وجودي» از هم تفکيک شوند. اتکاي تکويني به اين معناست که پيدايش مفهوم «خود»، در گرو آن است که فرد در ارتباط با ديگري قرار داشته باشد؛ اما اين به آن معنا نيست که استقلال وجودي ميان خود و ديگري برقرار نباشد. هنگامي که اين اتکا به نحو وجودي در نظر گرفته شود، نه تنها پيدايش مفهوم «خود» در گرو ارتباط است، بلکه اصولاً هويت «خود»، در اين ارتباط مستحيل خواهد بود. براي حفظ هر سه وجه مفهوم اجتماعي بودن، بايد اتکاي خود و ديگري را نسبت به هم، محدود به اتکاي تکويني بدانيم و آن را جايگزين اتکاي وجودي نسازيم؛ در اين صورت، ارتباط با ديگري، تمام حقيقت آدمي را در بر نخواهد گرفت».10 انديشه اسلام در رفع اين معضل و توجه به هويت «خود»، دعا و نيايش و ارتباط با خداي متعال است. همين نکته باعث شده تا انبيا و اولياي الهي در بحبوحه ارتباط با جامعه و اصلاح آن، اوقاتي از روز خود را به مناجات با خدا بپردازند؛ چنانچه در توصيف ياران امام زمانf آمده است: «شب‌ها نمي‌خوابند و در حالت عبادت، زمزمه‌هايي مثل صداي زنبور دارند. تمام شب را به عبادت مشغولند و روزها سواره به دشمن حمله مي‌کنند».

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

صورت متعادل و منطقي اجتماعي بودن زن

با توجه به آفات و برداشت‌هاي ناصحيحي که درباره اجتماعي بودن بانوان ذکر شد، اسلام و فرهنگ مهدوي به گونه‌اي اين مسئله را تصوير و تبيين نموده که «حضور در جمع»، «ارتباط با جمع»، «تأثير بر جمع» بانوان، به ترتيب از «خودباختگي»، «خودبيگانگي» و «خودخواهي» آنان که به واسطه توجه افراطي به مقوله «ديگران»، «ارتباط» و «خود» به وجود مي‌آيد پاک و منزه شود و با تربيت توحيدي به «خودباوري» و «خودآگاهي» و «خداخواهي» مزيّن گردد.

در تصويري که اسلام از بانوي اجتماعي ارائه داده هيچ يک از مؤلفه‌هاي «خود»، «ديگران» و «ارتباط»، مورد اجحاف، ظلم و بي‌مهري واقع نشده؛ چرا که اين تعادل با محور قرار دادن «الله» ايجاد شده است. در اين صورت، يک بانوي منتظر، از حيث روحي، فکري و عاطفي به وسعتي خواهد رسيد که ضمن شناخت قدر و منزلت خويش، از محدوده اميال فردي فراتر رود و به جاي توجه انحصاري به منافع خود، در انديشه نوع انساني باشد و خود را با آن پيوند زند و از همه مهمتر، اين امور را به نيت تقرب به خداي متعال و جلب رضاي او به انجام رساند. چنين فردي در عين اينکه با کسب فضائل فردي به حفظ کرامت خويش مي‌انديشد، در حوزه اجتماع نيز به انجام وظايفي که دين بر اساس استعدادهايش تعريف کرده، مشغول و با ايثار و احسان و شفقت و ساير فضائل اخلاق اجتماعي، به همدلي و همکاري با انسان‌هاي ديگر، حول امام مهدي و در سايه‌سار ولايت ايشان، نايل مي‌شود.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

*. فارغ التحصيل کارشناسي ارشد مهدويت.

1. روابط اجتماعي در اسلام، ص8.
2.«كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللهُ الَّذِينَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللهُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ»، سوره بقره/213.
3. روابط اجتماعي در اسلام، ص10-12.
4. کسي که صبح کند و به امور مسلمان‌ها همت نگمارد، مسلمان نيست، کافي، ج2، ص163.
5. سخنراني در اجتماع زنان خوزستان، 20/12/75.
6. البته در مورد مردان هم مي‌توان همين مطلب را گفت که با توجه به موضوع بحث از پرداختن به آن صرف نظر شده است.
7. البلد الامين، ص349.
8. دکتر خسرو باقري، سه مغالطه رايج درباره مفهوم اجتماعي بودن، فصلنامه تربيت، تابستان 74، ص91.
9. مائده/105
10. سه مغالطه رايج درباره مفهوم اجتماعي بودن، فصلنامه تربيت، تابستان 74، ص88.
11. بحار الانوار، ج52، ص307.


[مجله شماره 29 : - مقاله]