▌ღ▬◄وجدان فقر ذاتی و تأثیر آن در افعال و نگرش انسان از دیدگاه علامه طباطبایی►▬ღ▐

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

از دیدگاه علامه، معنای اراده و مشیت خداوند «علم به اصلح» است؛ لذا در این صورت اشکالی ندارد که اراده خداوند را ازلی بدانیم؛


چون علم خداوند جزء ذات اوست و اراده نیز صفت جداگانه‌ای در مقابل حیات و قدرت نیست.

یکی از صریح‌ترین آیات درباره اراده و مشیت الاهی، آیه شریفه«وَلَا تَقُولَنَّ لِشَیٍْ إِنِّی فَاعِلٌ ذَلِکَ غَدًا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ» (کهف/ 23) است.


این حرف نباید در هیچ حالی از احوال و در هیچ زمانی از ازمنه زده شود، مگر در یک حال و یک زمان و آن حال و زمانی است که کلام خود را معلق بر مشیّت خدا کنیم. (همان: 13/ 46)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

عالم هستی، میدان فعل و انفعال است و با کمی دقت در اطراف خویش، به وضوح وقایع و حوادثی را مشاهده می‌کنیم که سبب یا اسبابی در حدوث آن تأثیر داشته تا فعلی از فاعلی صادر شود.


قرآن کریم در توجه دادن به یکی از تعالیم والای خداوند درصدد آن نیست تا نسبت فعل به فاعل را انکار کند و نقش اسباب و وسائط را حذف نماید؛


چه اینکه خود او این وسائط را ایجاد نموده است؛ بلکه آیه شریفه یاد شده، ادعای استقلال را از سوی هر موجودی به‌ویژه انسان که به اراده و اختیار خود می‌بالد، انکار می‌کند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

قرآن کریم تمامی آنچه را در عالم هستی است ـ چه ذات، چه آثار و افعال ذوات ـ فقط مملوک خدا می‌داند که می‌تواند در مملوک خود هر تصرفی نموده، هر حکمی را اجرا کند و کسی نیست که حکم او را تعقیب کند و اساساً غیر خدا، هیچ‌کس هیچ‌چیز را مالک نیست، مگر آنچه را خدا تملیک او کرده و او را بر آن توانا نموده است.



علاوه بر اینکه بعد از تملیک هم باز خود او مالک و قادر بر آن است و مانند تملیک ما به یکدیگر نیست که وقتی چیزی را به کسی تملیک کنیم، دیگر خودمان مالک آن نباشیم.


نظر علامه این است که هر سببی از اسباب عالم هستی، از پیش خود به اقتضای ذاتش سبب نمی‌باشد؛ بلکه خدای‌تعالی او را قادر بر فعل و اثرش کرده و هر جا فعل و اثری از خود نشان دهد، می‌فهمیم خدا خلاف آن را اراده نکرده است. (همان: 13/ 457)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

آیات قرآن، هر عملی از هر عاملی را موقوف بر اذن خدا می‌دانند:

«مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ» (حشر/ 5)،
«وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» (یونس/ 100)،
«مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» (تغابن/ 11)،
«وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ» (نساء/ 64)
و «وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ». (آل‌عمران/ 58)


اذن خدا همان رفع مانع نمودن خداست و کسی که خود را تسلیم پروردگار خویش ساخته است، نباید هیچ‌وقت خود را سبب مستقل در امری بداند و تحقق هر عملی را منوط به خواست پروردگارش بداند.


چنین اعتقادی از تجلیات وصف بندگی انسان است.نکته بسیار دقیق در سیر و سلوک عرفانی اینکه، وظیفه انسان در ساحت بندگی آن است که در جهت هدف خویش تلاش کند؛ ولی باید خداوند بخواهد که سعی او تحقق پیدا کند و رفع مانع نماید تا تلاش یک انسان و تأثیر یک سبب در خارج جریان یابد

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

قرآن کریم می‌فرماید:

«وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى». (نجم/ 39)

وظیفه آدمی، کار و کوشش در جهت رسیدن به هدف است؛ اما چنین نیست که هر کوششی به هدف برسد؛ قرآن که آبشخور تمامی معارف توحیدی است، در تمامی تعالیم خویش، نفوس را به سلطنت و عظمت توحید الاهی و دیدن یک قدرت مطلق و اراده قاهر توجه می‌دهد که اگر چیزی را اراده کند، هیچ موجودی نمی‌تواند در برابر قدرت و اراده‌اش خواستی داشته باشد.

لذا انسان در برابر مشیت الاهی هیچ‌گونه اراده، مشیتی، حریت و اختیاری ندارد.


قرآن کریم می‌فرماید:

«وَرَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَیَخْتَارُ مَا کَانَ لَهُمْ الْخِیَرَةُ». (قصص / 68)

مرحوم علامه در تفسیر این آیه می‌فرماید:

این آیه در مورد انکار نسبت دادن فعل به فاعل نیست؛ بلکه آن چیزی که انکار می‌کند، این است که کسی برای خود و یا برای کسی و یا چیزی دعوای استقلال در عمل و بی‌نیازی از مشیت خدا و اذن او کند. (1366: 16/ 460)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

آری: تمام ذرات کائنات، مسخّر در تحت اراده کامله حق‌اند و به هیچ‌وجه و در هیچ‌چیز استقلال ندارند و تمام آنها در وجود و کمال وجود و در حرکات و سکنات و اراده و قدرت و سایر شؤون، محتاج و فقیر، بلکه فقر محض و محض فقرند.
(موسوی‌خمینی، 1371: 550)

به هرحال، وقتی انسان به فقر خویش آگاه شد، آن‌وقت خود را سبب مستقل در هیچ امری و کاری نمی‌بیند و خویش را مستغنی از خالقش نمی‌پندارد و به طور کلی، تسلیم پروردگار شده، جز بر او توکل نمی‌کند و سود، زیان و افزونی و کاستی، عزت، ذلت، قدرت و ضعف و مانند آن را از خدای خویش می‌داند.

چنین شخص با چنین اعتقادی، آرامش و سکینه‌ای خاص دارد که با ازدیاد ایمان و تقوا ملازم است. به راستی، آن آرامش واقعی که خداوند بر قلوب مؤمنان نازل می‌کند، همین است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

3. ولایت الاهی



تعریف مرحوم علامه از ولایت الاهی، همان مالکیت الاهی است و اعتقاد ایشان آن است که مالکیت الاهی همان ولایت خداست که با آن ولایت، متولی امر بنده‌اش می‌شود. (1366: 19/ 639)وی در شرح و تفسیر آیه شریفه «هُنَالِکَ الْوَلَایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَوَابًا وَخَیْرٌ عُقْبًا» (کهف/ 44) می‌فرماید:


در هنگام احاطة هلاکت و از کار افتادن اسباب نجات از سببیت و تأثیر و روشن‌گشتن عجز و ناتوانی، انسانی که خود را مستقل و مستغنی از خدا می‌پنداشت، کاملاً روشن می‌شود که ولایت همه امور انسان‌ها و هر موجود دیگری و ملک تدبیر آن تنها از آن خداست؛


چون او یگانه معبود حق است و معبود حق است که تمامی تدابیر و تأثیراتش همه براساس حق و واقع است و سایر اسباب ظاهری که بشرِ گمراه، آنها را شرکای خدا در مسأله تدبیر و تأثیر می‌پندارد، در ناحیه ذات خودشان باطلند و مالک هیچ اثری از آثار خود نیستند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

تنها آن اثری را دارا هستند و از خود بروز می‌دهند که خدای سبحان اذن داده باشد و تملیکش کرده باشد و از استقلال جز اسمی که بشر از آن برایش توهم کرده، ندارد؛

پس هر سببی از ناحیه خودش باطل و به وسیله خدا حق است و خدا در ناحیه ذاتش، حق و مستقل و غنی بالذات است. (1366: 13/ 538)

پیام ولایت الاهی بر خلق، بیان عجز و فقر بشر و قدرت و عظمت الاهی است. لذا مؤمن واقعی، عقاید، اخلاق و اعمالش را در اختیار خدای سبحان قرار می‌دهد و خدای سبحان نیز مؤمن را در سایه حمایت و محبّت و نصرت خویش قرار می‌دهد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

4. هدایت الاهی



مقصود از هدایت الاهی در اندیشه علامه طباطبایی عبارت است از:

رسانیدن موجود به مطلوب یا رساندن منتهی به مطلوب است و مطلوب همان هدفی است که موجود به‌خاطر آن خلق شده است. (همان: 14/ 253)



هدایت بر دو قسم است:

یکی به نحو ارائه طریق که مقصود از آن نشان‌دادن راه است و آیه شریفه

«إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا» (دهر/ 3) ب

ر آن دلالت دارد و دیگری ایصال به مطلوب یا همان دستِ فرد را گرفتن و به مقصدش رساندن است که در آیه‌های

«وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ» (اعراف/ 176)

و «فَمَنْ یُرِدْ اللَّهُ أَنْ یَهدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ» (انعام/ 125

به آن اشارت رفته است. در دیدگاه علامه، این قسم از هدایت‌یافتن، نوری خاص در قلب است که شخص با یافتن آن نور، یک نحو پذیرش و قابلیت خاص در قبول مفاهیم و حقایق دینی در خود می‌یابد و به واسطه آن حالت درمی‌یابد که چه چیزهایی را باید در خود جای دهد و چه چیزهایی را قبول نکند. (1366: 7/ 529)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

وقتی آدمی از این هدایت خاص بهره‌مند شد، آن راهی که در آن قرار گرفته، بدون انحراف و اختلاف خواهد بود؛

چراکه تشتت و تفرقه از توحید حاصل نمی‌شود و ساحت توحید الاهی، حقیقت واحدی است که هیچ وجهی از وجوه اختلاف در آن نیست و به تعبیر علامه، علت اختلاف نداشتن انبیا^ قرار گرفتن در مسیر توحید الاهی است؛

چراکه تمامی معارف و شرایع الاهی، یک چیز را هدف قرار داده‌اند و آن توحید خالص است. (همان: 530)