▌ღ▬◄وجدان فقر ذاتی و تأثیر آن در افعال و نگرش انسان از دیدگاه علامه طباطبایی►▬ღ▐

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

▌ღ▬◄وجدان فقر ذاتی و تأثیر آن در افعال و نگرش انسان از دیدگاه علامه طباطبایی►▬ღ▐

علامه طباطبایی تمام آنچه را در عالم هستی است،
چه ذوات و چه آثار و افعال ذوات،
بنا بر تعالیم قرآن، مملوک خدا می‌داند.
آدمی در برابر مالکیت و قدرت مطلق الاهی
از خود چیزی نداردتا بخواهد
در ملک خدابا او منازعه کند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

چکیده

علامه سیّد محمدحسین طباطبایی از مفسران بزرگ معاصر با رویکرد توحیدی خاص و از تربیت‌یافتگان مکتب مرحوم سید علی قاضی، ضمن تفسیر آیات قرآن کریم در پاره‌ای مواضع، به مسأله‌ای مهم در معرفت ربوبی با عنوان وجدان فقر ذاتی پرداخته است.

نوشتار حاضر به تحلیل این مسأله از نگاه مرحوم علامه می‌پردازد.

لذا در ابتدا متذکّر شرافت و عظمت مسأله توحید می‌شویم.

آنگاه به ارتباط توحید و وجدان فقر ذاتی می‌پردازیم و با طرح پاره‌ای از اوصاف الاهی، تأثیر آن در افعال و نگرش انسان را بررسی می‌کنیم.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

طرح مسأله

عالمان و عارفان به شریعت حقیقی اسلام که وظیفة خطیر تبیین معارف وحیانی را به عهده دارند، در آثار مکتوب خویش همگان را به تقیّد به شریعت فرا خوانده‌اند.

پاره‌ای از این بزرگان، شاخصه‌هایی را در پیمودن طریق بندگی حق‌تعالی مهم‌تر دانسته و آن را شرط مهم وصول به مقصد و مقصود قلمداد نموده‌اند؛ شاخصه‌هایی همچون ذکر و استغراق در یاد حق، اخلاص در عمل، ریاضت‌های سنگین شرعی و گرفتن چله‌های پی‌در‌پی و کسب محبت الاهی.

یکی از برجسته‌ترین دیدگاه‌ها در این راستا، رویکرد شاگردان مکتب توحیدی مرحوم سیدعلی قاضی است. یکی از تربیت‌یافتگان و دست‌پرورده‌های ایشان که از سرآمدهای آن جمع محسوب می‌شود، مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی است.

آن مرحوم که جامع علم و عمل و از سالکان صادق طریق توحید بود، در آثار خویش به‌ویژه در تفسیر گران‌سنگ المیزان مباحثی مهم و بیانگر سلطنت توحید بر تمامی عالم را آورده است و از دلِ توجه‌دادن به سلطنت و مشیّت مطلقه الاهی، فقر ذاتی نوع بشر را در تمامی ساحت‌ها اثبات نموده است.

در این مقاله، دیدگاه مرحوم علامه طباطبایی درباره فقر ذاتی انسان بررسی می‌شود و به این پرسش‌ها پاسخ داده می‌شود که،

آیا ایشان به فقر ذاتی معتقد بوده است؟
وی چه تفسیری از فقر ذاتی نموده‌اند؟
مفهوم و پیامد اعتقاد به فقر ذاتی و تأثیر آن در افعال و نگرش انسان از نگاه این مفسر بزرگ قرآن چیست؟
ایشان به کدام دسته از آیات در بحث مذکور استناد کرده است؟
پیام مهم وجدان فقر ذاتی در فهم و ادراک معارف اسلامی چیست؟

این نوشتار در پاسخ به این پرسش‌ها، ضمن توجه‌دادن به ارزش و عظمت مسأله توحید، آیاتی را که علامه به آنها استناد کرده، آورده است و تحلیل و تفسیر ارائه‌شده در تفسیر المیزان را مرور کرده است تا جایگاه عظیم این مطلب در فهم مطالب و معارف والای وحیانی و در نتیجه معنا و مفهوم فقر ذاتی معلوم گردد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

شرافت و عظمت «مسأله توحید»

مسأله توحید از یک‌سو ساده‌ترین مسأله‌ای است که انسان به‌راحتی با فطرت خود آن را درمی‌یابد. قرآن کریم می‌فرماید:

«أفی الله شک فاطر السموات والارض» (ابراهیم/10)

و از سوی دیگر، مشکل‌ترین و سخت‌فهم‌ترین مسائل است که تعداد انگشت‌شماری از نوع بشر، توفیق درک آن را می‌یابند. امام باقر(ع) می‌فرماید:

«هر آنچه با وهم و گمان خویش درباره خداوند در دقیق‌ترین معنایش تصور کنید، ساخته و پرداخته شماست و از نظر حق مردود است.»
(فیض کاشانی،1360: 7)

بی‌شک راهی به کُنه حقیقتِ توحید نیست؛ چراکه دم از ادراک چیزی زدن بدون احاطه به آن معنا ندارد و حق‌تعالی محاط کسی نمی‌شود و بر همه چیز محیط است؛ اما به‌اعتبار تجلی در مظاهر اسما و صفات، نور وجودش همه عالم را روشن کرده است.
قرآن کریم می‌فرماید:

«سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ». (فصلت/ 53)

مرحوم علامه طباطبایی، از جمله شاگردان مکتب توحیدی قاضیِ بزرگ، به‌زیبایی و بسیار دقیق و دلنشین در برخی مکتوبات خویش، اشاراتی به عظمت مسأله توحید داشته و طالبان حق‌تعالی را از بعضی اسرار الاهی باخبر نموده‌اند
.
ایشان کلامی شاهکار دارد و می‌فرماید:

همه اجزای دین اسلام، اگر خوب تجزیه و تحلیل شود، به توحید برمی‌گردد و توحید اگر به حال ترکیب درآید، به صورت اخلاق و اعمال درمی‌آید. اگر توحید از مقام عالی اعتقادی فرود آید، اخلاق و اعمال می‌شود و اگر اخلاق و اعمال از درجه نازل خود بالاتر روند، توحید خواهند بود و بنا بر آیه دهم سوره فاطر:

«کلمه‌های پاکیزه به سوی خدا بالا رود و کار شایسته آن را بالا می‌برد.» (1370: 33)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

یقیناً روح تمامی معارف و جمیع احکام اسلام از فروع توحید بوده، به آن منتهی می‌شود. به تعبیر مرحوم سیدحیدر آملی، تمام انبیا و اولیا مبعوث نشده‌اند، مگر برای اظهار مسأله توحید و دعوت خلق به آن و اگر توحید و اظهار آن نبود، هیچ‌گاه انبیا و اولیا در این عالم تاریک و آلوده و پست نمی‌آمدند؛ حتی برای ساعتی. (1368: 49)

لذا اساس تمامی کمالات و جمیع مقامات، اصل توحید است و هیچ علمی به ارزش آن نمی‌رسد و تمامی کمالات ظاهری و باطنی در آن جمع‌شده و معیار و مدار تمامی علوم و ارزش و هویت هر چیزی به توحید است.

امیرالمؤمنین علی(ع) در پاسخ به کسی که از ایشان پرسید:

آیا خداوند را به واسطه پیامبر شناختی یا پیامبر را به واسطه خدا، می‌فرماید:

«من خداوند را به واسطه پیامبر نشناختم؛ بلکه محمد| را به‌واسطه خداوند شناختم.» (فیض‌کاشانی، 1375: 77)

آری! تا نور توحید بر چیزی نتابد، حتی اگر وجود حضرت ختمی مرتبت هم باشد، شناخته نمی‌شود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

وصول به توحید

مقصود از وصول به توحید چیست؟

مگر خداوند چیزی است که بتوان به آن رسید؟

به یقین خداوند هست و او مبدأ تمامی هست‌ها می‌باشد؛ ولی نه آن خدایی که با خیال و وهم خویش گمان کرده‌ایم.

وصل به خداوند در حقیقت عبارت است از علم حقیقی به خداوند که در نهایت به شهود ذُلّ عبودیّت و عِزّ ربوبیّت ـ که غایت تمام تلاش‌ها و مجاهده‌های انسانی است ـ می‌انجامد.

ابن‌عطاءالله سکندری می‌گوید:

اگر می‌خواهی بخشش‌های الاهی بر تو نازل شود، فقر و نیاز را در خویش به درستی درک کن؛ چراکه خداوند در آیه 6 سوره توبه می‌فرماید:

«تنها مستحقِ بخشش، فقیران هستند». (1420: 39)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مقصود آن است که علم و قدرتی که به آن می‌بالید، شعاعی از علم و قدرت الاهی است که به شما افاضه شده است.

و در نزد خداوند جایگاهی ندارد و به هیچ‌وجه جای فخرفروشی و بالیدن به خود نیست؛ ولی چنانچه فقر و شدّت نیاز و درماندگی خود به حق‌تعالی بیشتر ابراز بشود، در جایگاه ربوبی خریدار دارد.

قرآن کریم می‌فرماید:

«یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمْ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ». (فاطر/ 15)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در این آیه، فقر منحصر در مردم و غنا منحصر در خداوند دانسته شده است؛ آن‌هم نفرموده مردم در چه چیزی نیازمندند و این گویای آن است که انسان‌ها در همه‌چیز محتاج اویند.
(طباطبایی، 1366: 17/ 50)

وقتی حضرت مهدی(ع) ظهور می‌نماید، به‌تعبیر شیخ عارف سعدالدین حمویّه، از تمامی اجزای او حتی از بند کفش‌هایش ندای توحید شنیده می‌شود.
(آشتیانی، 1370: 794)

امام خمینی(ره) می‌فرمایند:

انسان باید به قلب بفهماند که جز یک سخن در هستی نیست و آن کلمه طیبه «لا اله الا الله» است و این مهر شریف را باید به قلب زد. (1371: 53)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در نتیجه چون تمامی خلق مخلوق خدا هستند، فقرا و محتاجان به‌سوی او خواهند بود و خدا بدان جهت که خالق و مدبّر است، غنی است و جز او کسی غنی نیست.
(طباطبایی، 1366: 17/ 50)

آنگاه وقتی این معانی درک شد، به مقدار درک این فقر، سلطان توحید بر قلب حکومت می‌کند.

در نگاه علامه، کمال حقیقی برای انسان، همان «فنای ذاتی»، «فنای وصفی» و «فنای فعلی» در حق سبحان است که از آن به توحید «ذاتی»، «اسمی» و «فعلی» تعبیر می‌شود.


این مقام عبارت است از اینکه انسان در اثر این شهود درمی‌یابد هیچ ذات، وصف و فعلی جز برای خداوند سبحان، آن‌هم به گونه‌ای که شایسته مقام قدس حضرتش باشد، برای دیگران وجود ندارد.
(همو، 1382: 62)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در این میان، نقش انبیا و اولیای الاهی آن است که طبق فرمان حق‌تعالی مأموریت دارند مردم را با خالق و مبدأ خویش آشنا سازند.

رمز و راز این آشنایی، تذکر دادن به عجز و فقر ذاتی بشر است.

انبیای عظام مردم را یاری می‌کنند تا خلق، تعلّقات مادی، خیالی و وهمی را کنار بگذارند و متوجه خدایی شوند که معروف فطری آنان است و بالوجدان عجز و فقر و سایر نواقص خود را شهود نمایند.

لذا مبدأ معرفت توحیدی که غایت بعثت و رسالت تمامی انبیا و اوصیا و اولیای الاهی می‌باشد، فقر است که ادراک آن دارای مراتب و درجاتی است و پایانی برای این مراتب تصور نمی‌توان کرد.