مقــام شــامخ و ارزشــمند زن در تــاریخ و بــاور هــای دینــی جوامـــع و ملــل ناهمـــگون

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حضورجسمی و فکری زن به مثابه پدیده معقول فلسفی و اشرف آفرینش، در هیج محیطی و جامعه ای هرگز باعث آفرینش اسباب دشواری برای انسان ها نبوده بلکه همواره در شرایط دشوار و مصیبت بار از نیروی مادی، معنوی و فکری او در راستای برون رفت از دشواری ها، نجات مردها، در فرآیند زمانه های مرد سالاری، خانواده ها، رسیدن به کامگاری های سیاسی، اجتماعی، فردی، قومی، تبار منشی، و دولتمداری هااستفاده های نا همگون زمانی و مکانی صورت گرفته است.

حضورجسمی و فکری زن به مثابه پدیده معقول فلسفی و اشرف آفرینش، در هیج محیطی و جامعه ای هرگز باعث آفرینش اسباب دشواری برای انسان ها نبوده بلکه همواره در شرایط دشوار و مصیبت بار از نیروی مادی، معنوی و فکری او در راستای برون رفت از دشواری ها، نجات مردها، در فرآیند زمانه های مرد سالاری، خانواده ها، رسیدن به کامگاری های سیاسی، اجتماعی، فردی، قومی، تبار منشی، و دولت مداری هااستفاده های نا همگون زمانی و مکانی صورت گرفته است.

زن از همان مقام و صلاحیتی بر خوردار است که بینش آفرینش به همه انسان ها قایل گردیده است. موضع قرآن به مثابه آئین زندگی همه انسان ها، به ویژه باورمندان عقاید معنوی، عقلانی و باطنی در شیرازه افکار و بینش اسلامی و انسانی، به ویژه در نخستین زمانه های صدر اسلام، شاهد این حقیقت است که حضور و جود زن به اندازه مرد در زندگی جوامع بشری حیاتی و ارزنده بوده و نه در مرتبه بالا تر از مرد قرار داشته و نه هم از هر جهتی فرو دست تر قرار داده شده باشد. اما آنکه تعابیر و تفاسیر زندگی توسط انسان ها به خاطر حفظ مقام و صلاحیت های فردی و شخصی کار را به جایی کشانیده که این حقیقت را وارونه نشان داده است، این فقط انسان ها بوده اند و نه آئین و بینش باور ها و عقاید ناهمگون در شیرازه های زمانی و تاریخی معین که امروز نیز بخاطر عقب مانی فکری، اخلاقی و انسانی به زمزمه گرفته می شود.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

اگر جوامع اسلامی در برابر فرهنگ خودی کمی هم تعمق می نمودند، و زیر اثر فرهنگ ها و تهذیب مردمان باختر زمین قرار نمی گرفتند، و بیگانه ها را بر خودی ها ترجیح نمی دادند، امروز موضوع زن، زن ستیزی، عدم احترام به مقام زن، و زیر پا نمودن کرامت او من حیث انسان مساوی الحقوق، موضوع زن و مقام او در اجتماع هر گز به مثابه پدیده جدید و قابل تشویش در دنیای اسلام، در میان سایر ملل به وجود نمی آمد. به منظور درک دقیق و عقلانی آنچه که اسلام برای زن در فراز و فرود تاریخ به اجرا در آورده است، لازم است با استفاده از محتوا و سیاق متون مقدس به شیوه نوین و با در نظر داشت انکشاف و تکامل جدید ساینس و تکنولوژی مدرن، که جوامع بشری را هم به فردوس و هم به برزخ سوق می دهد، به تعمق و تأمل نشست و هم باری به شرایط زمانی زندگی زنان قبل از اسلام باز گردیم، تا آن حالت تأسف بار دوره جاهلیت را با شرایط کنونی به گونه معقول، در مقایسه به دوره جاهلیت مدرن ای که در کشور های پیشرفته امروز، در تکوین قرار گرفته، و دارد از معیار ها و شیرازه اخلاقیات معنوی و ارزشمند انسانی بیرون شود، باز گردیم و طرح جدید را باید راه اندازی نمائیم. برخی ها بر این باور هستند که اسلام به زنان حقوق وامتیازاتی را ارزانی فرموده است که هیچ دینی و باوری هم تا کنون آن ها را از آن به گونه معقول و ارزشمند که هویت و شخصیت جسمی و جنسی شان نیز مصؤن و محفوظ باقی بماند، بهره مند نساخته است. در اسلام حقوق و وظایف یک زن مساوی با مرد است، اما با هم مشابه نیستند، زیرا مرد و زن با هم مساوی هستند اما با هم مشابه نیستند، اما مساوی و برابر آفریده شده اند. از جهت دیگر باید دانست که واژه های مساوی و مشابه دارای معنی و مفهوم همسان نیستند و از هم متفاوت هستند. تمایز میان برابری و تشابه یا همانندی، دارای اهمیت خیلی ها فوق العاده است. هیچ زمینه ای برای اینکه تصور کنیم که زن به دلیل آنکه حقوق مشابه مرد را ندارد، دارای اهمیتی کمتر از مرد است، وجود ندارد. اگر مقام زن مشابه مقام مرد می بود، دیگر زن در حقیقت نسخه دیگری از مرد می بود، که چنین نیست و نباید هم باشد. اینکه در اسلام به زن حقوق مساوی و نه مشابه حقوق مرد می دهد، نشان دهنده آن است که اسلام هویت، مقام و شخصیت فردی، اجتماعی، سیاسی و خانوادگی زن را بدرستی در نظر گرفته است، او را به رسمیت شناخته و برای او شخصیت مستقلی قایل است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

این جهان بینی، برداشت و برخورد اسلام نیست که زن را محصول سالوس و بذر بدی می پندارد. قرآن کریم نیز مرد را من حیث ارباب مسلط بر زن که در مقام و مرتبت او، زن هیچ چاره ای ندارد و جز آنکه تسلیم سلطه اش باشد، قرار نداده است، بلکه افراد و اشخاص جوامع ناهمگون اسلامی بوده اند که با در نظر داشت حفظ منافع قشری، قومی، قبیلوی، فرهنگی و سنتی شان، زنان را بسوی دیار دیگری سوق داده اند و او را من حیث یک روح واحد به شناخت عقلانی نه گرفته اند. در دنیای اسلام شاید کمتری کسی و شخصیتی را در یافت کنیم که زن را من حیث یک روح نشناخته باشد و یا در مورد روحانی بودن و کیفیت روحانیت نهادینه در او تردیدی داشته باشند، بر خلاف عقاید و باور های رایج اسلامی، تنها بی بی حوا را برای ارتکاب نخستین اشتباه و گناه سرزنش نمی کند، و قرآن این نکته را کاملاً روشن کرده است که هم آدم و هم حوا دچار وسوسه شیطان شدند. هر دو مرتکب خطا و گناه شدند و پس از توبه بخشش خداوند به هردوی آنها تعلق گرفت و سپس خداوند هردوی آنها را پوشانید. در صورتیکه علامه اقبال لاهوری، مجتهد سترگ و شخصیت تاریخی در راستای دانش و حکمت دین باوری و تصور آفرینش و ارزشمندی آن از دیدگاه متون مقدس، در زمینه بینش و دیداندازی فکری دیگری داشته و می فرماید که:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

آدم آندم که خورد گندم را
تخم می کشت نسل مردم را

دانه ای را که خورد زان شجره
شد وجود من و تواش ثمره

علامه اقبال در مورد شخصیت زن و مرد، هردو من حیث اشرف آفرینش که هردو متصف به صفت نیکوی انسانی هستند، آنگونه که در قرآن مجید نیز عباره" یا ایها الناس"، به همه انسان های روی زمین و کره خاکی بدون در نظر داشت عقیده، باور، تبار، زبان، تاریخ، فرهنگ و تهذیب آنها، اطلاق میشود، نظر انداخته و مقام شامخ انسان و انسانگرایی را در اولویت قرار میدهد و همه بشریت را محصول قدرت آفرینش پروردگار عالمیان دانسته و تمایز و تفکیک خلاف عقلانی را مردود می شمارد و چنین زیبا، می فرماید:

سِر یزدان که است انسان است
گنج پنهان که است انسان است

حاصل معرفت حقیقت دین
راز قرآن که است انسان است

عامت الناس تا ولی و نبی
نوع انسان که است انسان است

دهری و بت پرست و صاحب دین
یا مسلمان که است انسان است

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مقام زن در اسلام من حیث موجود عقلانی و خداداد، دارای مقامی منحصر به فرد و شخصیت خودی است، مقامی است نوین و چیزی که مشابهب برای آن وجود ندارد، در صورتیکه اگر به سایر نظام ها و ساختار های اجتماعی بنگریم، و یا به دنیای شرق رجوع کنیم و یا هم اگر در نظام های سکولار جستجو کنیم و یا به نظام های به اصطلاح دموکراتیک و آزادی برای انسان ها نظر افگنیم، زنان در واقعیت آزاد نیستند و یا هم اگر آزاد باشند، آزادی آنها به انارشیسم خانوادگی و اجتماعی تبدیل شده است، و حتی جسمیت و جنسیت آنها نیز در قید دیگران است، و از آن برای بدست آوردن عواید مالی و اقتصادی فردی و شخصی بر خلاف همه داشته های ارزشمندی اجتماعی، مورد بهره برداری قرار میدهند و همواره در قید و زندان بی حد و حصر پول و سرمایه برای همیش قرار دارند و حتی بعضاً راه و چاره ای را نیر در راستای برون رفت از آن ندارند.

در دنیای امروز، هنوز هم زنان بعضاً برای رسیدن به آزادی کار کردن بخاطر بدست آوردن روزی حلال، و کسب در آمد معقول قابل محاسبه، مجبور است که از خود گذشتگی های مشقت باری را تحمل کند و از بسا حقوق طبیعی خود، چشم پوشی کند، و برای رسیدن به مقام لازم و جایگاه مناسب اجتماعی خود، به عنوان یک موجود انسانی دارای روح و روان، بهای سنگینی را پرداخته است. اما بازهم علی رغم این همه فداکاری های سنگین و از خود گذری های صادقانه، در نظام های اجتماعی غربی، هنوز نتوانسته است دارای مقام و موقف مساوی با مردان باشد، و نتوانسته است آن ویژگی های حقوقی و انسانی بینش آفرینش و تصور که خلقت در اختیارش گذاشته است، مورد استفاده درست قرار دهد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حقوق زنان در دنیای جدید به گونه داوطلبانه و رضامندانه، و یا هم از سر ترحم و شفقت در برابر جنس نسوان، برای شان اعطا نه شده است. زن متجدد بخاطر رسیدن به موقعیت فعلی خود، نه از طریق فرآیند های طبیعی اجتماعی یا مطابق با اصول تعلیمات و آموزش الهی، رسیده است، بلکه او مجبور شده است تا به زور راه خویش را بگشاید و شرایط محیطی و اجتماعی مختلفی در این راستا ویرا یار و مددگار بوده اند، هستند و خواهند بود. کاهش نیروی انسانی در فراز و فراز جنگ ها، نیاز مندی های اقتصادی و بازرگانی، ضرورت های توسعه و گسترش صنعتی، زنان را مجبور و مکلف ساخته است تا از خانه و کاشانه بیرون آمده و برای بدست آوردن قوت لایموت خویش، و بخاطر آفرینش آسایش حیات خانوادگی، و برای بکار برد همت انسانی و فردی خود، مبازره کنند تا مساوی مرد به نظر برسند و هم توانسته باشد از هستی اجتماعی و نعمات مادی و معنوی مساوی و موازی با مرد بهره مند گردد.


زن در هستی و زندگی اجتماعی همه ملل من حیث شریک مساوی و تام الاختیار با مرد، در امر تولید و تکثیر نسل بشر به رسمیت شناخته می شود. مرد پدر است و زن مادر، و هر دوی آنها برای بقای نسل بشر و ادامه حیات و تنظیم و ترتیب و تشکیل خانواده و اجتماع انسانی، ضروری پنداشته میشوند. از این سبب آنها در هر شرایطی، زمانی و مکانی، دارای سهم و نقش مساوی هستند، زیرا این مساوات را ظرفیت عقلانی شان بدوش دارد، و نه موجودیت فزیکی، جسمی و یا هم جنسی آنها. آنها هردو مسؤلیت های مساوی را بدوش می گیرند، و در نهاد هردوی آنها ظرفیت عقلانی من حیث یک اصل آفرینش، حضور داشته و لی شاید دارای شرایط نا همگون کاربرد زمانی و مکانی در عرصه های زندگی اجتماعی و خانوادگی باشند. در قرآن مجید در زمینه به نحو واضح ارشاد شده است که:

" ای مردم، ما شما را از نری و ماده ای بیافریدیم. و شما را جماعت ها و قبیله ها کردیم تا یکدیگر را بشناسید. هر آئینه گرامی ترین شما نزد خدا، پرهیزگار ترین شماست. خدا دانا و کاردان است " (13/49)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

و یا هم در آیه دیگری این چنین ارشاد شده است که:


" ای مردم، بترسید از پروردگار تان، آن که شما را از یک تن بیافرید و از آن یک تن همسر او را و از آن دو، مردان و زنان بسیار پدید آورد. و بترسید از آن خدایی که با سوگند به نام او از یکدیگر چیزی می خواهید و زنهار از خویشاوندان مبرید. هر آئینه خدا مراقب شماست. " (1:4)


زن در مسؤلیت های فردی، جمعی، خانوادگی و اجتماعی و همچنان دریافت پاداش برای کردار و پندار نیکش، با مردان برابر است. زن به مثابه شخصیت مستقل دارای کیفیت های انسانی و اخلاقی و قابلیت تمایلات معنوی شناخته شده است. طبیعت انسانی او نه پست تر و نه منحرف تر از مرد است. و هردوی آنها اعضای یک دیگرند، آنگونه که در قرآن مجید ارشاد شده است:


" پروردگار شان دعای شان را اجابت فرمود که: من کار هیچ کار گزاری را از شما، چه زن و چه مرد – همه از یکدیگرید – ناچیز نمی سازم. پس گناهان کسانی را که مهاجرت کرده اند و کشته شده اند، می زدایم و آنان را در بهشتهایی که در آن نهر ها جاری است داخل میکنم. این پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست." (195/4)، و یا هم در آیه زیر این چنین ارشاد شده است: " شکیبایان و راست گویان و فرمانبرداران و انفاق کننده گان و آنان که در سحر گاهان آمرزش می طلبند." (17/ 3) ویا هم در آیه 66/19:


" آدمی می گوید: آیا زمانی که بمیرم، زنده از گور بیرون آورده خواهم شد؟ "

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

زن در کسب تعلیم و آموزش و در دنبال نمودن آن با مرد مساوی و موازی است. زیرا اسلام طلب علم و جکمت را برای هر زن و مرد مسلمان واجب نموده است، و هیچ تفاوتی را میان زن و مرد قایل نه شده است. زن دارای آزادی بیان در برابر مرد است، و آزادی درست او مورد توجه قرار گرفته است، و نباید بخاطر این که متعلق به جنس مؤنس است،کنار گذاشته شود. از سیاق قرآن و تعلیمات متون، سیاق آثار و آفریده های مقدس گزارش شده است که زنان نه تنها عقاید خود را آزادانه بیان میکردند بلکه با پیامبر و با سایر شخصیت های عقیدتی و باور های دینی مسلمانان بحث نموده و یا در مباحثات به نحو شایسته و جدی سهم می گرفتند. شواهد تاریخی نشان می دهد که زنان در فرآیند زندگی اجتماعی مسلمانان صدر اسلام، بخصوص در موارد اضطراری شرکت می ورزیدند، و لشکر اسلام را در جنگ ها همراهی می نمودند، تا از آنهایی که زخم بر می داشتند پرستاری نموده و ضروریات زندگی و مایحتیاج شان را تأمین کنند

به مبارزین و مجاهدین خدمت نمایند و آنها در راستای انجام کار های بزرگتر، به شمول رهنمایی های طریفانه و عقلانی یار و مددگار باشند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

زن مسلمان، همواره با سنت قدیمی اش، به نام " حجاب"، که بیشتر دارای معنی و مفهمو معنوی، اخلاقی، باطنی، فکری و زبانی است، خویشتن را با پرده افتخار، غزت، عفت، شرف پاکی، صداقت و انسجام که بینش واقعی و عقلانی اسلامی است، خویشتن به آرایش و پیرایش قرار داده است. سیاق اسلام زن را هدایت داده است که او باید از هر گونه رفتار و حرکاتی که باعث افروختن احساسات مردان دیگر به غیر از همسر قانونی او میگردد، و یا باعث ایجاد سؤ ظن در مورد شیرازه اخلاقی او شود، پرهیز نماید.به او هدایت داده شده است که زیبایی ها و جذابیهای فزیکی، جنسی و جسمی خود را در برابر بیگانگان و نا محرمان به نمایش نگذارد.آنگونه که در قرآنکریم ارشاد شده است:

" به مردان مؤمن بگو که چشمان خویش را فرو گیرند و شرمگاه خود را نگه دارند. این برایشان پاکیزه تر است. زیرا خدا به کار هایی که میکنند آگاه است." (30/24)

" و به زنان مؤمن بگو که چشمان خویش را فرو گیرند و شرمگاه خود نگه دارند و زینت های خود را جز آن مقدار که که پیداست آشکار نکنند و مقنعه های خود را تا گریبان فرو گذارند و زینت های خود را آشکار نکنند، جز برای شوهر خود، یا پدر خود، یا پدر شوهر خود، یا پسر خود، یا پسر شوهر خود، یا برادر خود، یا پسر خواهر خود، یا زنان هم کیش خود، یا بندگان خود، یا مردان خدمت گزار خود که رغبت به زن ندارند، یا کودکانی که از این امور آگاهی ندارند. و نیز چنین پای بر زمین نزنند تا آن زنت ای را که پنهان کرده اند، دانسته شود. ای مؤمنان، همگان به درگاه خدا توبه کنید، باشد که رستگار گردید. " (31/24)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

برخی از پژوهگران اسلامی، به این باور هستند و هم از آن به گونه دقیق دفاع می کنند که مقام زن در شیرازه اخلاقیات باور های اسلامی بطور بی سابقه ای

رفیع و بطور واقع گرایانه ای متناسب با طبیعت و سرشت او همآهنگ است. شاید در بسیاری از زمینه های دیگر این محرومیت بطور کامل یا چیز های بیشتری جبران شده باشد. این حقیقت که او متعلق به جنس مؤنث است هیچ تأثیری منفی بر مقام و منزلت فردی، اجتماعی، مستقل و سیاسی او ندارد و نمی تواند مبنای هیچ تعصبی بر خلاف او و یا بی عدالتی نسبت به شخص او قرار بگیرد. اسلام به زن جایگاهی را بخشیده است که شایسته اوست. حقوق او به زیبایی متناسب با وظایف اوست و توازن میان حقوق و وظایف او خیلی ها خوب، معقول و زیبا و عادلانه حفظ شده است و هیچ یک بر دیگری سنگینی یا برتری ندارد. جایگاه کامل زن در این آیه ای از قرآن به این گونه زیبا تصویر برداری شده است:

" باید که زنان طلاق یافته تا سه بار پاک شدن از شوهر کردن باز ایستند. و اگر به خدا وروز قیاما ایمان دارند، روا نیست که آنچه را که خدا در رحم آنان آفریده است پنهان دارند. و در آن ایام اگر شوهران شان قصد اصلاح داشته باشند به باز گرداندن شان سزاوار ترند. و برای زنان حقوقی شایسته است همانند و ظیفه ای که بر عهده آنها است ولی مردان را بر زنان مرتبتی است. و خدا پیروزمند و حکیم است" (228: 2)

بایدگفت که این امتیاز علنی برتری مرد ها بر زنان، اعتبار بخشیدن بر ای تسلط بر زنان نیست، بلکه این برتری متناسب مسؤلیت های اضافه و بیشتر مرد ان است و به منظور جبران تعهدات نا محدودی است که بر عهده اوست. البته این مسؤلیت های اضافه است که در آن زمان و مکان مطابق شرایط وقت، به مرد در بعضی موارد، به ویژه جنبه های اقتصادی، تا حدی برتری مرد را بر زن میدهد، زیرا شرایط کاری زنان در آنوقت محدود بوده است و مردان بیشتر در صحنه های کار های شاقه و دشواری آفرین، ظاهر می شدند. این خود موضوع تاریخی بودن سیاق قرآنی را واضح و آشکار می سازد، اما این یک درجه بلند تر بودن مرد در برابر زن در شخصیت و مقام نیست بلکه در نقش آفرینی آنها است. این مسئله حتی به معنی تسلط یکی بر دیگری و یا سرکوب یکی توسط دیگری هم نیست. این در واقعیت امر تقسیم رحمت و برکات خداوند بر اساس

بینش و طبیعت آفرینش است که خداوند تبارک و تعالی برای این دو جنس مخالف و لی موافق در سرشت و احساس و خرد، من حیث موهبت خویش در نظر گرفته است، آنگونه که ارشاد فرموده است.