انسان تا وقتی زنده است، فرصت براى توبه و بازگشت دارد و خداوند نیز بخشنده و توبه پذير است.
ولی طبق آیات و روایات، فقط در دو حالت، توبه پذيرفته نمى شود و بازگشت او ديگر فایده ای ندارد:
1- هنگام مشاهده مرگ:
شخص گناهكار، لحظه اى كه مرگ را مشاهده مى كند و خود را در چنگال عزرائیل گرفتار مى بيند، توبه او قبول نمى شود.
«و ليست التوبة للذين يعملون السيئات حتى اذا حضر احدهم الموت»
(براى كسانى كه كارهاى بد انجام مى دهند به هنگامى كه مرگ يكى از آنها فرا برسد، و بگويد: الآن توبه كردم، توبه از آنها پذيرفته نمى شود.)
(سوره نساء، آيه 18)
دليل آن هم واضح است. زيرا در آستانه مرگ، پرده ها از برابر چشم انسان كنار مى رود و ديد ديگرى براى او پيدا مى شود و قسمتى از حقايق آن جهان و نتيجه اعمالى را كه در اين زندگى انجام داده با چشم خود مى بيند. روشن است كه در اين موقع هر گناهكارى از اعمال بد خود پشيمان مى گردد.
از حضرت امام رضا(عليه السلام) پرسيده شد: چرا خداوند فرعون را غرق كرد، با اين كه در حین غرق شدن ايمان آورد و به توحيد اعتراف كرد؟
امام فرمود: زيرا فرعون هنگام ديدن عذاب و مرگ ايمان آورد، و ايمان در اين هنگام پذيرفته نيست.
وسايل الشيعه ،ج 11، باب 93، حديث 9، ص 372
روایت شده است:
وقتی مرگ بنده ای نزدیک می شود، عزرائیل بر او وارد شود و به او اعلام مى كند كه چیزی به انتهای عمرت باقی نمانده. در آن وقت، براى آن بنده آنقدر خون دل و تأسف و حسرت حاصل مى شود كه اگر مالک مشرق تا مغرب زمین باشد، حاضر است همه را بدهد، در عوضش یک ساعت به عمرش اضافه شود تا بتواند جبران مافات کند، ولی فایده ای ندارد.
معراج السعاده، ص 504
2- توبه ظاهری
کسانی که توبه آن ها ظاهری باشد.
«ان الذين كفروا بعد ايمانهم ثم از دادو كفرا لن تقبل توبتهم»
البته كسانى كه پس از ايمانشان كافر شدند، سپس بر كفر خود افزودند، هرگز توبه آنها پذيرفته نخواهد شد. (نبايد از اين توبه سوء استفاده كنند)
سوره آل عمران، آيه 90