(...◕✿◕◕✿◕ زن در آينه تاريخ و قرآن ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

خداوند زمانيكه انسان را خلق كرد، دو وجه براي او قائل شد. وجهي از خاك و وجهي از روح خويش،به همين مناسبت انسان مي‌توانست در دو قلمرو ماديت و معنويت سير كند. هر گاه در مسير ماديت قرار مي‌گرفت محدوديت و افقي متناهي در پيش چشم خود ميديد. و هر گاه در مسير روح خدايي و معنويت قرار ميگرفت افقي لايتناهي و پايانناپذير را در جلوي ديدگانش مي‌يافت.به همين نسبت، روابط و تعامل انساني را ميتوان در دو قلمرو ماديت و معنويت تبيين كرد.

هر گاه اين روابط بر پايه معنويت بر قرار شوند، در حقيقت رفتار و روابط آنها جلوه هايي از برابري و عشق را نشان ميدهند و اين نيست جز آنكه جلوهاي خداوندي در اين روابط برقرار ميشود. و هر گاه اين روابط، بر نابرابري، رقابت و خصومت برقرار شود، همانگونه كه قرآن بيان كرده است، جز آن نيست كه بر ويژگيهاي شيطاني بنا شده‌اند. همچنان‌كه شيطان اولين بار جوهر و ذات خود را با جوهر و ذات آدم ابوالبشر در مقايسه و موازنه‌اي نابرابر به چالش كشاند. مقايسه ذات و جوهر خود با آدم، اين اولين رابطه بر معيارهاي موازنه‌اي و رقابتي بود كه در عالم خلقت رخ ميداد. كه نتيجه‌اي جز رانده شدن شيطان نداشت. چرا كه خاصيت اين نوع رابطه پايان‌پذيري و حذف يكي از طرفين است. بنابراين ، هر گاه افراد در قلمرو ماديت، به تعامل با ديگران بپردازند، مدار رابطه را مداري محدود و پايان‌پايذير مي‌سازند. بدين ترتيب است كه زنان و مردان زماني‌كه در تعامل با يكديگر قرار بگيرند مي‌توانند در دام اين رابطه گرفتار شوند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

وقتي روابط زن و مرد را از قلمرو نامحدود به قلمرو محدود جاذبه‌هاي ظاهري تقليل مي دهيم، جز آن نيست كه زور را جانشين خرد و آزادي كرده‌ايم. مي دانيم كه انسان داراي انديشه‌اي نامحدود و در نتيجه خواسته‌هايي نامحدود است. وقتي روابط زن و مرد را از قلمرو انديشه با انديشه (معنويت - معنويت) به روابط تن با تن تقليل مي دهيم، چاره نيست كه لجام گسيختگي جنسي توجيه كننده اين روابط شود. كم نبوده اقوامي كه در تاريخ بشر، براي حفظ اين روابط و ماندگاري آن دست به چالش و جنگ و خون و خون ريزي بسيار زده‌اند. و كم نبوده‌اند اقوام و جوامعي كه در ميان عبور ارابه قدرت و زور، زن را در تنگناي جنسيت نابود كرده‌اند. چرا كه او صرفاً به عنوان يك ابزار جنسي مورد استفاده و بهره‌برداري قرار مي‌گرفت. به عبارتي يك زمان زن را موضوع جنسي براي حظ و بهره‌وري شاهان قلمداد كردند و در زماني ديگر وسيله‌اي براي انتقال ثروت و در زمان ديگر ابزار و واسطه‌اي براي تمركز قدرت تلقي ميشد. در تاريخ ميتوان مشاهده كرد چگونه زنان مورد سوء استفادهِ قدرتمندان و هوس‌رانان قرار ميگرفتند. به عنوان مثال گفته ميشود كه فتحعلي شاه قاجار هزينه‌اي را كه صرف حرمسراي خود كرده بود اگر صرف قشون و لشكر مي‌كرد، ايران با آن خفت و خواري از روس‌ها شكست نميخورد.اين جنايتي است كه در طول تاريخ بر زن روا داشته شده است.اين ديدگاه به زن به حدي در تار وپود جوامع ريشه داوند كه بر خود زن نيز اين نظر القاء شد. تا جايي كه خود وي نيز اين جنايت را بر خود روا داشت. تنزل و تحقير زن تنها به‌عنوان يك ابزار و يك شييء، بطوري‌كه خود زن نيز از اين ويژگي خود به موقعيت‌ها و امتيازاتي دست پيدا كرد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

بهر حال نكته اين جاست كه اين جنايت زماني‌كه صورت مي‌گرفت كه يا زن را در مدار مادي وارد كرده‌اند يا اينكه خود،وارد اين مدار محدود و پايان‌پذير شده است. و بدين ترتيب از قديمي‌ترين زمان تا كنون، زن يا هدف بوده و يا وسيله و به اين گونه حق حيات و تصميم‌گيري از او همواره سلب شده. اينكه زن كوچك‌ترين حقي بر سرنوشت خود نداشت ما همواره در تاريخ نظاره گر بوده ايم. در زمان صفويه پادشاهان صفوي دختران خود را به سران كشوري ميدادند تا اين دختران مراقب كارهاي همسران‌شان باشند.بطور مثال(شاه عباس دختر برادرش رابه والي لرستان داده بود زمانيكه والي لرستان ياغي بر شاه شد زنش پنهاني نقشه او را به شاه كه عمويش بود اطلاع داد.) و يا در ايران باستان ازدواج‌هاي درون گروهي عاملي بود تا خون و ثروت و نژاد آنها متمركز باقي بماند.يا به عكس زمانيكه ميخواستند پادشاه يا والي در دوستي باهم پايدار بمانند يك ازدواج مصلحتي را ايجاد ميكردند و در اين ميان زن بود كه واسطه و ابزار اين پيوند قرار مي گرفت.

اين جنايت به حقوق و منزلت زن، تاريخي است. بطوريكه حتي در اديان هم ميتوان آن را مشاهده كرد.تاريخ آن به نگرشي كه نسبت به زن در ابتداي خلقت وجود داشته است، نيز ميرسد و بوضوح ميتوان اين تعبيررا در كتب آسماني جستجو كرد. تورات يكي از كتب ديني است كه ديدگاهي بسيار منفي نسبت به زن دارد. و ماجراي خلقت آدم و حوا در اين كتاب ميتواند سند معتبري باشد براي بيان نگرش به زن در آن زمان.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

داستان خلقت آدم و حوا


همانطور كه ملاحظه شد،نگره منفي به زن ريشهاي تاريخي دارد و ريشه تاريخي آن به‌حدي عميق است كه به ابتداي خلقت كشيده مي شود. براي بررسي ريشه‌اي آن نگرش به موضع‌گيري دو دين بزرگ الهي نسبت به زن اشاره مي شود.موقعيت زن در تورات و قرآن.ديدگاهي كه تورات نسبت به زن دارد. در اين دين، زن به عنوان موجودي دست دوم و زائده مرد معرفي مي شود. تورات زن را مظهر شهوت، ويراني و همدم مار مي داند. و زن را در 3 مرحله به قهقرا و حقارت مطلق مي كشاند.(1)

الف)مرحله اول: مرد آفريده شد و در آغاز، در آزمايش خرد ودانش موفق شد.(سفرپيدايش - باب 1 آيات 26 تا31)
ب)مرحله دوم:خداوند وقتي كه آدم را به خوابي عميق فرو برد زن را از دندهِ او خلق كرد. (باب 2 - آيات 7 تا 24)
ج)مرحله سوم:زن نفرين شد. خدا به زن گفت زحمت تو را افزون ميكنيم. زحمت بارداري و زاييدن درد.(باب 3 - آيات 1 تا 34)

با اين روايت چه چيزي براي زن مي تواند باقي بماند. زن در كجاي اين هستي و خلقت قرار مي گيرد. به راستي زن در برابر مرد چه منزلتي خواهد داشت. اين همه حقارت چه در خلقت، چه در انجام گناه اوليه كه باني ايجاد يك مصيبت بزرگ براي تمامي انسانهاي اين عالم شد. عامل هبوط آدم از بهشت و به رنج افتادن بشريت.و در نهايت مورد لعن و نفرين خداوند.

اما قرآن چه مي گويد:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

بيان قرآن در آفرينش زن بازتاب اصل توحيد است زن و مرد از يك گوهرند در آفرينش نابرابري ندارند.آدم و همسرش از نفسي واحد آفريده شده اند. و به تعبير قرآن نابرابري در سرشت زن و مرد كاملا مردود است.

يا ايها الناس اتقوا ربكم الذي خلقكم من نفس واحده و خلق منها زوجها(2)

اي مردم تقوا پيشه كنيد كه خلق كرد شما را از نفس واحد و از آن نفس واحد همسرتان را.

اما سرنوشت انسان بعد از خلقت چگونه بود؟

به اين آيات توجه كنيد:

اينكه حوا در ابتدا اغوا شد و سپس حوا به واسطه فريبندگي اش آدم را دچار لغزش كرد، قرآن آن را ابطال مي كند و مي فرمايد:

فازلهما الشيطان عنهافاخرجهما مما كانا فيه(3)

پس شيطان آن دو را به خطا واداشت و هردو از بهشتي كه در آن بودند بيرون رانده شدند.

فوسوس لهما الشيطان ليبدي لهما ماو وري عنهما من سواتهما...(4)

پس بفريفت شيطان آنها تا نماياندشان آنچه را نهان بود...

هر دو به استغفار مي افتند و از خدا طلب بخشش مي كنند.به عبارتي هر دو خود را مقصر مي دانستند.

قالا ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفرلنا و ترحمنا لنكونن من الخاسرين(5)

گفتند پروردگارا ما به خود ستم كرديم و اگر ما را نيامرزي و به رحمت نياوري از زيان ديدگان خواهيم بود.

با توجه به اين آيات ميبينيم كه بيان قرآن در مقابل بيان تورات قرار مي گيرد. قرآن خلقت زن و مرد را از نفس واحد و يكسان معرفي مي كند. و اين موضوع رانيز مورد توجه قرار مي دهد كه هردو در برابر وسوسه شيطان اغوا مي شوند. و سرانجام هردو از خداوند عزيز استغفار مي كنند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

اين تلقي از زن به تورات و انجيل ختم نميشود. فيلسوفان و انديشمندان بزرگي وجود داشتند كه اين نظر را نسبت به زن ابراز كرده اند. اگوستين ميگفت: حيواني است كه قوي نيست.ثبات راي ندارد،كينه توز است و زشتي‌ها را مي‌پرورد.و اينكه منشاء منازعه‌ها و خيانت‌ها و بي‌عدالتي‌هاست.

اين نظر و ديدگاه نسبت به زن ريشه در ديدگاه فيلسوفان بزرگي چون ارسطو نيز داشته است. ارسطو معتقد بود: زن فاقد هستي خدا يا روح خردمند است.

اما قرآن خط بطلاني بر همه اين عقايد كشاند. قرآن با طرح چگونگي و روند خلقت آدم و حوا و هبوط آن دو از بهشت به تمامي اين داستانها و خرافه‌ها پايان بخشيد. و به حقوق و منزلت وظايف زن و مرد پرداخت. و در اين پرداختن ملاطفت و اجر و منزلتي را براي زن قائل شد كه تا قبل از آن هيچ جامعه‌اي براي او قائل نبود.

و به اين ترتيب بود كه قرآن حقارت و نفريني كه زن مدتهاي طولاني بر دوش ميكشيد از وي دور فرمود.(6)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

زن و قواميت مرد

در چنين بستر آلوده‌اي كه آكنده از تحقير و توهين به منزلت زن است چه ميتوان گفت هر انديشهِ نويي كه در مقابل اين نظر مطرود و غلط قرار بگيرد به دليل اينكه بستر ذهني و فكري جامعه، تاريخ، مرد و حتي خود زن آلوده است نمي‌تواند فكر نويي جان بگيرد تا جايي‌كه هر گاه قرآن در صدد منزلت بخشيدن به موقعيت زن بود، باز هم از آن تعبيرات و استنباط هاي مخدوش كردند.

يكي از موضوعات قابل بحث كه مورد توجه نيز قرار گرفته، آيه معروف "الرجال قوامون علي النساء..." ميباشد.

اين آيهِ در سوره نساء آمده، بدين مضمون:

"الرجال قوامون علي النساءبما فضل الله بعضهم علي بعض و بما انفقوامن اموالهم"(7)

مردان برپادارندگان زنانند به خاطر برتري كه خدا بعضي را بر بعضي ديگر داده و به‌خاطر نفقه ‌اي كه از اموالشان ميدهند

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مردان برپادارندگان زنانند به دو دليل:

1- به دليل اين برتري كه خداوند بعضي بر بعضي قائل شده است.
2- به دليل بار مسئوليت اقتصادي و به عبارتي پرداخت نفقه‌اي كه بر دوش دارند.

در اينجا دو سوال مطرح ميشود: 1- اينكه برتري و افضليت مرد بر زن عام و كلي است؟به عبارتي آيا تمامي مردان بر تمامي زنان برتري دارند؟و هر مرد مي تواند نسبت به زنان علي رغم اينكه همسر او نباشد همچنان قواميت يا اينكه هر مرد بر همسر خود فقط قوام است؟

2- اين برتري و افضليت "بما فضل الله بعضهم علي بعض " در چه اموري است؟ به عبارتي از نظر قرآن در تمامي امور مرد بر زن افضليت دارد يا صرفا در امور خاصي؟

در ابتدا بهتر است براي رفع بسياري از شبهاتي كه در تعريف واژهِ "قوامون" صورت گرفته و به معاني و اصطلاحاتي چون سلطه، رياست، غلبه و چيرگي تعبير شده، پرداخته شود. قوام به هيچ كدام از اين معاني نيست و ريشهِ اين واژه "قوم " است كه به معناي "برپاداشتن" است. در قرآن بارها وبارها "يقيمون الصلاه`" ذكر شده كه به معناي برپاداشتن نماز مي باشد. در قرآن واژه "قوامين"نزديكترين واژه به "قوامون" است كه هر دو در سوره ِنساء آمده اند واژه قوامين در آيه‌فوق به اين شكل تعبير شده است:

يا ايهاالذين آمنوا كونوا قوامين بالقسط شهداء لله...(8)

اي كسانيكه ايمان آورده ايد قيام كنندگاني باشيد براي داد و عدالت گواهاني باشيد براي خدا...

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

پس قرآن قوامون را به معناي برپاداشتن، به عهده گرفتن و مسئوليت پذيري قلمداد كرده در غير اين صورت، اين امكان وجود داشت كه از الفاظي چون "مسلطون"،"غالبون" را همچنان كه در جاهاي ديگر مورد استفاده قرار داده به‌كار برد. به وضوح پيداست كه از واژهِ برپادارندگي نيز تعابير فوق نيز برداشت نمي شود. چنان چه در اغلب ترجمه ها، همان واژه برپادارندگي معنا شده است.

دومين مسئله مورد بحث در اين آيه اين است كه:

اولا: قرآن "قواميت" را معلول دو عامل مي داند، 1)عامل فضليت و 2) عامل پرداخت نفقه، اين دو عامل جدا از يكديگر نيستند. لذا تمامي مردان بر تمامي زنان قواميت ندارند و مردي مي تواند قواميت بر زني داشته باشد كه پرداخت نفقه به عهده اوست كه اين مرد مي تواند همسر يا پدر يا فردي كه تحت تكفل وي است باشد.

از اينجا مي توان به مفهوم قواميت نيز پيبرد كه علت قواميت مسئوليت پرداخت هزينه زندگي، اداره و گرداندن امور زندگي و به طور كلي نگهبان زندگي معرفي مي كند.اينكه قرآن اداره كردن زندگي و پرداخت و هزينه كرد اقتصاد خانواده و از جمله زن را مثل دادن مهريه و يا هزينه شيردادن و يا پرداخت نفقه را به مرد واگذار مي كند، به دليل توانايي جسماني و كاركرد او در تامين اقتصاد خانه است.

اين ويژگي اي است كه خداوند در ادامه آيه مي فرمايد برخي را بر برخي فضيلت داديم. استقامت مرد در انجام كارهاي سخت و دفاع و نگهباني از خانواده و استقامت مرد در تحمل فشارهاي فيزيكي، اين برتري و افضليت را نيز ما همواره، در هر زمان و در هر جغرافيايي، پذيرفته ايم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

چنانچه در طول تاريخ عمر بشر بهندرت ديده شده كه امور سخت و طاقت فرسا را به زن محول كنند. مگر در جايي كه زن را به بيگاري و استثمار كشانده باشند و يا در عرصه هايي چون مسابقات ورزشي و قدرتي، هيچ جا ديده نشده كه زن و مرد در يك جا به چالش و مبارزه دعوت كنند.

اين ها افضليتي است كه قرآن به بعضي بر بعضي ديگر قرار داده، به عبارتي مي پذيريم كه مرد به دليل برتري قواي جسماني از اين جهت بر زن برتري دارد. اين تعبيرقرآن از ديدگاه انسان‌شناسي كه جوهره مرد و زن يكسان است قابل پذيرش است.

اما در مواردي به تعبير قرآن براي زن ويژگيهاي خاص را قائل مي شود كه منجر به تقبل و واگذاري يك نقش مي شود و مرد هم نيز چنين موقعيتي را نيز نسبت به زن دارد. در عين اينكه در بسياري از فضايل و خصوصيات مي توانند پاي به پاي هم قرار بگيرند. اما در بعضي موارد بر يكديگر برتري و فضليت دارند.

اينكه در چه مواردي در كسب فضايل توانايي برابر دارند و در چه مواردي ندارند، صرفا به دلايل تفاوت‌هاي خاصي است كه در هر دو مشاهده مي كنيم. اينكه مردان از قدرت جسماني بالاتري برخوردار هستند(9) و توان انجام فعاليتهاي اقتصادي به واسطه توانايي‌هايي است كه در كار و توليد دارند.و اين به دليل وجود ظرفيت فيزيكي بالاتر است، آيا اين ويژگي ميتواند اين نتيجه را عايد ما كند كه اصولا مردان در داشتن فضايل اخلاقي و انساني گوي سبقت را از زنان مي‌ربايند.

براي تاييد اين سخن به قرآن مراجعه ميكنيم تا ببينيم در چه زمينه‌هايي براي زنان و مردان تمايز و يا برابري قائل است. به عبارتي زنان و مردان در كسب فضايل انساني و تقوي تفاوتي سرشتي دارند؟