* از تکبر تا سقوط *

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ختم قلب

دل های برخی به سبب تکبر، به گونه می شود که هر گونه حقی را باطل و باطلی را حق می شمارند؛ زیرا حق عامل بازدارنده ای نسبت به برخی از اندیشه ها و بینش ها و نگرش های رفتاری است.

از این رو شخص متکبر نمی تواند آن را بپذیرد. مخالفت با حق وی را به سوی باطل گرایش می دهد و در یک فرآیندی چنان می شود که نسبت به حق به طور خودکار واکنش منفی و بازدارنده انجام می دهد و آن را به درون حوزه احساس و تفکر خویش راه نمی دهد.

بر این اساس راه های ارتباطی خویش را با حقایق می بندد و مهر بر دل خویش می نهد.

از آن جایی که حق همواره برخاسته از خاستگاهی محکم و استوار است و ریشه های آن افزون بر پاکی و طهارت و طیب بودن، بر زمینی محکم قراردارد، استدلال و برهان اساس آن را تشکیل می دهد. این در حالی است که باطل یا اصولا خاستگاه استدلالی ندارد و یا خاستگاه استدلالی آن موهوم و تخیلی است تا تشابه به حق یافته و بتواند در دل های اهل استدلال جا باز کند.

ریشه ها و خاستگاه سست و بی بنیاد باطل است که اهل باطل چون متکبران را به سوی خویش می کشاند.

ایشان هنگامی که با دیگری از روش دیالیتک و جدلی استفاده می کند بنیاد استدلال و جدل ایشان امور ظنی و تخمینی است؛ زیرا مهر شدن دل ها اجازه نمی دهد تا گرایش به دلایل مسلط پیدا کنند و به برهان قاطع تمسک جویند.(غافر آیه ۳۵)

این گونه است که حق ناپذیری و مخالفت با آن از واکنش های طبیعی اهل تکبر و خودبرتربینان می شود.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مانع فهم آیات خداوندی

بر این اساس اگر گفته شود که انسان های متکبر انسان های هستند که توانایی فهم و درک حقایق آیات الهی را ندارند امری روشن است. از این روست که قرآن در آیه ۱۴۶ سوره اعراف تکبر و خودبزرگ بینی را مانع اصلی فهم آیات و معارف الهی بر می شمارد.


جدال

از دیگر خصوصیاتی که قرآن برای اهل تکبر می شمارد، جدل گرایی ایشان است. جدل گرایی از آثار طبیعی متکبران است. این مطلب را در بخش پیشین اشاره کرده ایم. قرآن در آیه ۳۵ سوره غافر خصلیت ستیزه جویی و جدل گرایی ایشان را به سبب مهر شدن دل های ایشان نسبت به حقایق و ادله های قطعی و یقینی حقایق می شمارد. از این روست که با دین و آموزه های دینی و آیات الهی به طور طبیعی مخالفت می کنند و حاضر به پذیرش آن نمی شوند و تسلیم در برابر آن را نادانی می شمارند.

خداوند در آیه ۵۶ سوره غافر می افزاید که مجادله گرایی نسبت به آیات روشن و واضح خداوندی با ادله ها و برهان سست و ظنی به سبب آن است که ایشان دچار کبر و خود بزرگ بینی هستند که گرفتار آن شده اند و این در حالی است که حقیقتا به این کبر و بزرگی که آرزو و امید ایشان است هرگز نمی رسند و نمی توانند انسان های بزرگی شوند؛ زیرا راه رسیدن به بزرگی واقعی آن است که از راه ایمان به حقایق از جمله آیات الهی وارد شوند تا با بندگی به بزرگی عبودیت ربوبی دست یابند. از این رو کسی که بزرگی و کبر را در راه باطل و جدل می یابد هرگز به آن نمی رسد.

از نظر قرآن ریشه و خاستگاه جدل گرایی برخی از مردمان به ویژه سردمداران شرک را می بایست در تکبر و خودبزرگ بینی آنان جست و جو کرد. خودبرتربینی آنان به ایشان اجازه نمی دهد تا حقایق و استدلال های قرآنی را بپذیرند و به آن تن در دهند.(حج آیات ۸ و ۹)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

شک و تردید

بر این اساس ریشه شک و تردید گرایی بسیاری از اهل شرک و باطل را می بایست در روحیه تکبری و استکباری آنان جست. خداوند در آیات ۳۴ و ۳۵ سوره غافر تبیین و تحلیل می کند که چگونه تکبر و جبارگرایی برخی از مردمان موجب می شود تا انسان های بیرون از دایره اعتدال شوند و نسبت به حقایق واکنش های منفی بروز داده و حاضر به پذیرش آن نشوند. اسراف گرایی و شک گرایی پیامد و اثر طبیعی چنین واکنش هایی نسبت به حقیقت و استدلال های قطعی و روشن است.

تضییع حقوق دیگران

تکبر و خودپسندی و خودبرتربینی موجب می شود که شخص دیگری را خوار و پست شمارد و به آسانی دیگری را تحقیر نماید؛ زیرا ملاک ها و معیارهای دیگری برای خویش درست می کند که با حقایق ارتباط چندانی ندارد. این گونه است که بر اساس معیارهای خویش به سنجش رفتار خویش نسبت به دیگری می پردازد و به سادگی حقوق طبیعی و اجتماعی دیگری را نادیده گرفته و تضییع می کند.

خداوند در آیه ۷۵ سوره آل عمران روحیه تکبر و خودبرتربینی را عامل تضییع حقوق دیگران می شمارد و بیان می دارد که چگونه تفاوت معیارهای میان انسان های غیر متکبر و متکبر موجب می شود به سادگی حقوق مالی افراد از سوی متکبران تباه شود. در این آیات بیان شده است که برخی از یهود و اهل کتاب به سبب این که مومنان را از دایره انسانیت بیرون می دانند و به سبب انتساب به خداوند جایگاه و درجه برتری برای خود قایل می شوند ، به سادگی در امانت های مالی دیگران خیانت کرده و می گویند که برای مردم غیر اهل کتاب حقی نیست تا مال ایشان را به خودشان بازگردانیم. بلوکه کردن اموال دیگران با معیارهای استکباری خود امری متداول است.

در حقیقت قرآن بیان می کند که آنان نخست شخص را کافر و بی ارزش در هستی می کنند و آن گاه برای خود مجاز می شمارند تا در اموال دیگران تجاوز کنند و حقوق دیگران را تضییع و نابود سازند و حتی به سادگی در امانت خیانت کنند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

خیانت

چنان که معلوم شد خیانت امری طبیعی از سوی متکبران با معیارهای باطل و نادرستی است که آنان دارند؛ زیرا کسی که برای دیگری شخصیتی و ارزشی قایل نیست به سادگی نسبت به دیگری خیانت می کند و در امانت هایی که در نزد ایشان است تجاوز می نمایند.( آل عمران آیه ۷۵)

بر این اساس اگر در اموالی که به امانت در نزد ایشان است به سادگی تجاوز وخیانت می کنند به طریق اولویت در اموالی که در آن ایمن شمرده نشده اند خیانت و تجاوز می کنند. از این روست که نمی توان امید داشت که این بخش از اهل کتاب به حقوق دیگران توجه داشته و رعایت آن را درنظر بگیرند. بنابراین تجاوزگری به حقوق واموال و سرزمین و امور دیگر از سوی این دست از انسان های متکبر امری طبیعی است.

گناه

اگر به مطالب پیش گفته به خوبی دقت شود روشن می شود که چگونه بینش های نادرست نگرش های ناروایی را نیز پدید می آورد و تاثیر شگرف بینش را در حوزه نگرش ها می توان شناسایی و ردگیری کرد. بر این اساس بینش های نادرست هماره نگرش های ناروا و بینش های درست و صحیح نگرش های مثبت و هنجاری را در پی خواهد داشت.

این گونه است که قرآن بیان می دارد که انسان های متکبر به سبب تفکر و بینش خودبرتربینی در برابر دعوت به تقوا مقاومت می کنند و گرایش به نابهنجاری های پیدا می کنند و در رفتارها و نگرش های خویش اصول هنجاری را به کناری می نهند.

خداوند در آیه ۲۰۶ سوره بقره بیان می دارد که عزت تکبری و خود برتربینی (مفردات ص ۵۶۳ ذیل واژه عزت) موجب شده است تا برخی گرایش به گناه یابند و دوزخ را به عنوان مقصد ناخواسته خویش بپذیرند.

اصولا رفتارهای انسان های متکبر در دو حوزه دینی و غیر دینی (گناه و جرم اجتماعی) خودنمایی می کند چنان که در حوزه بینشی نیز دیدگاه ها و نظریات مخالف و جدل انگیزی را مطرح می کنند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

گمراهی

با توجه به گرایش جدل گرایانه و تشکیک نسبت به حقایق از سوی متکبران، طبیعی است که آنان مردمانی گمراه و اهل ضلالت باشند و خداوند آنان را به عنوان انسان های گمراه معرفی نماید. از این روست که خداوند تکبر را عامل اصلی ضلالت مردمان می شمارد و از گرفتار شدن به این دام بر حذر می دارد.(اعراف آیه ۱۴۶)

تهمت و افترا به خدا

تکبر موجب می شود تا به سادگی نسبت به همه کس رفتاری دیگر در پیش گیرد و برای دست یابی به مقاصد و اهداف پست خویش حتی به آسانی به خداوند افترا بر بندد و تهمت زند. چون ترسی از خدا و خلق خدا ندارد چسباندن اموری به خدا و نسبت ها ناروا به او دادند برای وی امری ساده و پیش پا افتاده است . این مساله ای که خداوند در آیه ۶۰ سوره زمر به آن اشاره می کند و یکی از ریشه ها و علل افترا بستن به خداوند را روحیه تکبری افراد بر می شمارد.

ریا کاری

ریاکاری نیز به عنوان امری طبیعی نسبت به متکبران بیان شده است؛ زیرا باورهای متکبران آن است که حقیقت در بینش و نگرش آنان است و هر گونه دعوت به تقوا و خیر و عمل صالح از سوی دیگران از نظر آنان نوعی دشنام و ناسزا در حق ایشان است. از این روست که رفتارهای هنجاری آنان که تحت فشار افکار عمومی انجام می شود رفتارهای طبیعی و بر اساس حق جویی و حق طلبی نیست.

خداوند در آیات ۳۶ و ۳۸ سوره نساء تبیین می کند که اندیشه خودبزرگ بینی متکبران موجب می شود تا ایشان در اعمال خیر نیز ریاکاری را شیوه خویش سازند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

فخر فروشی

دیگر کردار نادرست برخاسته از تکبر را می توان فخر فروشی و تفاخرجویی اهل کبر و خود بزرگ بینی بر شمرد. ایات پیش گفته این معنا را نیز مورد تاکید و تبیین قرار می دهد و خاستگاه تفاخر را کبر و خودبزرگ بینی انسان ها می شمارد.

مانع احسان

چنان که روشن شد اهل تکبر کسانی هستند که اگر به سوی حقیقت و کار خیری رو می آورند به سبب آن است که تحت فشار افکار عمومی قرار گرفته اند. از این روست که اصولا گرایش به احسان به دیگران ندارند؛ زیرا خویشتن را برتر و بزرگ تر از این حرف ها می دانند که گامی برای دیگری بردارند. اگر کمکی از سوی آنان می شود یا تحت فشار افکار عمومی و از روی ریاکاری است و یا این که نمی توان عمل کمکی آنان را احسان بر شمرد؛ زیرا احسان نیکی از روی قصد خیر و دستگیری دیگران است در حالی که اهل تکبر هرگز برای دیگری ارزشی قایل نیستند که برای رضا و خشنودی دلی گام بردارند. خداوند در آیه ۳۶ سوره نساء تکبر را خاستگاه گریز از احسان می شمارد و بیان می کند که خودبزرگ بینی اشخاص مانع جدی در احسان کردن آنان به دیگران است.

خداوند در این آیه می کوشد تا مردمان را به سوی خیر و احسان بکشاند تا خلق و خوی تکبری در جان ایشان نفوذ نکرده و جایگزین تواضع و فروتنی نشود؛ زیرا با کمک و احسان به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مساکین و همسایگان به ویژه از خویشان و در راه ماندگان و توجه به انسان های نیازمند و ناتوان است که آدمی می تواند ریشه و خاستگاه تکبر را بسوزاند و از شر آسیب ها و آثار آن در امان بماند.

بخل

بر این اساس می توان گفت بخل ورزی و نیز ترویج آن از سوی متکبران امری طبیعی است که آیات ۳۶ و ۳۷ سوره نساء بدان اشاره کرده است؛ زیرا در این آیه سخن از مختال و متکبری است(مجمع البیان ج ۳ و ۴ ص ۷۱) که نه تنها خود بخل می ورزد واهل احسان و انفاق نیست بلکه دیگران را نیز از نیکی و احسان باز داشته و آنان را به بخل دعوت می کند.

این گونه است که از چشم خدا و مردم می افتد و انسانی غیر محبوب می شود؛ زیرا هم ضد خیر است و هم خیرگرایان و احسان کنندگان را از احسان و خیر باز می دارد.(حدید آیات ۲۳ وو ۲۴)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مانع ایمان و عبودیت و کمال

تکبر چنان که از آیات قرآنی به دست می آید عامل اصلی در گمراهی و ضلالت مردمان می شود. گام به گام آدمی را تا نیستی واقعی و هبوط و سقوط می کشاند.

این گونه است که در آیه ۱۴۶ سوره اعراف تکبر را مانع ایمان به آیات الهی شمرده و در آیه ۲۰۶ سوره بقره آن را مانع اصلاح پذیری و نصحیت پذیری دانسته و در نهایت در آیه ۳۶ سوره نساء تکبر را مانع واقعی و اصلی عبودیت و دست یابی به کمالات ( اعراف آیه ۱۴۶) دانسته که نمی گذارد تا انسان اسمای الهی سرشته در ذات خویش را به فعلیت رسانده و آن را ظهور و بروز دهد و در مقام خلافت طولی خداوند به عبودیت ربوبی و ربوبیت عبودی اشتغال ورزد.

این گونه است که انسان خودبزرگ بین و متکبر از محبت و دوستی خداوند محروم می شود ( نساء آیه ۳۶ و لقمان آیه ۱۸ و حدید‌آیه ۲۳) و به عنوان دشمن خداوندی با سیما و چهره جلالی خداوند رو به رو می گردد و در دوزخ جلال می افتد.

اگر به این آثار تکبر به خوبی توجه شود افزون براین که آثار زیانبار و مخرب آن را در امور فردی و اجتماعی می یابد بلکه در حوزه های بینشی و نگرشی و دنیوی و اخروی نیز تجربه می کند که بدترین و سخت ترین اثر مخرب آن را می بایست در سقوط شخص از مقام انسانیت دانست؛ چنان که ابلیس نیز از مقام های قرب الهی به دوزخ خشم و انتقام الهی سقوط کرد.( اسراء آیه ۶۱ و ۶۲)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

صفات متکبران

هر چند که از آثار تکبر به برخی از صفات آنان نیز توجه داده شده است ولی بهتر است که نگاهی به مهم ترین و برجسته ترین صفات متکبران داشته باشیم.

خداوند سه صفت مهم بخل گرایی و دعوت دیگران به بخل ( نساء آیه ۳۶ و ۳۷ و حدید آیه ۲۳ و ۲۴ ) زورگویی و غلبه و تسلط بر دیگران به قهر و زور و جبر (غافر آیه ۳۵) و کفر ورزی (زمر آیه ۷۱ و ۷۲ و نیز غافر آیه ۲۷) را به عنوان صفات بارز اهل تکبر و خودپسندان بر می شمارد.

این ها صفاتی است که می توان با دیدن آن دریافت که شخص گرفتار تکبر و خود بزرگ بینی است هر چند که تحت فشار افکار عمومی در برخی از مقاطع به ریا و نفاق و اموری دیگر رفتاری دیگری را نشان می دهد ولی اگر به حال خود واگذار شود این صفات در وی بروز و ظهور می کند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

زمینه های تکبر

اکنون خوب است نگاهی به بسترها و زمینه های ایجاد تکبر داشته باشیم؛ زیرا شناخت آن ها موجب می شود تا از آن پرهیز داشته باشیم و خود را از گرفتاری در دام تکبر و آثار مخرب آن درامان نگه داریم.

ابلیس و شیطان

به نظر می رسد که خلق و خوی استکباری و خودبرتربینی ابلیس یکی از علل و عوامل مهم بیرونی است که زمینه تکبر در انسان را سبب می شود. این دشمن سوگند خورده انسانی خود موجودی متکبر است و از آن جایی که از هیچ کوشش و تلاشی برای گمراهی انسان دست بر نمی دارد به سوی انسان می آید و آنان را به وسوسه های گوناگون فریب می دهد تا خلق و خوی استکباری و تکبری در پیش گیرند.

خداوند در آیات ۳۶ و ۳۸ سوره نساء همراهی شیطان با آدمی را عامل گرفتاری او به کبر و خودبزرگ بینی بر می شمارد و به انسان هشدار می دهد که خود را از وسوسه های شیطانی در امان نگه دارد؛ زیرا شیطان همراه و قرین بدی است.

علم بی یاد آخرت

علم و دانش دارای جایگاه بلندی در تفکر اسلامی و قرآنی است با این همه علم و دانش غیر هدف مند به جایی آن که نور شود خود عامل ظلمت و گمراهی بشر می شود. این گونه است که در روایات اسلامی سخن از ظلمات نوری است. به این معنا که علم و دانش که از نور است خود حجاب و پرده جان آدمی می شود و اجازه نمی دهد تا انسان خود و جهان را بشناسد.

خداوند در آیات ۷۶ و ۷۸ سوره قصص علم بی یاد آخرت را زمینه ساز تکبر انسان بر می شمارد و از انسان ها می خواهد تا در علم جویی به آخرت جویی نیز توجه کنند؛ زیرا بسیاری از انسان ها به سبب این که مغرور به علم خود هستند سقوط کردند و مدعیانه گفتند که هر چه داریم از عقل و علم خود داریم.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

غفلت از یاد خدا

از دیگر اموری که زمینه ساز تکبر انسان می شود، غفلت از یاد خدا و آیات اوست. آیه ۱۴۶ سوره اعراف به این مطلب توجه می دهد و بیان که غفلت از آیات جمالی و جلالی خداوند موجب شده است که انسان گرفتار تکبر شوند. اگر نگاهی به آیات جلالی خداوند و خشم و غضب آن می کردند می دانستند که جایی برای تکبر نیست؛ زیرا چنان که آیات ۷۶ و ۷۸ سوره قصص بیان کرده است انسان ها و جوامع بسیار متمدن تر و دانشمند تر و از نظر قدرت و ثروت قوی تر را پیش از این نابود ساخته است.

اگر کسی تنها به آیات جلالی خداوند و تغییرات هنگفت آب و هوایی و زلزله و مانند آن توجه می کرد درمی یافت که جایی برای بازیگری انسان نیست تا خود را در جایگاهی بیابد که نسبت به خداوند سرکشی و تکبر ورزد.

تکذیب آیات خداوند

همین ندیدن و غفلت از آیات جلالی و جمالی الهی است که انسان را به تکذیب آیات می کشاند. بسیاری از مردم با امور هستی به عنوان پدیده ها برخورد می کنند و اگر به عنوان آفریده های الهی با آن رو به رو می شدند شاید وضعیت چهره دیگری می یافت.

اصولا نگرش پدیدنگری انسان است که مصیبت های بزرگ را برای او پدید می آورد و گرفتار خشم و غضب الهی می شود. پدید نگری به معنای آن است که هر چیز و یا رخدادی را به صرف پدید بودن بنگریم و خدا را در پس و پیش و میان پدیده ها ننگریم. اما اگر به دیده آفریده های الهی و امور منتسب به او می دیدیم آن گاه بود که هر یک معنا و مفهوم دیگری می یافت و همه هستی پر از نشانه های خداوندی می گشت. هر یک از رخدادها به معنای هشداری و یا بشارتی معنا می شد و انسان از خودبزرگ بینی بیرون می آمد. ولی علوم و دانش امروزی به بشر آموخته است که همه چیز را به عنوان پدیده های صرف بنگرد و تحلیل و تبیین کند و در نهایت آن را در دایره اسباب و قوانین طبیعی قرار دهد و متاثر از متغیرات بسیاری شناسایی کند ولی هر گز به عله العلل و خداوند توجه نکند که همه هستی را پروردگاری و مدیریت و ربوبیت می کند.

این گونه است که درعمل مردمان با گرایش به پدیده نگری به جای افریده نگری به تکذیب آیات الهی می پردازند و نشانه های بشارتی و انذاری آن را نمی بییند و توجه نمی کنند. این مطلبی است که گوشه ای از آن در آیه ۱۴۶سوره اعراف به عنوان تکذیب آیات خدا زمینه ساز تکبر بدان توجه داده است.