(**تفسیر ملاصدرای شیرازی**)

[محب الزهرا]

چاپ نخست كتاب «تفسیرالقرآن الكریم: تفسیر سوره فاتحه» (جلد اول) تالیف صدرالدین محمد شیرازی(ملاصدرا) به تصحیح و تحقیق محمد خواجوی و با مقدمه و اشراف آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای، از سوی انتشارات بنیاد حكمت اسلامی صدرا منتشر و روانه بازار نشر شد.

---

این اثر كه نخستین جلد از مجموعه هشت جلدی تفاسیر ملاصدراست، سوره فاتحه‌الكتاب را شرح و تفسیر می‌كند.

بیشتر تفاسیری كه بر قرآن نوشته شده ـ ‌به‌لحاظ اهمیت موضوع و عظمت محور آن‌، یعنی كلام و كتاب الهی ‌ـ دارای اهمیت و احترام است، اما در این میان، تفسیر صدرالمتالهین حكیم ملاصدرا، امتیاز و ویژگی بیشتری دارد كه به سبب امتیازات كتاب و شخصیت والای مولف آن است.
با یك بررسی می‌توان اثبات كرد كه كمتر مفسری به تفسیر كلام الهی پرداخته كه دارای این عمق و گستره دانش اكتسابی و ارج معرفت شهودی و الهامی باشد كه در صدرالمتالهین بوده و در عین حال سلیقه و ذوق ادبی و نگاه عرفانی و فلسفی او را داشته باشد و با نگاهی آمیخته با همه این مزایا و مكارم، به كلام الهی نظر كند و یافته‌های شهودی و شخصی خود را در قالب شرح و بیان علمی و ذوقی قرآن بیان كند.
با یك بررسی می‌توان اثبات كرد كه كمتر مفسری به تفسیر كلام الهی پرداخته كه دارای این عمق و گستره دانش اكتسابی و ارج معرفت شهودی و الهامی باشد كه در صدرالمتالهین بوده


با وجود یك‌دست نبودن تفسیر قرآن صدرالمتالهین، به سبب تصنیف آن در دوره‌های مختلف عمری خود، باز روح حاكم بر آن، روحی واحد است و سیمای مولف و خاستگاه كلام او را نشان می‌دهد.
آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای، مقدمه مفصل خود بر تفسیر قرآن ملاصدرا را در سه دفتر تنظیم كرده است: قرآن‌شناسی، تفسیرشناسی و تفسیر كبیرصدرالمتالهین.

[محب الزهرا]

قرآن، آخرین كتاب آسمانی است كه به آخرین پیامبر وحی شده و بدون هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به دست پیامبر(ص) رسیده است. قرآن به زبان عربی رایج در عصر پیامبر(ص) نازل شد و در 114 سوره كوچك و بزرگ گنجانده شده است كه آن را در 30 جزء (بخش) مرتب كرده‌اند.
قبل از قرآن، كتاب‌های دیگری هم به صورت وحی برای پیامبران پیش از پیامبر(ص) نازل شده كه از میان آنها، می‌توان به تورات موسی(ع)، انجیل عیسی(ع) و زبور داود(ع) در قرآن اشاره كرد. به جز قرآن كریم، از هیچ‌یك از كتب آسمانی، متن كامل و مطابق اصل باقی نمانده است زیرا تورات دستخوش حذف و اضافات علمای یهود شد و انجیل كه به زبان آرامی و شاید عبری بود به كلی از میان رفت ولی حدود یك قرن بعد از حضرت عیسی(ع)، چندین نوشته و گزارش غیر مستند بنام انجیل به میان آمد كه اعتقاد محققان بر آن است كه انجیل حقیقی در میان آنها نبوده است.دفتر اول در پنج فصل سامان یافته است كه فصل اول آن به مساله وحی می‌پردازد. قرآن مجید با وحی بر پیامبر مكرم(ص) نازل شده است و شناخت قرآن نیاز به شناخت وحی دارد.كلمه وحی در لغت عرب به معنای سرعت و یا پیامی پنهانی (و سریع) آمده است وقتی كه میان دو طرف واقع شود. این كلمه مكرر در قرآن به كار رفته و از آیات مربوط به آن بدست می‌آید كه این كلمه به دو معنای خاص و عام به‌كار رفته است. با وجود یك‌دست نبودن تفسیر قرآن صدرالمتالهین، به سبب تصنیف آن در دوره‌های مختلف عمری خود، باز روح حاكم بر آن، روحی واحد است و سیمای مولف و خاستگاه كلام او را نشان می‌دهد

معنی عام وحی، ارتباطی «تدبیری» است كه از سوی خداوند متعال ارسال و ایجاد می‌شود و مقصود از آن القاء یك امر یا پیام چاره‌ساز یا یك عمل غریزی به طرف مقابل است و توجه و آگاهی مخاطب در آن شرط نیست. قرآن برای ارتباط با پیامبر(ص) سه‌گونه و سه طریق معرفی كرده است. یعنی همان‌گونه كه وحی به انسان با وحی به زنبور یا دیگر موجودات فرق دارد، در انسان‌ها نیز وحی به حسب درجه تكامل روحی و عقلی و ویژگی‌های آفرینشی آنها (كه از آن به نور یا گوهر ویژه یا شعور خاص تعبیر می‌شود) متفاوت است و حتی در میان پیامبران نیز وحی یك‌سان نخواهد بود. قرآن مجید شكل ارتباط خداوند متعال را با بشر (پیامبران) بر سه‌گونه و از سه راه تعریف كرده و در سوره شورا چنین آمده است: «و ما كان لبشر ان یكلمه الله الا وحیا او من وراء حجاب او یرسل رسولا فیوحی باذنه ما یشاء انه علی حكیم(شوری، آیه 51)».

[محب الزهرا]

فصل دوم این دفتر، به اعجاز قرآن پرداخته است. اعجاز به معنای «اثبات عجز طرف مقابل» است كه به اصطلاح درباره پدیده‌هایی غیرعادی و شگفت‌‌آور گفته می‌شود كه پیامبران راستین خدای متعال برای اثبات رسالت خود برای مردم زمان بعثت پدید می‌آوردند و به آن معجزه، (یعنی سبب عجز) نام داده‌اند. نمونه‌های معروف قرآنی و تاریخی آن، معجزات موسی و عیسی و سلیمان و شعیب و صالح و هود(علیهم‌السلام) است.
از پیامبر اكرم(ص) بیش از همه پیامبران معجزه نقل شده است كه آن حضرت به هر مناسبت برای اثبات ادعای خود و باور مخاطبان عرب در مكه و مدینه، پدید می‌آورد و مردم را حیرت‌زده و عاجز از انكار می‌ساخت.
قرآن را از دیرباز، معجزه‌ای از راه بلاغت و ادب زبان عربی می‌دانستند ولی هرچه از عمر آن گذشته، شگفتی‌های بیشتری از جهت لفظ و معنای آن پدید آمده و كشف شده كه امروز آن را می‌توان مجموعه‌ای از معجزات پیامبر دانست. معجزه‌ای كه از معجزه‌ سخن گفتن حیوانات و جمادات با پیامبر(ص) و شفای بیماران بدست آن حضرت، به مراتب مهمتر است.
از پیامبر اكرم(ص) بیش از همه پیامبران معجزه نقل شده است كه آن حضرت به هر مناسبت برای اثبات ادعای خود و باور مخاطبان عرب در مكه و مدینه، پدید می‌آورد و مردم را حیرت‌زده و عاجز از انكار می‌ساخت


تاریخ قرآن، عنوان فصل سوم این دفتر است. این فصل در 12 عنوان، تاریخ قرآن را از نزول آن تا قرائات سبعه بررسی كرده است. فصل چهارم، ساختار و سیمای قرآن را می‌كاود. و به مطالبی چون: محكم و متشابه، نسخ، حروف مقطعه، نام‌‌های قرآن، قسم‌های قرآن و تمثیل در قرآن می‌پردازد. كاركرد و نقش اجتماعی آن نیز عنوان فصل پنجم را تشكیل می‌دهد.

[محب الزهرا]

كلمه تفسیر در لغت تازی به معنای نقاب برگرفتن از چهره كلام یا هرنشانه با معناست و بیشتر در بیان و شرح (یعنی باز كردن) مفهوم متن یا كلام یا حتی یك پدیده و رویداد به كار می‌رود. تفسیر قرآن، به معنای كشف و توضیح مفاهیم و معانی پس‌پرده الفاظ آن و بیان (یعنی روشن‌سازی) مقاصد نهفته در آیات قرآنی است.
كلمه تفسیر را هم به‌لحاظ ماهیت نیمه‌پنهانی كه دارد باید به كارگاه تفسیر و تشریح معنا و ماهیت آن برد و هم باید ریشه روان‌شناختی و فلسفه آن را دریافت تا بدانیم كه چرا در همه زمان‌ها و دوران‌ها به شكل یك عادت بشری و بلكه یك ضرورت فردی و اجتماعی وجود داشته است.
كلمه تفسیر از دیرباز برای مسلمانان شناخته شده بود زیرا در قرآن این كلمه آمده و در حدیث هم درباره تفسیر آیات قرآن و شروط آن مطالبی ذكر شده است، از این‌رو كلمه تفسیر، معادل و مترادف با شرح و بیان و ترجمه آیات معنی می‌داد و نكاتی بلاغتی هم در این كلمه بود كه در الفاظ دیگر نبود.
این كلمه همزمان با نزول قرآن ـ‌‌به معنی شرح معنای (ظاهری) الفاظ‌ـ معمول شد و مسلمانان بالطبع برای فهم برخی آیات یا الفاظ قرآن به پیامبر(ص) پس از رحلت پیامبر اعظم(ص)، به امام امیرالمومنین علی(ع) و اهل‌بیت آن حضرت مراجعه می‌كردند و تفسیر و توضیح آن‌ را می‌خواستند و نتیجه همه این تفاسیر به صورت كتب حدیث باقی مانده و برخی از متخصصان حدیث، تفسیرهایی برپایه این حدیث‌ها بر قرآن فراهم آورده‌اند كه بنام تفاسیر روایی معروف است.

[محب الزهرا]

شرح و بیان آیات و مشكلات الفاظ قرآن ـ‌یا همان تفسیر‌ـ نخستین‌بار با شرح و بیان شخص پیامبر اكرم(ص) آغاز شد زیرا گاهی برای اصحاب با نزول هر آیه پرسشی پیش می‌آمد و بیش از همه علی(ع) و اهل‌بیت پیامبر(ص) ‌ـ‌كه معاشر دائمی رسول اكرم(ص) بودند‌ـ از معنی باطنی آیات پرسش می‌كردند.

كلمه تفسیر از دیرباز برای مسلمانان شناخته شده بود زیرا در قرآن این كلمه آمده و در حدیث هم درباره تفسیر آیات قرآن و شروط آن مطالبی ذكر شده است


بدیهی است كه پیامبر(ص) به حكم مقام نبوت و ارتباط با مبدء وحی، كامل‌ترین فرد در فهم قرآن بود و اصولا وحی با فهم آن ملازمه كامل دارد، از این‌رو بهترین مفسر قرآن خود پیامبر(ص) بود.
پس از پیامبر(ص)، از علی‌بن ابی‌طالب(ع) كسی نزدیك‌تر به پیامبر(ص) و به قرآن نبود و بر كرسی پیامبر(ص) نشست و به تفسیر پرداخت، زیرا كسی آگاهتر از او به قرآن نبود همان‌گونه خود او فرمود: «نیك می‌دانم كه هر آیه، در كجا و درباره چه چیز نازل شده است.»
امیرالمومنین علی(ع) نخستین كاتب وحی و دارای خط شیوایی بود و همه قرآن را به دقت نوشته و به تفسیر آن آگاه شده و بدون واسطه از خود پیامبر(ص) تفسیر آن را فرا گرفته بود و حال آن كه غیر اهل‌بیت، دیگر افراد، گاهی به واسطه دیگران تفسیری را از پیامبر(ص) نقل می‌كردند.
تفسیر قرآن تا حدود دو قرن و نیم بین فرزندان معصوم حضرت فاطمه(علیهم‌السلام) سینه به سینه و دست به دست می‌شد و هر امام از ائمه (یازده‌گانه) اولاد فاطمه(س) سند تفسیر خود را، مانند سایر احادیثشان، به پیامبر(ص) می‌رساندند.
علاوه بر اهل‌بیت(ع) چند تن از اصحاب پیامبر(ص) نیز مانند ابی‌بن كعب،‌ ‌زیدبن ثابت‌، عبدالله مسعود و عبدالله‌بن عباس ...، از پیامبر(ص) یا از علی‌بن ابی‌طالب(ع) تفسیر برخی آیات را روایت می‌كردند.
تفسیر قرآن در آن زمان تفسیر شفاهی بود و جز اهل‌بیت(ع) كه طبق روایات تاریخی دارای مصحف بودند یا چیزی مانند تفسیر مكتوب در دست داشتند‌، از هیچ‌یك از اصحاب چیزی به صورت تفسیر مصطلح و اثری تدوین شده، به دست نیامده است.
علاوه بر اهل‌بیت(ع) چند تن از اصحاب پیامبر(ص) نیز مانند ابی‌بن كعب،‌ ‌زیدبن ثابت‌، عبدالله مسعود و عبدالله‌بن عباس ...، از پیامبر(ص) یا از علی‌بن ابی‌طالب(ع) تفسیر برخی آیات را روایت می‌كردند


نوبت كه به تابعین (نسل پس از اصحاب) رسید، با جدیت دنبال كتابت روایات تفسیری افتادند و این گروه بیشتر از علی‌بن ابی‌طالب(ع) و شاگرد او عبدالله‌بن عباس، تفسیر قرآن را روایت و مكتوب می‌كردند كه نام برخی مانند مجاهد، عكرمه، طاوس یمانی و سعیدبن جبیر (كه مقدم آنهاست) معروف است.
روش در تفسیر، امكان تفسیر، نقش شیعه در تفسیر قرآن و فهم قرآن، عناوین دیگر دفتر دوم هستند.

[محب الزهرا]

حكیم و مفسر عظیم‌الشان، صدرالدین محمد قوامی شیرازی مشهور به ملاصدرا و ملقب به صدرالمتالهین یكی از ستارگان قدر اول فلسفه اسلامی و یكی از چهار ضلع مربع: ابن‌سینا، سهروردی، خواجه ‌نصیرالدین طوسی و ملاصدراست و در حدیث و تفسیر نیز مقام والایی دارد.

ملاصدرا پس از ورود به این اقیانوس بیكران، به تفسیر بخش‌های از قرآن روی می‌آورد و پیش از تفسیر سوره‌های دیگر قرآنی، نخست به تفسیر آیة‌الكرسی می‌پردازد. سال نگارش تفسیر آیة‌الكرسی به‌گفته خود مولف در حدود سال‌های 1022 تا 1025 است، زیرا وی سن خود را چهل و چند سالگی گفته (نیف و اربعین) و نیف را سه تا پنج سال می‌توان معین كرد.
وی با وجود فشار مصایب زندگی اجتماعی از پای ننشسته و در هر فرصت به تفسیر آیه یا سوره‌ای پرداخته است از جمله آنها تفسیر آیه نور است كه آن را در ماه ربیع‌الثانی سال یك‌هزار و سی (سال وفات شیخ بهایی) به پایان برده و در مقدمه آن از آزار و غم ‌زمانه شكایت كرده و بر دوری و فراق دوستان شكوه كرده كه ممكن است استاد وی شیخ بهاء‌الدین نیز یكی از همان از دست رفتگان وی باشد.
سه سال پس از پایان تفسیر آیه نور، تفسیر سوره طارق را به پایان برده (رجب سال 1030) و در همان سال تفسیر سوره یاسین وی نیز به انجام رسیده است.
صدرالمتالهین پس از نگارش تفاسیر مذكور، به فكر انجام آرزوی دیرینه خود یعنی نگارش یك دوره كامل تفسیر می‌افتد. این آرزو گرچه به شكل كامل تحقق نیافت و دعوت حق و لقاء‌الله فرصت این كار را به وی نداد، اما آن را با تفسیر سوره فاتحه(حمد) و اوایل سوره بقره (65 آیه) آغاز كرد و همین آغاز، با پایان حیات او و پایان تفسیرش همزمان شد.
استاد محمد خواجوی -‌مصحح این اثر- در مقدمه خود، نخست شرح حال مختصری از این حكیم الهی را همراه با تعریفی مختصر از حكمت متعالیه و معرفی آرای فلسفی او و بیان نظر وی درباره تفسیر و تاویل می‌آورد و سپس به تحلیل كتاب پرداخته و در پایان، كیفیت و روش تصحیح متونی را كه به وی واگذار شده و كارهایی كه در این زمینه انجام گرفته است، بیان می‌كند.
چاپ نخست كتاب «تفسیرالقرآن الكریم: تفسیر سوره فاتحه» (جلد اول) در شمارگان 2000 نسخه، 599 صفحه و بهای 150000 ریال راهی بازار نشر شد.