غفلت و بی خبری

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در هفتمین آیه،به دنبال آیات قبل از آن که سخن از لجاجت فرعونیان در برابرآیات الهی و بلاهای مختلفی است که به عنوان بیدار باش بر آن قوم نازل شد و به دعای‏«موسی بن عمران‏»برطرف گردید،می‏فرماید:«(هنگامی که نه معجزات الهی در آنها اثرگذاشت و نه بلاهای هشدار دهنده)سر انجام ما از آنها انتقام گرفتیم و آنها را در دریا غرق‏نمودیم،زیرا،آنها آیات ما تکذیب کردند و از آن غافل شدند، فانتقمنا منهم فاغرقناهم فی‏الیم بانهم کذبوا بآیاتنا و کانوا عنها غافلین » (10)
همان گونه که از آیه استفاده می‏شود،سرچشمه بدبختی و هلاکت قوم فرعون،تکذیب آیات الهی و«غفلت‏»بود.
ممکن است‏«غفلت‏»سرچشمه تکذیب باشد،بنابراین ریشه اصلی،همان‏«غفلت وبی‏خبری‏»بوده است و یا این که بعضی از آیات را تکذیب کردند و بعضی را به فراموشی‏و«غفلت‏»سپردند که در این صورت هر کدام،عامل مستقلی محسوب می‏شوند.
بعضی از مفسران ضمیر«عنها»را به نقمت و عذاب الهی باز گردانده‏اند که در این‏صورت تنها تکذیب آیات الهی موجب بدبختی آنها محسوب می‏شود،ولی این احتمال‏بسیار ضعیف است،زیرا،این ضمیر در کنار آیات قرار گرفته و ظاهرا به آن بازگشت‏می‏کند.
بعضی از مفسران در این جا،سؤالی مطرح کرده‏اند که شاید همین سؤال سرچشمه‏احتمال بازگشت ضمیر«عنها»به نقمت و عذاب باشد و آن این که‏«غفلت‏»از اختیارانسان بیرون است و چیزی نیست که موجب عذاب الهی شود.
ولی پاسخ این سؤال روشن است،زیرا،در بسیاری از موارد،سرچشمه‏«غفلت‏»
اختیاری است.هنگامی که انسان به سراغ آیات الهی نرود و در آنها تدبر نکند و گوش به‏سخنان معلمان الهی ندهد، طبیعی است که حالت‏«غفلت‏»بر او چیره می‏شود و از همین رو،بسیار دیده‏ایم که افراد خطاکار را به خاطر غفلتشان مذمت کرده‏اند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در هشتمین آیه گرچه از واژه‏«غفلت‏»سخن به میان نیامده،ولی محتوای،آن مفهوم‏«غفلت‏»را می‏رساند.این آیه،درباره مشرکان عصر پیامبر صلی الله علیه و اله که گرفتار غفلت‏ شدیدی‏ بودند و گاه از خواب غفلت‏ بیدار می‏شدند و به توحید روی می‏آوردند و گاه به کلی درمنجلاب شرک غرق می ‏گشتند،می‏ فرماید:

«هنگامی که بر کشتی سوار می‏شوند(و باطوفان‏های شدید و گرداب‏های وحشتناک و امواج کوه پیکر دریا روبرو می‏گردند)خدا را بااخلاص می‏خوانند(و بتها را به فراموشی می‏سپارند)،اما هنگامی که خدا آنها را نجات‏ می‏دهد و به خشکی می‏رساند،باز مشرک می‏شوند، فاذا رکبوا فی الفلک دعو الله مخلصین‏له الدین فلما نجاهم الی البر اذا هم یشرکون ». (11)

آری!طوفان حوادث خطرناک،پرده‏های‏«غفلت‏» و بی‏ خبری را کنار می‏زند وچشم عقل را بینا و روشن می‏سازد.گروهی این بیداری را مغتنم شمرده و به اصلاح‏خطاهای خویش می‏پردازند،ولی گروه بیشتری،تنها در همان لحظات بیدارند،اما بعداز پایان حادثه،دوباره پرده‏ های‏«غفلت‏»بر عقل و قلب آنها کشیده شده و به همان راه‏ سابق باز می‏گردند.

بعضی از مفسران در ذیل این آیه نقل کرده ‏اند:«مشرکان عرب به هنگام سفر دریا،بعضی از بتها را با خود می‏بردند تا حافظ و نجات دهنده آنها باشد،اما هنگامی که با خطرروبرو می‏شدند و امواج کوه پیکر دریا را می‏دیدند که کشتی آنها را همچون پر کاهی،جا به جامی‏ کند،بتها را به دریا می‏ ریختند و صدای آنها به‏«یا الله یا الله‏»بلند می‏شد» (12)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در نهمین آیه،به صورت یک حکم کلی و عمومی-که درباره همه اقوام و افراد صادق استمی‏ فرماید:«هر کس از یاد خدا روی گردان شود(و غافل گردد)،شیطان را به ‏سراغ او می‏فرستیم تا همواره با او قرین باشد،
و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانافهو له قرین » (13)

آری!توجه به خدا به مقتضای «ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم‏الملائکة...» سبب هم نشینی با فرشتگان می‏گردد،حال آن که‏«غفلت‏»و بی‏ خبری از یاداو،شیاطین را قرین انسان می‏سازد.شیاطینی که بر گرده او سوار می‏شوند و به هر راهی که‏ خواستند،می‏برند.

این که می‏ فرماید:«ما شیطانی را به سراغ او می‏فرستیم تا قرین اوباشد»،در واقع به این معنی است که عمل او،یعنی،«غفلت‏»و بی‏خبری در روی‏گردانی‏از خداوند رحمان،چنین اثری را به دنبال دارد و به تعبیر دیگر،این مجازاتی است که دردنیا دامنگیر این افراد می‏شود.

با توجه به این که‏«یعش‏»از ماده‏«عشو»(بر وزن نشر)به معنی:ضعیف و کم نور شدن‏ چشم است،آن چنان که گویی پرده‏ای بر آن افتاده که مفهوم آن،چیزی جز«غفلت‏»وبی‏ توجهی و اعراض نیست.

رسول خدا صلی الله علیه و اله در حدیثی فرموده‏اند:«اذا اراد الله بعبد شرا قیض له شیطانا قبل‏موته بسنة،فلا یری حسنا الا قبحه عنده حتی لا یعمل به،و لا یری قبیحا الا حسنه حتی‏یعمل به،هنگامی که خداوند شر بنده‏ای را(به خاطر«غفلت‏»و بی‏خبری از خدا)بخواهد،شیطانی را یک سال قبل از مرگ او سراغ او می‏فرستد(که همه چیز را در نظر او دگرگون‏می‏سازد)آن گاه هیچ کار خوبی را نمی‏بیند،مگر این که آن کار در نظرش،زشت جلوه می‏کندو آن را رها می‏سازد و هیچ کار بدی را نمی‏بیند،مگر این که آن کار در نظرش،زیبا جلوه ‏می‏کند و آن را انجام می‏دهد» (14)

بحث درباره این آیه را با شعر مناسبی از تفسیر روح البیان که ذیل همین آیه نقل شده‏است،پایان می‏دهیم:
دریغ و درد که با نفس بد قرین شده‏ایم×و از این معامله با دیو همنشین شده‏ایم‏به بارگاه فلک بوده‏ایم و رشک ملک×ز جور نفس جفا پیشه این چنین شده‏ایم‏

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در دهمین آیه،سخن از پرهیزگارانی است که هرگاه به خاطر غفلتی مختصر، امواج ‏وسوسه‏ های شیطان،آنها را احاطه کند،پرده های‏«غفلت‏»را با یاد خدا،می‏درند.

آن گاه طوفان فرو نشیند و پرده‏ها کنار رود و چشمشان بینا شود،خداوند در این رابطه می ‏فرماید:«پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه ‏های شیطان شوند،به یاد(خدا)می‏ افتند وبینا می‏گردند،
ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذاهم مبصرون » (15)

این تعبیر نشان می‏دهد که یاد خدا،چشم قلب انسان را بینا می‏کند،در حالی که‏«غفلت‏»از یاد او،راه را برای نفوذ شیاطین در دل انسان هموار می‏سازد.

«طائف‏»به معنی طواف کننده است و منظور از آنهمان گونه که جمعی از مفسران ‏بزرگ گفته‏ اند همان وسوسه ‏هایی است که از ناحیه شیطان صادر می‏شود و گویی اطراف‏ قلب طواف می‏کند تا راهی برای نفوذ در کعبه دل پیدا کند و آن را به بت خانه ‏ای مبدل‏ سازد که این نفوذ تنها در حال‏«غفلت‏»انسان از یاد خداست،زیرا،به محض این که ‏انسان به یاد خدا بیفتد، آن وسوسه ‏ها و خطورات از قلب دور می‏شود و نور رحمت‏ حق‏ بر آن متجلی می‏گردد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

یازدهمین آیه،از غافلانی سخن به میان آمده است که تا پایان عمر در عالم بی‏ خبری و«غفلت‏»به سر می‏برند،اما هنگامی که سیلی‏«اجل‏»به صورت آنها نواخته شود و درسکرات موت قرار گیرند و آثار اعمال خود را به چشم بنگرند(در وحشت و اضطراب‏شدیدی فرو می‏روند)آن گاه به آنها گفته می‏شود:«این همان چیزی است که از آن فرار می‏کردید».

سپس اشاره به وضع آنها در قیامت می‏کند که هر انسان،در حالی که کسی‏وی را به پیش می‏راند،وارد محشر می‏شود و گواه(یا گواهانی)نیز هستند(که آماده اندتا در دادگاه عدل الهی،اعمال او را بازگو کنند،در این حالت اضطراب شدیدی سر تا پای‏او را فرا می‏گیرد،آن چنان که گویی قالب تهی کند).

در این حال به او خطاب می‏شود:«گفته می‏شود تو از این موضوع غافل بودی و ما پرده‏را از چشم تو کنار زدیم و امروز چشمت کاملا بینا شده است.»

در واقع حادثه تازه‏ای رخ‏نداده،فقط چشم تو بینا شده است و پرده‏های‏«غفلت‏»کنار رفته و حقایق را،آن چنان‏که هست، می‏بینی، «لقد کنت فی غفلة من هذا فکشفنا عنک غطائک فبصرک الیوم حدید» (16)

دو ماموری که در قیامت‏با انسان همراهند،یکی او را به دادگاه عدل الهی می‏راند ودیگری به عنوان گواه اعمالش در دادگاه الهی با او همراه می‏شود.احتمالا این دو همان‏ فرشته ‏هایی هستند که در دنیا دائما همراه او بودند و تمام اعمال کوچک و بزرگ او رامی‏نوشتند،در قیامت نیز دست مجرمان را گرفته و با پرونده‏ای که همراه دارند،به دادگاه ‏عدل الهی می‏برند،آنها هرگز در دنیا این دو فرشته الهی را نمی‏دیدند و اصلا به آنهاایمان نداشتند،در حالی که پیوسته همراهش بودند،ولی در قیامت که پرده‏های غفلت‏ کنار می‏رود و چشم آنها بینا می‏شود،آنان را می‏بیند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در دوازدهمین و آخرین آیه،پیرامون روز قیامت و شرح حال غافلان،در آن روز پرحسرت و اندوه می‏فرماید:«آنها را از روز حسرت بترسان،روزی که همه چیز پایان یافته،درحالی که آنها در غفلتند و ایمان نمی‏آورند، و انذرهم یوم الحسرة اذ قضی الامر و هم فی‏ غفلة و هم لا یؤمنون » (17)

یکی از نامهای روز قیامت ‏یوم الحسرة است،زیرا،غافلان و بی خبران از خواب‏ غفلت‏ بیدار شده و همه اعمال خود را می‏ بینند.نامه اعمال و پرونده جنایات آنها از یک‏سو،فرشتگان گواه بر اعمال،از سوی دیگر و از همه دردناکتر، گواهی تک تک اعضاءبدن،حتی پوست تنشان نسبت‏ به اعمالشان،آتش ندامت و پشیمانی را بر سر تا پای‏ وجودشان مستولی می‏گرداند،اما آنان راهی جز سوختن و ساختن در پیش ندارند،چون پرونده‏ ها بسته شده و بازگشت ‏به دنیا برای جبران غیر ممکن است.

از این جهت،حسرت و اندوه،تمام وجود آنها را فرا می‏گیرد مخصوصا هنگامی که فرشتگان الهی‏ آنها را ملامت و سرزنش کرده و به آنها می‏گویند:«اینها همه نتیجه غفلت ‏شماست‏»

روشن است که این غفلت‏ها مربوط به قیامت و حتی عالم برزخ نیست،زیرا،به‏ محض قرار گرفتن در آستانه مرگ و انتقال از دنیا،پرده ‏ها کنار رفته و انسان با چشم ‏برزخی،حقایق جهان را می‏بیند که در آن هنگام دیگر چیزی از «غفلت‏»باقی نمی‏ماند،همان طور که در آیه 99 و 100 سوره مؤمنون آمده است:
«حتی اذا جاء احدهم‏الموت قال رب ارجعون×لعلی اعمل صالحا فیما ترکت کلا انها کلمة هو قائلها و من‏ورآئهم برزخ الی یوم یبعثون ،
(آنها همچنان به راه غلط خود ادامه می‏دهند)تا زمانی که‏ مرگ یکی از آنها فرا رسد،می ‏گوید:پروردگار من!مرا بازگردانید تا شاید آنچه را ترک کرده‏ ام(وکوتاهی نموده ‏ام،عمل صالحی انجام دهم.به او می‏گویند:)چنین نیست!این سخنی است که او به زبان می‏گوید، (و اگر باز گردد اعمالش مانند سابق است)و پشت‏سرشان برزخی است تاروزی که برانگیخته می‏شوند»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نتیجه

از آیات بالا چنین می‏توان نتیجه گرفت:خطری که به وسیله‏«غفلت‏»و بی‏خبری از«یاد خدا»و مسایل سرنوشت‏ساز زندگی، متوجه سعادت انسان می‏شود،بیش از آن‏است که غالبا تصور می‏کنیم.«غفلت‏»همه ارکان سعادت ما را ویران می‏سازد و مانندآتش سوزان،خرمن زندگی را می‏سوزاند و تمام امکانات و استعدادهای خدا داد رابر باد می‏دهد.

«غفلت‏»در اخبار اسلامی

از خواب غفلت‏ بیدار شو!
در منابع روایی اسلام،روایات تکان دهنده ‏ای پیرامون عواقب سوء«غفلت‏»و آثارزیان بار و مرگبار آن وارد شده است که به خاطر کثرت،گلچینی از آنها را در ذیل‏آورده‏ ایم:

1- هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به معراج رفت،خطاب‏هایی از سوی خداوند به اوشد،از جمله این که:«یا احمد انت لا تغفل ابدا من غفل عنی لا ابالی بای واد هلک،ای‏احمد! هرگز غافل مشو،هر کس از من غافل شود،من سبت‏به این که او در کدام راه هلاک و نابود می‏شود،اعتنا نمی‏کنم.» (18) این بیان به خوبی نشان می‏دهد که عاقبت‏«غفلت‏»ازخداوند،هل اکت و نابودی است.

2- امام امیر المؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام در عبارتی کوتاه و پرمعنی می ‏فرمایند:
«الغفلة اضر الاعداء،غفلت از بزرگترین دشمنان انسان است‏» (19) ،زیرا سرچشمه بسیاری‏از گناهان و معاصی است.

3- آن حضرت در حدیث دیگری فرموده‏ اند:«الغفلة تکسب الاغترار و تدنی من‏ البوار،غفلت‏ سبب غرور انسان می‏شود،و مقدمات هلاکت او را فراهم می‏سازد» (20)

4- باز از همان حضرت نقل شده است:«الغفلة ضلال النفوس و عنوان النحوس،غفلت مایه گمراهی افکار و سرلوحه نحوست ‏هاست‏» (21) ،زیرا تنها راه نجات از گمراهی،تفکر و اندیشه است،ولی‏«غفلت‏»دشمن سر سخت آن می‏باشد.

5- در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است:«ویل لمن غلبت علیه الغفلة فنسی ‏الرحلة و لم یستعد،وای!بر کسی که‏«غفلت‏»بر او غلبه کند و نتیجه سفر آخرت را به‏فراموشی بسپارد و آماده آن نشود.» (22)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

6- امام صادق علیه السلام می‏ فرمایند:«ان کان الشیطان عدوا فالغفلة لماذا،اگر شیطان،دشمن اسلام است(که هست)، پس غفلت‏ برای چیست؟» (23)
در احادیث گذشته،گاه‏«غفلت‏»از خدا و گاه‏«غفلت‏»از روز قیامت و گاه‏«غفلت‏»ازوسوسه‏های شیطان،مطرح شده است.

7- امیر مؤمنان علی علیه السلام در حدیثی می‏فرمایند:«فبالها حسرة علی کل ذی غفلة ان‏یکون عمره علیه حجة و ان تؤدیه ایامه الی الشقوة،ای وای!بر غافلی که عمرش،حجتی‏علیه اوست و روزگارش او را به بدبختی کشاند» (24) منظور از«غفلت‏»در این حدیث،«غفلت‏»از ترک انجام وظایف،در طول عمر است.

8- این مساله به قدری دارای اهمیت است که حتی یکی از هدف‏های بعثت انبیاء، درمان دردهای‏«غفلت‏»شمرده شده است،همان گونه که در خطبه 108 نهج البلاغه دربیان اوصاف پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله آمده است:«متتبع بدوائه مواضع الغفلة و مواطن الحیرة،او طبیبی است که داروهای خود را برای درمان موارد«غفلت‏»آماده ساخته و به دنبال‏بیمارانش می‏گردد.» (25)

9- در حدیث دیگری از همان بزرگوار در مورد آثار زیان بار غفلت چنین نقل شده ‏است:«بینکم و بین الموعظة حجاب من الغفلة و الغرة،حجاب غفلت و غرور،مانع از آن‏می‏شود که مواعظ و اندرزها در شما اثر کند» (26)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

10- در روایات اسلامی در حالات‏«عیسی بن مریم‏»علیه السلام آمده است:«از کنار قریه ‏ای‏ عبور کرد که همگی به غضب الهی نابود شده بودند.یکی از آنها را زنده کرد و از او سؤال نمود:

اعمال شما چگونه بود که چنین بلایی دامنتان را گرفت.در پاسخ گفت:پرستش بت،محبت‏ دنیا،ترس کم،آرزوی دراز و غفلت آمیخته با لهو و لعب (27) »

11- امیر مؤمنان علیه السلام درباره جنبه اجتماعی غفلت فرموده‏اند:«من دلائل الدولة قلة‏الغفلة،از دلایل پیشرفت دولتها(یا پیشرفت در امور زندگی مادی و معنوی)کمی غفلت‏ است‏» (28)

آری!«غفلت‏»و بی ‏توجهی در امور اجتماعی،ضایعه عظیمی به دنبال دارد.

12- این بحث را با حدیثی از امام امیر مؤمنان علیه السلام پایان می‏دهیم که مردم را با بیان‏رسای خویش مخاطب ساخته و می‏فرمایند:«اتق ایها السامع من سکرتک و استیقظ من‏غفلتک،و اختصر من عجلتک،ای شنونده!از مستی(مال و قدرت و مقام و نعمت)بپرهیزو از خواب غفلت‏ بیدار شو و از شتابزدگی بکاه‏» (29)

طبق بیان مولای متقیان علی علیه السلام عامل بدبختی انسان،سه چیز است:مستی شهوت،غفلت از واقعیت‏ها و شتابزدگی در کارها و امام نیز در این بیان کوتاه،هشدار می‏دهد تاشنوندگانش(از هر گروه و هر جمعیت)از این سه امر بپرهیزند تا خوشبخت‏ شوند و اهل‏ نجات گردند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نتیجه

گرچه بیشتر مردم از آثار زیانبار«غفلت‏»غافلند،اما پیشوایان بزرگ ما که فاجعه‏حاصل از آن را می‏دیدند،با عبارتهای مختلف و تعبیرهای گوناگون هشدار دادند وهمان گونه که در عبارت‏های گذشته بیان شد،اهمیت موضوع را گوشزد کردند.

یادآوری این موضوع نیز لازم است که‏«غفلت‏»مفهوم وسیع و گسترده‏ای دارد،یعنی،شامل‏«غفلت‏»از خدا و«غفلت‏»از یوم المعاد و ناپایداری دنیا و«غفلت‏»از شیطان‏و وسوسه‏های او می‏شود و در یک بیان کلی،«غفلت‏»از تمام اموری که به نوعی باسعادت انسان ارتباط دارد.

نکات مهمی درباره غفلت

گرچه این صفت در سرنوشت انسان تاثیر فوق العاده دارد و جزء صفات رذیله‏محسوب می‏شود،ولی چرا علمای اخلاق به سراغ آن نرفته و سخن درباره آن نگفته‏اندو یا اگر گفته‏اند،بسیار مختصر و کوتاه بوده است.به هر حال در این بحث، مسایلی وجوددارد که باید هر کدام جداگانه مورد بررسی قرار گیرد:

1- عوامل غفلت

الف- جهل و نادانی
«غفلت‏»و بی‏خبری سرچشمه‏های زیادی دارد که نخستین عامل آن،جهل وناآگاهی است.
عدم شناخت مقام پروردگار،بی‏ توجهی به مساله قیامت،ناآگاهی نسبت‏به‏بی‏اعتباری مال و مقام و ثروت دنیا،بی‏خبری از وسوسه‏های شیطان و شیطان صفتان،ازمهمترین عوامل غفلت است.
امام امیر مؤمنان علی علیه السلام در این زمینه می‏فرمایند:«ان من عرف الایام لم یغفل عن‏الاستعداد،کسی که وضع روزگار(و بی‏اعتباری دنیا)را بداند از آمادگی برای سفر آخرت غافل نمی‏شود» (30).آری!جهل به هر یک از این امور،سبب افتادن در گرداب‏«غفلت‏»وگرفتار شدن در عواقب شوم آن است.

ب- غرور و خودبینی

غرور یکی دیگر از عوامل‏«غفلت‏»و گاه ناشی از«غفلت‏»است،زیرا،انسان مغرورتنها پیروزیهای خود را می‏بیند و به امتیازهای خود می‏بالد و گاه همه اینها را جاودان‏می‏پندارد و همین امر،سبب‏«غفلت‏»او از واقعیت‏ها می‏گردد. این‏«غفلت‏»عامل مؤثری‏برای شکست او خواهد شد.

در طول تاریخ افراد زیادی دیده شده‏اند که بر اثر غرور،در دام‏«غفلت‏»گرفتار شده‏و نتوانستند در برابر دشمنان مقاومت کنند،از این رو ضربات دشمن،آنها را از پای‏در آورد.