✿๑۩๑ ✿ تربيت از ديدگاه امام سجاد( علیه السلام ) ✿๑۩๑ ✿

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

✿ ๑۩๑ ✿ تربيت از ديدگاه امام سجاد( ع) ✿ ๑۩๑✿

امام ساجدان على بن الحسين(ع) در رساله جامع حقوقى خود، كه سند پرافتخار و گران سنگ معارف ناب شيعى است، به بيان حقوق مختلفى كه بر عهده فرد مسلمان است، مى‏ پردازد.

آن بزرگوار حقوق فرزندان و خردسالان را در كانون توجه خويش قرار داده، والدين را با مسؤوليت‏ خطيرشان آشنا مى‏ سازد.

حساسيت و ظرافت موضوع، امام ساجدان‏ را بر آن داشت تا در منشور حقوقى ‏اش دو بخش را، با عنوان‏هاى «حق الولد» و «حق الصغير»، به حقوق فرزندان و خردسالان اختصاص داده، راهنماى تربيتى والدين باشد و شيوه‏ هاى مطمئن و ره توشه ‏هاى تربيتى ماندگار را فرا روى آنان قرار دهد.

اين مقاله بر آن است تا، ضمن نقل متن كلام نورانى امام(ع) در دو بخش «حق الوالد» و «حق خردسال‏»، در حد بضاعت نگارنده به توضيح و تبيين آن بپردازد.

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

بخش اول: حق فرزند

«واما حق الولدك فتعلم انه منك ومضاف اليك فى عاجل الدنيا بخيره وشره وانك مسئول عما وليته من حسن الادب والدلالة على ربه والمعونة له على طاعته فيك وفى نفسه فمثاب على ذالك ومعاقب، فافعل فى امره عمل المتزين بحسن اثره عليه فى عاجل الدنيا المعذر الى ربه فيما بينك وبينه بحسن القيام عليه والاخذ منه ولاقوة الا بالله.»

اين سخن حاوى نكات مهم تربيتى است كه به برخى از آنها اشاره مى‏ شود:

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

1 - فرزند، پاره تن انسان

فتعلم انه منك ...
امام سجاد(ع) در اين بخش از سخنانش فرزند را جزئى از وجود انسان و پاره تن او مى‏خواند. بديهى است كه انسان، بطور فطرى، خود و اشيا و امور وابسته به خود را دوست دارد، در راه نگهدارى‏ اش فداكارى مى‏كند و در مسير رشد و تعالى‏ اش مى ‏كوشد.

اين حقيقت كه فرزند وابسته به انسان جزئى از وجود اوست، مسؤوليت‏ سنگين والدين و لزوم عنايت پيوسته به تربيت و رشد فرزندان را يادآورى مى ‏كند.

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

2 - فرزندان مايه افتخار يا ذلت والدين
... ومضاف اليك فى عاجل الدنيا بخيره و شره

كودكان پاك و معصومند و سرزمين وجودشان آماده افشاندن هر بذرى است. والدين مى ‏توانند باغبانانى دلسوز و با تدبير باشند و دشت‏ حاصلخيز وجود فرزندانشان را به باغستانى سرسبز و بارور تبديل كنند يا در شمار كشاورزان ناآگاه و بى ‏تجربه جاى گرفته، در سرزمين وجود فرزندانشان خارهاى آزاردهنده كشت كنند.

البته ثمره تلخ و شيرين فرزندان، سرانجام به والدين مى‏ رسد. اگر فرزندان نيك باشند، مايه نيكنامى و افتخار والدين مى‏ شوند و اگر درست تربيت نشوند، مايه خوارى و بدنامى آنان خواهند بود.

آرى، چه بسيار والدينى كه سالها پيش بدرود حيات گفتند، ولى به سبب فرزندان و يادگاران صالح و شايسته، همچنان نامشان زنده و يادشان گرامى است و نداى «خدايش بيامرزد» مؤمنان هديه روحشان است.

در مقابل گروهى از والدين، به خاطر فرزندان زشت كردارشان مورد خشم و نفرت ديگران قرار گرفته‏اند و نفرين مردم پيوسته بدرقه راهشان.

بدين جهت امام(ع) در آغاز سخنش مى ‏فرمايد: «فرزند انسان جزئى از وجود اوست و خير و شرش با وى گره خورده است.»

اين هشدارى به والدين است كه اگر براى تربيت فرزندانشان اهميت قايل نيستند و اگر آينده فرزندانشان را نمى ‏خواهند، دستكم به نيك نامى خويش بينديشند.

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

3- مسؤوليت والدين
... وانك مسئول عما وليته.

فرزندان وديعه ‏هاى الهى و از بزرگترين نعمتهاى پروردگارند. آنان صفابخش لحظه ‏هاى زندگى و مايه طراوت، شادابى و آرامش كانون خانواده‏ اند.

والدين در برابر اين وديعه‏ ها و نعمتهاى الهى بايد هم سپاسگزار باشند و هم احساس مسؤوليت كنند. شكر نعمت فرزند، درست انجام دادن وظيفه بزرگ و سنگين تربيت است.

آنها خواسته يا ناخواسته اين مسؤوليت ‏بزرگ را بر دوش دارند و ضرورى است كه، ضمن باور كردن اين مسؤوليت و اهميت والايش، جهت انجام دادن درست آن، خود را به ابزار لازم مجهز كنند و با استعانت از خداى منان و عزمى راسخ آن را به انجام رسانند.

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

4 - محورهاى مسؤوليت

در كلام نورانى امام(ع)، والدين نه تنها مسؤول تربيت فرزندانشان شمرده شده ‏اند، بلكه محورهاى مسؤوليت آنان نيز مشخص شده است. اين محورها عبارت است از:

1 - ادب نيكو; (من حسن الادب)
2 - خداشناسى; (والدلالة على ربه)
3 - اطاعت‏خداوند; (والمعونة على طاعته)

والدين بايد در اين سه محور (اخلاق، اعتقادات و پيروى عملى از شرع مقدس) انجام وظيفه كنند. مسؤوليت آنان تنها تامين غذا، مسكن و بهداشت جسمانى نيست.

آنها، پيش از آنكه مسؤول تامين سلامت جسمانى و تامين معيشت فرزندان باشند، مسؤوليت تامين سلامت اخلاقى و اعتقادى و عملى آنها را بر عهده دارند.

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

5- شيوه ايفاى مسؤوليت
... فيك و فى نفسه.

به نظر مى ‏رسد كه دو كلمه «فيك و فى نفسه‏» در كلام حضرت به روش اجراى مسؤوليت والدين اشاره مى ‏كند. بدين بيان كه «فيك‏» به بعد الگوى عملى والدين و «فى نفسه‏» به تلاش خود فرزند اشاره دارد كه البته آن هم در سايه هدايت و كمك والدين به دست مى‏ آيد.

شيوه الگويى از مؤثرترين و كارآمدترين شيوه‏هاى تربيت است و ائمه اطهار: اغلب در تربيت فرزندانشان از اين شيوه بهره مى ‏بردند; يعنى خود الگويى كامل براى فرزندان بودند و با عمل و رفتار خويش آنها را تربيت مى‏ كردند.

البته، در كنار پديد آوردن الگوى عملى، بايد زمينه را فراهم ساخت تا فرزند، خود نيز تلاش كند; در پى سعادت خويش برآيد; در مسير تربيت گام بردارد و پيوسته به حمايت والدين وابسته نباشد. در اين مرحله، وظيفه والدين هدايت، نظارت و بستر سازى براى تعليم و تربيت‏ خودجوش است.

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

6 - پاداش و كيفر مسؤوليت
... فمثاب على ذالك ومعاقب.

مسؤوليت داشتن آثارى دارد. اگر به درستى انجام شود; فرد سزاوار پاداش و تشويق است; و اگر در ايفاى آن كوتاهى شود، فرد استحقاق تنبيه و كيفر مى ‏يابد.

اگر والدين مسؤوليت‏ خود را درست انجام دهند، شايسته پاداش الهى مى‏شوند; و اگر كوتاهى كنند، كيفر در انتظارشان خواهد بود.

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

7- نماياندن آثار اعمال نيك به فرزند
... فاعمل فى امره عمل المتزين بحسن اثره عليه فى عاجل الدنيا.

بزرگ جلوه دادن كار نيك فرزند و نشان دادن اثر اعمال نيك كودك به او از اقدامات مؤثر تربيتى شمرده مى‏ شود. بزرگ كردن كار خوب فرزند نوعى تشويق معنوى است، سبب ايجاد و تقويت انگيزه مى‏شود و او را براى انجام دادن كارهاى بزرگتر و بهتر آماده مى ‏سازد.

والدين نبايد از كنار كار خوب فرزند، هر چند در نظر آنان كوچك و ناچيز باشد، با بى ‏توجهى بگذرند; بلكه بجاست آنان را به خاطر كار خوب تشويق كنند، كردارشان را زينت دهند و بزرگ بنمايانند.

افزون بر اين، شايسته است آثار كارهاى خوب فرزندانشان را براى آنان ترسيم كنند و به زيبايى نمايش دهند; چرا كه آنان، با ديدن آثار اعمالشان، اعتماد به نفس بيشتر مى‏ يابند و خود را براى انجام دادن كارهاى بزرگتر توانا مى ‏بينند.

[نیایش*خادمه یوسف فاطمه(س)*]

8 - نظارت بر رفتار فرزند
... بحسن القيام عليه.

بى‏تفاوتى و غفلت از رشد و هدايت فرزند در زندگى آثارى جبران ناپذير دارد. فرزند انسان نونهالى است كه به باغبانى دلسوز و با درايت نيازمند است تا از او مراقبت كند;

بويژه امروز كه در اثر تهاجم فرهنگى زمينه ‏هاى انحراف نوجوانان و جوانان آماده ‏تر است و دشمنان هدايت و تربيت، براى صيد آنان دامهاى رنگارنگ گسترانيده‏ اند.

در اين موقعيت، نظارت و مراقبت از فرزندان ضرورت مضاعف يافته، مسؤوليت‏ سنگين‏تر مى‏ شود و انجام دادن وظيفه تلاش بيشتر مى‏ جويد.