تفسیر مجمع البيان
آشنايى با اين سوره در برابر يكصد و هفتمين سوره از سورههاى قرآن هستيم. با سپاس به بارگاه فروفرستنده فرزانه آن، به شناسنامهاش مىنگريم: 1 - نام اين سوره نام اين سوره «ماعون» است. در آخرين آيه از آيات جانبخش اين سوره از نماز گزاران سهلانگار و سوداگرى نكوهش شده است، كه در زندگى از رسيدگى به محرومان و سير كردن گرسنگان و تأمين نيازمندان خود دارى مىورزند؛ و اين نام از آخرين آيه برگرفته شده است. 2 - فرودگاه اين سوره در اين مورد سه نظر آمده است: به باور بيشتر مفسران اين سوره در مكّه بر جان نازنين محمد(ص) فرود آمده است. امّا «ضحاك» اين سوره را مدنى مىداند. پارهاى نيز بر آنند كه برخى آيات آن در مكّه، و برخى در مدينه فرود آمده است. 3 - شمار آيههاى آن اين سوره داراى هفت آيه است، امّا پارهاى اين آيات هفتگانه را شش آيه به حساب آوردهاند. گفتنى است كه اين سوره از 25 واژه، و 111 حرف پديدآمده است. 4 - پاداش تلاوت آن از پيامبر گرامى آوردهاند كه فرمود: من قرأها غفرالله له ان كان للزكاة مؤدياً.(311) كسى كه اين سوره را تلاوت كند و حقوق مالى خود را بپردازد، خدا او را مىآمرزد. و از امام باقر آوردهاند كه فرمود: من قرأ اريت الذى... فى فرائضه و نوافله قبل الله صلوته و صيامه،...(312) كسى كه اين سوره را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخواند و در انديشه عمل به آن باشد، خدا نماز و روزهاش را مىپذيرد، و او را در برابر كارهايى كه در دنيا، ناخواسته از او سر زده است محاسبه نمىكند. 5 - دورنمايى از محتواى آن در اين سوره كوتاه خداى فرزانه روى سخن را به پيامبر نموده و ضمن هشدار به مردم، خصلتها و رفتارهاى نكوهيده و زيانبار اصلاحناپذيران و انكارگران معاد و جهان پس از مرگ را در چشمانداز حق طلبان قرار مىدهد، تا بنگرند و بيشنديشند و مراقب باشند كه به اين آفتها و خصلتها گرفتار نشوند: 1 - مباد بسان اينان محاسبهناپذير باشند و حساب و كتاب و پاداش و كيفر روز رستاخيز را دروغ شمارند. 2 - مباد يتيم را برانند و او را از نظر مادى و معنوى و جسمى و فكرى مورد حمايت جدى قرار ندهند و او را آن گونه كه بايد نپرورند. 3 - مباد از رسيدگى به تودهها و قشرهاى آسيبپذير سرباز زنند و تنها براى انحصار قدرت و ثروت حرص زنند. 4 - مباد نماز و ديگر شعائر دين خدا را وسيله سوداگرى و رياكارى و جاهطلبى سازند و از دين كار بى دينى كشند. 5 - و مباد كه از يارى رسانى به نيازمندان روى برتابند و تنها به وعدههاى ميان تهى آنان را بفريبند. آرى، اينها خصلتهاى نكوهيده ظالمان و حقناپذيران است و در آيات اين سوره از اينها سخن رفته و هشدار داده شده است است. 1 - آيا ديدى آن كسى را كه روز پاداش و كيفر را دروغ مىشمرد؟! 2 - اين همان كسى است كه يتيم را با خشونت مىراند؛ 3 - و [مردم را] بر خوراك [دادن به] بينوا بر نمىانگيزد. 4 - پس واى برآن نمازگزاران، 5 - كه در نمازشان غفلت مىورزند. 6 - همانان كه ريا مىكنند؛ 7 - و [مردم را] از آنچه مورد نياز [آنان] است باز مىدارند. نگرشى بر واژهها دعّ: اين واژه در فرهنگ عرب به معنى راندن سخت و خشونتبار آمده است، و واژه «يدع» از اين ريشه مىباشد. واژه «دعدعه» نيز از همين ريشه است كه به معنى «سخت تكان دادن كيل به منظور آكنده شدن آن» آمده است. حضّ: به معنى ترغيب و تشويق ديگران بر انجام كار شايسته آمده است. واژه «يحضّ» از همين ماده است. ماعون: اين واژه به معنى ظرف، اثاث و كالا، و هر چيز سودبخش آمده است. اين واژه از ريشه «مَعن» برگرفته شده است. تفسير خصلتهاى زشت حق ناپذيران در سوره پيش قرآن شريف، از نعمتهاى گران خدا به «قريش» و ساكنان مكّه ياد كرد و آنان را به يكتاپرستى و ايمان فراخواند، اينك در ناسپاسى و كفرانگرى پارهاى از آنان مىفرمايد: أَ رَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ هان اى محمد(ص)! آيا آن كسى را كه روز پاداش و كيفر را دروغ مىخواند و بى اساس مىشمرد، ديدى؟ در آيه، روى سخن با پيامبر گرامى است و از آن حضرت مىپرسد كه: آيا ديدى آن كسى را كه با آن همه دليل و برهان روشن و روشنگر بر ترديدناپذير بودن رستاخيز، باز هم آن را دروغ مىشمارد و انكار مىكند. آيه شريفه بدان دليل در قالب پرسش آمده است، كه به بيشترين و بالاترين درجه انديشهها را جذب كند، و آنان را به معاد توجه دهد؛ چرا كه انكار رستاخيز و حسابرسى، راه رشد و رستگارى و انجام كارهاى شايسته و دورى جستن از گناه و بيداد را در دنياى پراسرار وجود انسانها مىخشكاند و نابود مىكند و او را به راههاى ناپسندى كه بر خلاف فطرت كمالطلب و وجدان بيدارگر و خيرخواه انسان است وسوسه مىكند، و مىكشاند؛ چرا كه انسان بدون ايمان به حسابرسى و كيفر و پاداش، ديگر در مورد فرجام كار نمىانديشد.