شعر شیعی از منظر ائمه اطهار (ع)

[درج]

بخش اول : شعر شیعی

فصل اول : ویژگی های شعر شیعی

ادبیات در هر عصری ابزاری برای تبلیغات و توسعه ی افکار و عقاید مختلف بوده است که بیانگر وقایع و رخدادهای اجتماعی آن عصر و زمان است و از سوی دیگر نشان دهنده موضع گیری گروههای مختلف در برابر این حوادث و رویدادهاست . از این رو با مطالعه ی ادبیات یک عصر و یک دوره به راحتی می توان به فرهنگ یک جامعه و اوضاع اجتماعی ، سیاسی ، دینی و اقتصادی آن جامعه پی برد به خصوص اگر این ادبیات از قلبی صادق همراه با عاطفه ای راستین سرچشمه بگیرد.
این تعریف از ادبیات به خوبی نشانگر اهمیت و ارزش ادبیات در هرعصری است .ادبیات شیعی و به خصوص شعر شیعی از این قاعده مستثنی نیست. برای شناخت بیشتر این ادبیات و پی بردن به ارزش و اهمیت آن لازم است ویژگی ها و مفاهیم ارزشمند آن قدری عمیق تر مورد بررسی قرار گیرد . هر اثر ارزشمند هدفدار متعهد دارای خصوصیات و ویژگی های منحصر به فردی است که آن را از آثار دیگر متمایز می سازد ؛ همین خصائص میزانی است برای ارزیابی آن اثر و حکم دادن در مورد خوبی یا بدی آن .

[درج]

حب اهل بیت (علیهم السلام)

حبّ اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) و عشق ورزیدن به ایشان اولین و بارزترین خصوصیت شعر شیعی است . شعر شیعی به شعری اطلاق می شود که حاوی مقوله هایی همچون : اهل بیت، ولایت ائمه، محبت ذوی القربی، امامت علی ابن ابی طالب، فضایل و مناقب خاندان عصمت و مدایح و مراثی عترت پیامبر می باشد، و ابزاری است برای دفاع از ایشان و پیروان و یارانشان ؛ از این منظر می توان ادبیات شیعی را ادبیاتی متعهد به حبّ اهل بیت(علیهم السلام) نامید. (1)
با نگاهی گذرا به شعر شاعران متعهد شیعه درمی یابیم که شعر آنها سرشار از بیان عشق و علاقه آنها نسبت به ائمه اطهار (علیهم السلام) است که این حب را راهی برای رسیدن به سعادت وجاودانگی می دانند. به عنوان مثال دعبل (2)(ت ١٤٨هـ) در قصیدة تائیه معروفش می گوید: (3)
فکيف ؟ و من أنّی يُطالِب زلفةً
إلی الله بعد الصومِ والصَّلوات
سوی حبِّ أبناءِ النّبی و رَهطـه
و بغض بني الزرقاء و العبلات
فيا ربَّ زِدني يقينـي بصيــرةً
و زِد حبَّهم يا ربَّ في حسنات
ترجمه: بعد از انجام واجبات ،تنهاعشق ورزیدن به خاندان نبوت و بغض ورزیدن به دشمنانشان راه رسیدن به خداست.
پروردگارا ! بر بصیرت و یقین من بیافزا و عشق و حب آنها (اهل بیت علیه السلام) را در وجودم زیاد کن.

[درج]

این شاگرد مدرسه اهل بیت (علیهم السلام) دوست داشتن و عشق ورزیدن به فرزندان پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) و اهل بیت ایشان (علیهم السلام) و دوری گزیدن از دشمنان قسم خورده ایشان را راه رسیدن به کمال و سعادت می داند و می بینیم که شاعر چگونه با تمام وجود از خداوند می خواهد که حب اهل بیت(علیهم السلام) را در قلبش زیاد کند .
دعبل در غدیریه اش در ذکر فضائل امیر المومنین علی بن ابی طالب (علیه السلام)به مدیحه سرایی می پردازد و می گوید : (4)
نطق القرآن بفضل آل محمد
و ولاية لعليه لـم تُجحَد
بولاية المختار من خير الذي
بعد النبي الصادق المتودد
اذ جاءه المسكين حال صلاته
فامتدّ طوعاً بالذراع و باليدِ
ترجمه: آیات قرآن بر فضائل و مناقب اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) دلالت دارد و ولایت وجانشینی امام (علیه السلام) غیر قابل انکار است .
ولایت کسی که بعد از پیامبر صدیق بهترین بود .
کسی که وقتی مسکین به نزد او می رفت دست کمک به سویش دراز می کرد و با تمام توان به او یاری میرساند.
این شاگرد مکتب اهل بیت در شعر به زیبایی به آیه ولایت (إنّما وليُّكُمُ اللهُ وَ رُسولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُم رَاكِعُونُ)(5) اشاره می کند.

[درج]

استفاده از براهین عقلی در برخورد با مخالفان اهل بیت(علیه السلام)

ویژگی دوم این شعر ، استفاده از براهین و استدلالات عقلی و منطقی در برخورد با غاصبان حقوق اهل بیت (علیهم السلام) است . همان طور که می دانیم اندیشه تشیّع بر پایه اعتقاد به احقیت و افضلیت امام علی (علیه السلام) در امر خلافت بر مسلمین و جانشینی پیامبر استوار است از این رو طبیعی است که برای اثبات این عقیده با مخالفان به مقابله برخیزد و با آوردن دلیل و برهان این احقیت را به اثبات برساند.
شاعران و سخن سرایان شیعی با زبان شعر تلاش کردند مسیری را که پیامبر در امامت و ولایت مشخص نموده بود ، ترسیم کنند . آنان همواره تلاش کردند با استفاده از برهان های عقلی و منطقی در شعرشان با به کاربردن اسلوب احتجاج از حق شیعه دفاع کنند .
از جمله این اشعار آمیخته با براهین عقلی، بائیه کمیت اسدی (6)(٦٠هـ -١٢٦هـ) است . شاعردر این شعر می گوید(7):
وَ قالوا ورثناها أبانـا و أُمنّـا
و مـاورثتهـم ذاک أمّ و لا أب
يرون لهم حقاً علی الناسِ واجباً
سفـاها و حقّ الهاشميـن أوجب
ترجمه:گفتند (غاصبان خلافت)که آن (خلافت) را پدرانمان به ارث بردند در حالی که این چنین نبوده است.
آنها حکومت بر مردم را حق خودشان میدانستند ،چه فکر بیهوده ای! این درحالیست که هاشمیین (اهل بیت (علیهم السّلام)) در ارث بردن اولی تر بودند.
این شاعرشیعی دشمنان شیعه را مخاطب قرارمی دهد و با آنها به احتجاج برمی خیزد و می گوید : دلیل آنها در به دست گرفتن خلافت دلیل و برهانی بی منطق است چرا که اهل بیت (علیهم السلام) از نظر قرابت و خویشاوندی به پیامبر(صلی علیه و آله وسلم) نزدیکترند .

[درج]

صداقت و ارادت شاعران شیعی

خصوصیت سوم شعر شیعی صدق عاطفه و اخلاص شاعران شیعه است . شاعر مکتب تشیّع از صمیم قلب و با تمام وجود به خاندان پیامبر عشق می ورزد و این حبّ و عشق ، با اخلاص کامل همراه است . هر آنچه را که او در وصف و مدح اهل بیت (علیهم السلام) می گوید از احساسات پاک و عاطفه راستینش سرچشمه می گیرد و این صداقت ، راستی ، اخلاص و بی ریایی به خوبی در اشعارشان نمایان است .
می توان نهایت این عشق وعلاقه راستین را در اشعار دیک الجن (8)(ت ١٦١هـ)، شاعر متعهد مکتب تشیّع به نظاره بنشینیم ، شعری که ابوالفرج اصفهانی در مورد آن می گوید : « این شعر نزد عام و خاص مشهور بود»(9) ومطلع قصیده او چنین است : (10)
يا عيـنُ لا لِلغضـاء ولا الکُثُبِ
بُکا الرزايـا سوی بکا الطربِ
جودي وجدّي بملء جَفنـکِ ثمّ
إحتفلي بالدموع وانسکبــي
ترجمه:ای چشم! گریه کن بر غمها و اندوهها چرا که گریه بر مصیبتها با گریه بر اطلال (11) فرق دارد.
ای چشم !پر از اشک شو و گریه کن .
این شاعر متعهد به ارزش های اسلامی ، حبّ راستینش را نسبت به امامان و راهیان حق بدون هیچ گونه شائبه و کذبی بیان می کند . شاعر قصیده اش را با حزن و اندوه و گریه برمصائب اهل بیت (علیهم السلام) آغاز می کند . این امر برگرفته از عاطفه راستین و صادق شاعر و نهایت عشق وعلاقه او به ائمه اطهار (علیهم السلام) است. به اعتقاد شاعر آنچه به گریه او ارزش می دهد ، اندوه و گریه او بر مصائب و مظلومیت اهل بیت (علیهم السلام) است نه گریه بر اطلال و رسوم .

[درج]

استفاده از آیات و روایات در شعر

تعهد و التزام شاعران شیعه در به کاربردن اسلوب قرآن و استفاده از آیات قرآن ، احادیث نبوی و اشاره به تاریخ تشیّع ؛ ویژگی چهارم شعر شیعی محسوب می شود.
شاعران شیعه همواره به دفاع از عقاید شیعه می پرداختند و برای انجام این رسالت همواره به آیات قرآن کریم و احادیث پیامبر استناد می کردند و همین استناد به آیات و احادیث است که شعرشان را در زمره اسناد تاریخی ، دینی و سیاسی در طول تاریخ قرار داده است.
هر شیعه متعهد و ولایی احساس وظیفه می کرده که برای جاودانه ساختن حقیقت متجلی در غدیر و مرام و مذهب اهل بیت عصمت(علیهم السلام)، از قدرت و طبع شعری خود بهره گیرد و رنگ ولایت به سروده های خویش بزند، تا به خاطر برخورداری از این «صبغه الله» رنگ جاودانه یابد و همین سبب پیدایش حجم عظیمی از مدایح علوی شده است.
مانند شعر سیدحمیری (12)(١٠٥هـ -١۷٣هـ)که می گوید(13):
قام محمدٌ بغديـر خـــمٍ
فنادی معلناً صوتــاً نديّـا
لـمَن وافاه من عربٍ وعجمٍ
و حَقّوا حولَ دوحيــة حنيّا
ألا من کنت مـولاه فهـذا
له مولی و کان بــه حفيّـا
الهي عادِ مَن عـادی عليـاً
وکُن لوليه مــولیً وليــّا
ترجمه : محمد (صلّی الله علیه و آله وسلّم) در غدیر خم به پا خواست و باصدایی رسا پیروانش از عرب و عجم را مورد خطاب قرار داد و گفت : هر کس که من مولای او هستم از این پس او (علی علیه السلام) مولای اوست ،خداوندا دشمن دار دشمنانش را و دوست دار دوستانش را.

[درج]

سیدحمیری در این شعر به حادثه غدیرخم اشاره می کند و حدیث ولایت را به عنوان دلیل اثبات امامت امام علی (علیه السلام) به شمار می آورد .
این قصیده سرای شیعه در جای دیگر می گوید(14):
الي اهل بيت اذهب الرجس عنهم
وصفوا من الادناس طراً و سيبوا
ترجمه:-شاعر در این بیت اهل بیت (علیهم السلام) را مورد خطاب قرار میدهد -:... به سوی اهل بیتی که خداوند تبارک و تعالی آنها را از هر گونه ناپاکی و رجس و گناه و معصیت حفظ کرده است .
این بیت به آیه تطهیر (إنمّا یُریدُ اللّهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرّجسَ أهلَ البیتِ وَ یُطَهِّرَکُم تَطهیراً)(15) اشاره دارد.
به راستی که شعر شیعی آینه ی تمام نمای مذهب تشیّع است چرا که در بردارنده تمام حوادث و پیشامدهایی است که درطول تاریخ این مذهب رخ داده است. حادثه سقیفه ، واقعه غدیرخم ، کربلا ، قضیه فدک و ... اما باید دانست که هدف فقط یادآوری این رویدادها نیست بلکه این یادآوری خود نمایانگر ظلم ظالمان و غاصبان است . این اشعار حاوی بغض و کینه شیعیان نسبت به ظالمان و دربردارنده فریاد آزادگی مسلمانان است فریادی که با هجاء و ذم خلفاء درآمیخته است.

[درج]

آمیختگی عناصر دینی و سیاسی

آمیختگی عناصر سیاسی و دینی را می توان پنجمین خصوصیت این شعر دانست . احمد امین می گوید:« حزب شیعه اولین حزبی بود که عقیده و سیاست و عاطفه را با هم و در کنار هم در ادبیات وارد کرد»(16) شعر شیعی از این جهت که توجه خاصی به امر خلافت و وصایت بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آلیه وسلم) دارد و امام علی (علیه السلام) را جانشین بر حق پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) می داند و به دشمنان اسلام هجوم می آورد و آنها را ذم می کند جنبه ی سیاسی دارد و از این حیث که بیانگر عقاید شیعه است و به مدح و وصف امامان (علیهم السلام) و مناقب ایشان می پردازد و توجه خاصی به بیان امور دینی و معنوی دارد جنبه دینی دارد . شایان ذکر است که تمام اشعار شاعران متعهد شیعه حکایت کننده این خصوصیت است.

[درج]

برای نمونه به شعر معروف سید حمیری قصیده سرای شیعه مذهب اشاره می کنیم که می گوید(17):
علی آلِ الرسـُولِ و أقربـيـهِ
سلامٌ كَمـا سجَـعَ الحمـامُ
أليسُـوا في السماءِ هُم نجـومٌ
و هُم أعلامُ عـِـــزٍ لايُرامُ
فَيـا مـَـن قد تحيَّر في ضلالِ
أميرُ المؤمنينَ هــو الإمــامُ
رسولُ ا للهِ يـومَ غديرِ خُـمٍ
أنافَ به و قَـد حَضِر الأنـامُ
و ثاني أمرُه الحَــسنُ المُرجی
له بيتُ الـمَشاعـر و الـمُقامُ
و ثالثُه الحسينُ فليسَ يخفَــی
سَنا بدرٍ إذ إختـلَطَ الظّــلامُ
و رابعُهم علــيٌ ذُو المَساعِي
به للديـنِ و الدُنــيا قِـوامُ
و خامسُهــم محمداً ارتَضاهُ
له في الـمَأثَراتِ اذاً مُــقامُ
و جعفرٌ سادسُ النُــجباء ِبدرٍ
بِبهجتهِ زَها البــدر ُ التمـامُ
و موسي سابعٌ و لَـه مـقالٌ
تَقاصر عـن أدَانـيه الكِـرامُ
عليٌ ثامنٌ و القبــرُ مِنـه
بأرضِ الطوسِ أن قَحطُوا رهامُ
و تاسعُـهم طريدُ بني البَغَايا
محمدٌ الـزكـي لَـه حِسـامُ
و عاشرُهم علـيٌ و هو حَصِن
يَحِنُّ لِفقـده البـلدُ الحَـرامُ
و حادِی العشر مِصباحُ المعالِي
مُنيرُ الضـوءِ الحَــسنُ الهمامُ
و ثانی العَشر حَان لـه القيامُ
محمدٌ الزكـي بــه اعتِصـامُ
سيظهر عاجـلاً نوراً خفيــاً
و ينساق الامـور بـه انتـظامُ
أولئك في الجنانِ بهـم مَساعي
و جيرتـي الخوامسُ و السلامُ
ترجمه: سلام و درود بر محمد و خاندان مطهر ایشان ،سلامی همیشگی و ماندگار.
آنان که ستارگان همیشه در خشان آسمان بشریتند و پرچمداران عزت و سربلندی.
ای کسانی که در گمراهی دست و پا می زنید و راه حق را گم کرده اید و در جستجوی رهبر و پیشوایید (به حادثه سقیفه اشاره دارد) بدانید که علی (علیه السلام) امام و پیشواست ؛ او که پیامبر در غدیر خم او را بر گزید و به همگان معرفی کرد.
دومین امام و پیشوا بعد از پیامبر امام حسن مجتبی (علیه السلام) است ؛او صاحب مقامات عالیه می باشد.
سومین آنها امام حسین (علیه السلام) است؛ نوری که همه تاریکی ها را می زداید.
چهارمین نفر از خاندان عصمت علی بن حسین (علیه السلام) می باشد ؛او که دین و دنیا بر پایه اطاعت و پیروی از اوست.
شاعر در ادامه به بقیه امامان اشاره می کند و تک تک اسم آنها را ذکر می کند و صفات و حسنات آنها را بر می شمرد ؛ محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و حجه بن حسن عسکری (عجل الله تعالی فرجه الشریف).
این ابیات آمیختگی دین و سیاست را به خوبی به تصویر کشیده است از یک سو شاعر خلافت و جانشینی پیامبر را مختص اهل بیت(علیهم السلام) قرار داده است و آن را از دیگران نفی کرده است و از سوی دیگر به بیان صفات و خصایل آنها پرداخته است و با عاطفه ای پاک و راستین سیمای ایشان را به تصویر می کشد.

[درج]

به کار بردن تقیه در شعر

به کاربردن اصل تقیه (18) را می توان آخرین ویژگی شعر شیعی دانست که دراین پژوهش مورد بررسـی قــرار می گیرد .
شیعیان و به خصوص شاعران شیعی پیوسته مورد آزار و اذیت حاکمان و خلفاء اموی و عباسی بودند از این رو شیعه تقیه را به عنوان یک اصل کلی در مسیر حرکتش قرار داد و سعی کرد مخفیانه و سری به رسالت خویش بپردازد .
مذهب شیعه به پیروانش این اجازه را داد که با توجه به اصل تقیه به مدح خلفای عباسی بپردازند.(19)
اصل تقیه خود نشان دهنده خفقان و اضطراب در عصر شعرا است و دلیلی آشکار در سختی اوضاع شیعیان در این دوره است . چرا که آنها مجبور بودند برای حفظ جان خود و برای فرار از ظلم حاکمان و کارگزاران آنها به تقیه پناه ببرند . از این روست که دیوان بعضی از شاعران شیعه در بردارنده اشعاری در مدح و رثاء خلفاء است.
شایان ذکر است که شعر شعرا در مدح خلفا از صدق عاطفه برخوردار نیست و آن پایداری و استواری و صداقتی که از خصوصیات شعر شیعی در مدح و رثاء ائمه (علیهم السلام) است در آن به چشم نمی خورد.
برای نمونه چند بیت از اشعار سیدحمیری در مدح سفاح ، خلیفه عباسی را بیان می کنیم.(20)
دونکموها يا بنــي هاشــمٍ
فجددوا من عهدها الطاســا
خلافــة الله و سلطـانــه
وعنصـراً کان لکـم دارسـا
سیدحمیری در این اشعار بنی عباس را مدح می کند و سفاح را خلیفه خدا می داند و با این مدح خلافتش را تأیید می کند و آن را مشروع می داند .
تمام این صفات و ویژگی ها سبب شد که ناقدان ادبیات ، این شعر را از حیث موضوع ، معانی و اسلوب ادبیاتی جدید معرفی کنند ادبیاتی که هنگام بیان احتجاجات عقلی و دینی زبانی نرم و آرام دارد و هنگام هجوم به دشمن و دفاع از اعتقاداتش کاملاً قاطع و محکم است و جایی که می خواهد مظلومیت ائمه و مصائب وارد شده بر ایشان را بازگو کند کاملاً لطیف و پر از احساس و شور است.(21)