معنی و مفهوم توکل بر خدا (مفاهیم آیۀ 51 سورۀ توبه)

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

قُل لَّن يُصِيبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنَا هُوَ مَوْلاَنَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿توبه: ۵۱﴾

«بگو جز آنچه خدا براي ما مقرر داشته هرگز به ما نمي رسد او سرپرست ماست و مؤمنان بايد تنها بر خدا توكل كنند»

این آیه پاسخی به مشرکان و دیدگاه آنالن نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله است که در آیۀ قبل مطرح شده، در آن آیه، به یکی از نشانه های منافقین اشاره کرد، که اگر به پیامبر صلی الله علیه و آله خیری برسد، ناراحت، و اگر مصیبتی برسد، خوشحال می شوند. در آیۀ مورد بحث، خداوند به پیامبرش دستور می دهد که باید پاسخی قاطع و منطقی به آن ها بدهی و آن اینکه بگو : « لَّن يُصِيبَنَا ...».
منافقان همیشه منتظر فرصت هستند، تا در صورت شکستِ ظاهری مسلمانان یا بروز مشکلاتی برای آنات، طعنه زده و به مسلمانان ایراد بگیرند و خود را برتر از آنان جلوه دهند. آیۀ مورد بحث، پاسخ دندان شکنی به آن ها است.

اختیار انسان

برخی چنین پنداشته اند که این آیه نفی اختیار از انسان است حال آن که این آیه، با اختیار انسان تنافی ندارد؛ زیرا اگر چیزی مقدر شود، بدون قید و شرط نیست؛ بلکه با وجود شرایطی است که فراهم کردنِ آن، با اختیار انسان صورت می گیرد.
انسان می تواند با اعمال خیر خود، سبب برطرف شدنِ عذاب شود یا با اعمالِ ناشایستِ خود، سبب سلب نعمت گردد.

« ذَلِكَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ » {انفال: 53}

«این، به سبب آن است که خداوند، هیچ نعمتی را که به گروهی داده است، تغییر نمی دهد، جز آن که خودشان را تغییر دهند».

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

ارتباط « عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ » با اول آیه چیست؟

در ابتدای آیه، بیان شده که: هر حادثه ای برای ما رخ دهد، از جانب خداوندی است که مولای ما است و کسی غیر از خداوند بر مؤمنان ولایت ندارد و نمی تواند به انسان، سود یا ضرری برساند؛ چنانکه در مناجات شعبانیه نیز می خوانیم:

«خدای من! زیاده و نقص و نفع و ضررِ من، همه به دست تو است، نه به دست غیر تو»؛

و در فرازی دیگر می خوانیم:

«خدای من! اگر تو محرومم کنی، چه کسی به من روزی می دهد و اگر تو مرا خوار و ذلیل کنی، چه کسی مرا یاری می کند؟»

حال که خداوند، سرپرستِ انسان است و همه چیز در دستِ با قدرتِ او است، در انتهای آیه می فرماید : «مؤمنان، باید تنها بر خدا توکل کنند».

جالب آن ایت که «علی الله» مقدم شده است و این، انحصار را می فهماند؛ یعنی فقط و فقط باید بر خداوند توکل کرد و توکل بر خداوند، لازمۀ ایمان است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

«توکل بر خدا» یعنی چه؟

توکل در اصل، از «وکالت» به معنای انتخاب وکیل است. وکیل خوب، کسی است که حداقل دارای چهار صفت باشد : آگاهی کافی ، امانت ، قدرت ، دلسوزی. مفهوم توکل، چشم پوشی از عالم اسباب و دست روی دست گذاشتن نیست؛ بلکه مفهومش، خودسازی و بلند نظری و عدم وابستگی به این و آن و ژرف نگری است. استفاده از اسباب، عین توکل بر خدا است؛ زیرا هر تأثیری در این اسباب است، به خواست خدا و طبق ارادۀ او است.

از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند :

«از جبرئیل پرسیدم، توکل چیست؟» گفت: «آگاهی به این واقعیت که مخلوق، نه زیان و نفع رساند و نه عطا و منع دارد و چشم امید از خلق برداشتن. هنگامی که بنده ای چنین شد، جز برای خدا کار نمی کند و از غیر او امید ندارد. این، حقیقت توکل است».

شخصی از مولا امام رضا علیه السلام پرسید:

«تعریف توکل چیست؟» حضرت فرمودند :

«با وجود خدا، از هیچ کس نترسی».

بنابراین اشخاص متوکل، تنها به خدا عشق می ورزند و از او یاری می طلبند و سر بر آستانِ او می سایند و تکیه گاه و پناهگاهشان کسی جز او نیست.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

پیام های این آیۀ کریمه

1 . همۀ مقدرات انسانها، از سوی خداوند ثبت شده و مؤمنان راستین، اعتقاد کامل دارند که هیچ خوشی و ناخوشی به آنان نمی رسد، جز بر اساس تقدیر الهی « لَّن يُصِيبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنَا ... ».

2 . ما مأمور به وظیفه ایم، نه ضامن نتیجه. جهائ می کنیم؛ ولی می دانیم مقدرات و نتیجه به دستِ خدا است « لَّن يُصِيبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنَا ... ».

3 . مؤمنان، باید تنها به خدا توکل کنند « عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ».

4 . ایمان به خدا و ایمان به ولایت او بر انسان ها، عامل توکل بر او و روی برتافتن از غیر او است « هُوَ مَوْلاَنَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ».

برگرفته از کتاب تفسیر همراه چاپ اوقاف