بررسی تاریخچة زندگانی ام البنین ( س ) در تاریخ اسلام

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ام البنین و ماجرای عاشورای حسینی :

در میان اسامی اسرای کربلا ، نامی از فاطمه ام البنبن به میان نیامده است. دلیل آن چیست ؟
کمتر منابعی سرا‎‎‎‎‎‎‎غ داریم که به ذکر این موضوع پرداخته و برای آن دلیل قانع کننده ای ذکر ننموده اند . تنها تعداد معدودی از کتب تحقیقی معاصران در این زمینه مطالب اندکی نگاشته اند (۵۱) .

یکی از این منابع در اینباره به علتی از آن اشاره دارد . نویسنده آن دلیل عدم حضور ام البنین در کربلا را به ظن و گمان خویش ، بیماری سخت آن بانو در هنگام سفر امام حسین (ع) به جانب کربلا دانسته است (۵۲) .

اگرچه این دلیل می تواند ، یکی از دلایل متصور شده جهت عدم حضور وی در صحنه کربلا محسوب شود ؛ ولی با دقت و تأمل بیشتر در آن به دلایل دیگری نیز می توان دست یافت که نبایستی از نظر دور بماند . این دلایل بزعم نویسنده می تواند چنین مواردی بوده باشد :

الف : پیری و کهولت سن آن بانو در زمانی که امام حسین (ع) در اواخر سال ۶۰ هجری به مقصد کوفه حرکت می کرد و در نتیجه مشکل بودن چنین سفر طولانی و نافرجام بـــــرای ام البنین .

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ب : از آنجا که حضرت ابوالفضل العباس در موقع حرکت به همراه حسین ابن علی (ع) ، دارای همسر و یک فرزند به نام عبیدا… بود (۵۳) و زن و تنها فرزند او در مدینه مانده بودند , بنابراین ام البنین ترجیح داد که در این سفر شرکت نکرده و در عوض از فرزند و عروس خود سرپرستی و حمایت نماید (۵۴) .

ج : از آنجا که ام البنین چهار فرزند خود را همراه امام حسین به کربلا اعزام می نمود ، از این که خود به همراه کاروان نرفته باشد ، در آینده تاریخ هیچ ملامت و نکوهشی را متوجه این عملکرد وی نمی کرد و همین اندازه ایثار سند افتخار ارزشمندی برای این بانوی ایثار گر بوده است .

با این که ام البنین به همراه کاروان عاشورا به کربلا نرفته بود ؛ اما در عین حال یکی از منتظران نتیجه و عاقبت این سفر ، در میان اهالی مدینه به شمار می رفت . وی لحظه به لحظه جویای احوال و کیفیت سفر و حوادث آنان توسط پیکها و سفیرانی که به مدینه می آمدند ، می شد و دلشوره عجیبی نیز به خاطر انتظار و نگرانی ، متوجه حالات این پیر زن یوده است .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مادر مرثیه خوان( نگاهی به حوادث حیات وی پس از عاشورا تا وفات ) :

از آنجا که ام البنین به طور مرتب از اوضاع کربلا ، توسط سفیرانی که به مدینه آمده بودند ، آگاه می گشت ؛ بنابر این به نظر می رسد که وی بایست ، بر اخبار و احوال و حوادثی که برای کاروان عاشورا و بخصوص فرزندان خودش اتفاق افتاده بود ، پیش از ورود بشیر بن جذلم به مدینه اطلاع و آگاهی یافته باشد .

در اقوال و نوشته های نویسندگان شیعی از خانه و منزل ام البنین در شهر مدینه ، به عنوان محلی برای برپا شدن اولین عزاداری به مناسبت یادبود حماسه سازان عاشورا یاد شده و اضافه شده است که بازماندگان قیام عاشورا و در رأس آنها زین العابدین و حضرت زینب پس از ورود به شهر مدینه ، نخستین بار مجلس عزای امام حسین (ع) و شهیدان کربلا را در منزل ام البنین بر پا نمودند .

در تواریخ از ام البنین و عملکرد او پس از قایم عاشورا کمتر سخنی به میان آمده است . پس از قیام عاشورا و شهادت فرزندانش ، بیشتر به عنوان مادری داغدیده و مرثیه خوان در سوگ پسران خویش در مدینه و در قبرستان بقیع از او نام برده شده که حتی در لحظه وفات نیز گریان بوده است .

در تاریخ روایت می شود که ام البنین در زمان مروان ـ حاکم وقت مدینه به عنوان نوه اش ـ عبیدا… (تنها باز مانده از نسل پسر ارشدش ـ عباس ـ ) در سالهای پس از قیام عاشورا، با تشکیل دادن صورت قبر برای فرزندان شهیدش در قبرستان بقیع ، هر روزه بر سر این صورت قبرها حاضر می گردید و برای فرزندان خود مرثیه های سوزناکی می سرود و گریه های بسیاری می نمود که حتی مروان ابن حکم ـ حاکم وقت مدینه ـ را نیز به گریه می انداخت . برخی از این مرثیه ها در کتاب های تاریخی نگاشته شده است .

ام البنین پس از واقعه کربلا ، در شهر مدینه به حیات خویش ادامه داده و ظاهراُ نیز عمر او بشتر از چند سال پس از قیام عاشورا دوام نداشته و به مرگ طبیعی بدرود حیات گفته است و در هنگام وفات نیز در شهر مدینه بسر می برده است ، ( تاریخ دقیق وفات او نیز از جمله مجهولات دیگر زندگی این بانو می باشد ) . علیرغم تمامی کوششهایی که مهدی سویج در مورد تاریخ وفات ام البنین به عمل آورده است ، ولی باز هم این قضیه بصورت حقیقی و صد در صد روشن نشده است .

مطابق گفته ها و نقل قول های همین نویسنده (مهدی سویج) در هیچ یک از منابع جستجو شده توسط وی ، خبری دال بر روشن شدن این قضیه برای وی مکشوف و علیرغم سؤالاتی نیز که خود وی از افراد صاحب رأی و اهل فن نموده ، به جوابی قانع کننده در این زمینه دست نیافته بوده است تا اینکه بگفتة خود وی در کتاب کنز المطالب ـ اثر قره باغی همدانی ـ خبری مشاهده نموده که ضمن اشاره به وفات ام البنین پس از حادثه کربلا ، مدفن وی را قبرستان بقیع دانسته است ؛ ولی با عین حال سال وفات او را ننگاشته است .

در مورد وفات وی در کتاب اختیارات و به روایت از اعمش آمده است که در روز جمعه سیزدهم جمادی الثانی (متأسفانه در اینجا نیز سال وقوع آن نگاشته نشده است ) : بر امام چهارم وارد شدم ؛ هنوز در محفل وی ننشسته بودم که ناگهان فضل بن عباس در حالی که گریان و ناراحت و ناراحت بود ، وارد مجلس شده و خبر وفات جده اش ـ ام البنین ـ را به او می دهد و در همان حال نیز از روزگار فریبکار و غدّار شکایت می کرد که در یــــــک ماه ـ منظور ماه جمادی الثانی است – دو مرتبه خاندان کسا را دچار مصیبت کرده است ( منظور از دو مرتبه پیش آمدن مصیبت ، یکی وفات حضرت فاطمه زهرا(س) و دیگری وفات ام البنین در این ماه بوده است ).

در جای دیگری از کتاب عبدالامیر و به نقل از خبری که این نویسنده در حاشیه کتاب« وقایع الشهور و الایام » تألیف بیرجندی مشاهده کرده ، وفات ام البنین را سیزدهم جمادی الثانی سال ۶۴ هجری ذکر کرده است . به عقیده شیرازی علت عدم درج تاریخ وفات ام البنین ، شاید افتضاحات بنی امیه پس از قتل امام حسین (ع) بوده باشد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ام البنین و نگرش وی به جایگاه امامت م مقام اهل بیت :

همان گونه که قبل از این گفته شد ، (ر.ک به گقتار بانوی وفادار) دیدگاه ام البنین نسبت به مقام شوهر و فرزندان علی (ع) ـ که در نظر این زن اولاد خود وی به حساب می آمدند ـ از روی تکریم و تجلیل از مقام آنان بوده است.نگرش وی به آنان محترمانه بوده و آنان در نظر وی دارای مقام رفیع و منزلتی بلند بودند . این نکته را حتی می توان ، از طرز برخورد و ارادات فرزند وی – عباس(ع) – در میدان کربلا نسبت به امام حسین و ایثار جان خود در راه و هدف برادر نیز درک نمود .

ام البنین و فرزندانش جدای از اینکه ، علی و فرزندان ناتنی خود به حساب می آوردند ، با الفاظ محترمانه ای همچون ؛ آقا ، امام و سرور ، از شخصیت شامخ آنان تجلیل و تکریم نموده و هرگز کمترین بی حرمتی و بی جسارتی نسبت به مقام و منزلت والای آنان در زندگی پر برکتشان ننموده اند . به طوری که خود ام البنین در هنگام سفر کاروان عاشورا به جانب کوفه ، با طیب خاطر و اراده تام و با علم به پر مخاطره بودن این سفر و حتی از دست دادن فرزندان خود ، آنها را بدرقه نموده و حتی از آنان به عنوان فدائیان پسر فاطمه یاد کرده و کوچکترین تردیدی نسبت به ممانعت آنان از این سفر ننموده و در بذل و بخشش تمامی هستی خویش در راه ولایت و امامت خود ، کوچکترین کوتاهی و قصوری نشان نداده است تا آنجا که به روایت راویان ، ایشان پس از ورود بشیر بن جذلم به مدینه ، آن قدر که از شهادت امام حسین(ع) ناراحت و اندوهگین گردید ، نسبت به شهادت جگرگوشه هایش از خود واکنشی نشان نداد .

دلیل این صبر و پایداری ام البنین را در ایمان و معرفت وی نسبت به مفام امامت و ولایت دانسته اند و به همین دلیل بوده که مرگ چهار جوان رشید خود را آسان و سهل به حساب آورده و خم به ابرو نیاورده است .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مقام و منزلت ام البنین در نزد شیعیان و محبان :

یکی از دلایل اصلی رفیع بودن مقام و منزلت ام البنین در این که وی یکی از همسران خوشنام اولین امام شیعیان در تاریخ بوده که حتی پس از شهادت علی (ع) ، علیرغم میانسالی و بر خلاف عرف جامعه عرب تن به اردواج با هیچ مردی نداده و به شوهر متوفای خویش تا لحظه وفاتش وفادار مانده است .

دلیل دوم آن نیز می تواند ، نقش مادری و سرپرستی نمودن از فررندان علی(ع) و یتیمان زهرا(س) بوده باشد ؛ بطوری که بعد ها به دلیل همین رفتار و کردار پسندیده تا آخر عمر از جانب آنها و بخصوص حضرت زینب مورد تکریم و تجلیل قرار می گرفته است . بطوری که بواسطه همین طرز رفتار ، فرزندان زهرا او را مادر و امامان بعدی با لقب جدّه از وی به نیکی یاد می نموده اند . در این میان بیش از همه عنایات و توجهات سیدالساجدین امام سجاد ، نسبت به این بانو ، ذکر خیر شدن از ام البنین در مجالس محافل مختلف امامان شیعه در دوره های بعد و تجلیل نمودن ائمه از خدمات و ایثار و مهربانی این بانوی بزرگوار بوده است .

عامل دیگر نیز صالحه بودن و شریفه و مؤمنه زیستن ایشان در سراسر حیاتش بوده که وی را حتی درمیان همسران علی (ع) نیز ، دارای مقام و مرتبه ارجمند و والایی قرار داده است .

از همه مهم تر علت بزرگوار بودن ایشان از منظر شیعیان و دوست داران اهل بیت که ایشان مادر چهار تن از بهترین شهیدان کربلا و مادر گرامی سردار و سالار کربلا ـ حضرت ابوالفضل عباس(ع) ـ می باشد و از آنجا که در باور شیعیان ، مقام حضرت عباس(ع) به علت جانبازی نمودن و ایثار جان خویش به راه ولایت ، بس رفیع و ممتاز می باشد . به همین سبب از مادر ایشان نیز به نحو شایسته و نیکو تجلیل به عمل آمده است تا آنجا که معتقدند ، ابوالفضل عباس (ع) بسیاری از خصلت ها و داشته های نیکوی روحانی و جسمانی خویش را از مادرش ام البنین یه ارث برده بود .

ام البنین همچنین در نزد مسلمانان و حتی پیروان آزاده دیگر کیش و آئین نیز آبرو منزلتی بلند داشته و دارد . در تمجید از مقام ام البنین ، شیعه را اعتقاد بر این است که اگر انسان دردمندی ام البنین را در پیشگاه خداوند واسطه قرار دهد ، خدا غم و اندوه او را برطرف خواهد کرد . دلیل آن نیز اخلاص و ایثار این زن می باشد ؛ زیرا وی با طیب خاطر ، هستی دنیایی خود که چهار پسر رشید و دلاورش بودند را عاشقانه تقدیم مکتب خود نمود .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

اولاد ام البنین :

بیشتر نویسندگان منابع را اتفاق نظر بر این که از بطن ام البنین ، چهار پسر رشید و نیرومند به دنیا آمده و در دامان پاکش پرورش یافته و همگی آنها در کنار برادر امامشان –حسین- جنگیده و به شهادت رسیده اند . در وادی امر چنین به بنظر می رسد که ایشان صاحب اولاد دختری نشده اند. پسران وی به ترتیب ارشدیت عبارت بوده اند از :

عباس بن علی : پسوند نام او را اکبر و کنیه اش را ابوالفضل نوشته اند . کنیه ابوالفضل را به دلیل جانبازی و بخشش جان و هستی خویش به او داده شده است . لقب دیگر او را سقا نگاشته اند . دلیل آن هم عهده دار شدن منصب سقایت خیام حرم امام حسین در کربلا و تلاش فراوان وی برای رساندن آب فرات به خیمه ها بوده است . ظاهراً به دلیل حسن جمال و صورت زیبایش به قمر بنی هاشم نیز ملقب بوده است .

ایشان بزرگترین پسر ام البنین بوده که در سال ۲۶ هجری متولد گردیده و در سن نوجوانی در جنگهای پدرش – علی(ع) – شرکت کرده و از نزدیک شاهد جنگاوری پدر و برادران خود بوده است . عباس سرانجام در سنین جوانی ، به عنوان سردار سپاه امام حسین (ع) در قیام کربلا شرکت کرد و قبل از شهادت امام حسین (ع) شهید و در قسمتی از سرزمین کربلا ، همان جا که مشهد او بود ( علقمه ) به خاک سپرده شد . مرقد وی در نزدیک تربت پاک امام حسین (ع) ، اینک مکان زیارتی عاشقان و شیفتگان وی در عراق می باشد . به نقل قول از طبری ، ایشان تتها پسر ام البنین بوده که دارای نسل و عقبه بوده است .منابع نام این پسر را عبیدا… نوشته اند . سن عباس در هنگام شهادت ۳۴ سال بوده است .

عبدالله بن علی : بنا به اظهار منابع ، وی دومین فرزند از بطن ام البنین بوده که پیش از شهادت برادر مهترش عباس در رکاب امام حسین جنگیده و به شهادت رسید . سن وی را در کربلا بیست و پنج سال نوشته اند .

جعفر ابن علی (ع) : پسوند نام او را اکبر نوشته اند . جعفر سومین** فرزند ام البنین بوده که در قیام کربلا پس از شهادت برادر کوچکترش ـ عثمان ـ به میدان جنگ رفته و شربت شهادت نوشیده است .

عثمان بن علی : بیشتر منابع وی را کوچکترین فرزند ام البنین دانسته اند . مقاتل الطالبین تنها منبعی که سن وی را در هنگام شهادت در کربلا ۲۱ سال نوشته است . به نقل از کتاب مقتل الملکی ، وی اولین برادر از نسل پسران ام البنین بود که در کربلا به شهادت رسید . ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود نام عثمان را عبدالرحمان نوشته است . برخی از نویسندگان حتی نام او را در کتاب خود نیاورده اند .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

فضایل دیگر ام البنین :

جدای از خصوصیات مثبت این بانو که در متن به آن اشاره گردید ، ایشان صاحب کمالات و فضایل دیگری نیز بوده اند ؛ از جمله منابع از ایشان به عنوان بانوئی شاعره و فصیح الکلام یاد نموده اند . مرثیه هائی که ایشان در رثای پسران خویش و بویژه پسر ارشدش ـ ابوالفضل العباس ـ سروده و در برخی منابع آمده است ، اهمیت بسیار زیادی دارد ؛ بطوری که استاد مطهری نیز در هنگام نقل مصائب حضرت ابوالفضل و مادرش ـ ام البنین ـ از این مرثیات در سخنرانی های خود فراوان یاد کرده است .

منابع چنین نگاشته اند که این مرثیات و احوال روحی و معنوی و گریه های وی بقدری جانسوز بوده که حتی مروان حکم نیز هنگامی که در چنین حالتی از نزدیک ام البنین عبور می کرد ، بی اختیار می نشست و به حال ام البنین می گریست .

در اینجا به برخی از این مرثیات که در رثای فرزندان خود سروده ، اشاره می گردد :

تدعونی ویک ام البنـــین تذکرینی بلــیوث العریــــن

کأنت بنون لی أدعی بهـم والیوم أصبحت و لامــن بنین

أربعه مثل نســـور الربی قد واصلوا الموت بقطع الوتین

تنازع الخرصان اشلا اعهم و کلهم أمسوا صــریعاً طعین

فلیت شعری أکما اخبـروا بأن عباساً قطـیع الیدیـــن

ترجمه :
وای بر شما! دیگر مرا ام البنین نخوانید و مرا به یاد شیران بیشه میاندازید .
من پسرانی داشتم که بخاطر آنها به من ام البنین می گفتند
و امروز در حالی بسر می برم که پسرانم وجود ندارند .
چهار پسری که همچون عقابهای بلند پرواز بودند .
با پاره شدن رگهای قلبشان به شهادت رسیدند .
نیزه ها به جنگ اعضای بدن آنها آمد
و در نتیجه همگی آنها به خاک افتادند .
ای کاش می دانستم که آیا این خبر درست است
که گفتند ، دست عباس قطع شده است .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

این بانو همچنین اشعار و مرثیات جداگانه ای نیز در رثای فرزند ارشد خود حضرت عباس علیه السلام دارد که نمونه ای از آنها ذکر می گردد :

یا من رأی العباس کرعلی جماهیر النقد

وراه من أبناء حیدر کل لیث ذی لبد

أنبئت أن ابنی أصیـب برأسه مقطوع ید

ویلی علی شبلی امال برأسه ضرب الغمد

لو کان سیفک فی یدیـک لما دنا منه أحد

ترجمه :

ای کسانی که حمله جانانه عباس (ع) را بر گله های گوسفند دیدید
و نیز به دنبال او فرزندان حیدر را که هرکدام شیری است
که دست از یاری اش برنمی دارد .
با خبر شدم ، در حالی که بر سر پسرم ضربه وارد کرده اند
که او دست در بدن نداشته است .
وای بر من ! که بر سر فرزندم عمود آهنین فرود آمد .
اگر شمشیر در دستت می بود ،
کسی یارای نزدیک شدن به تو نداشت

از آنجا که این بانوی محترمه ، بی باک و نترس بوده است ، به اظهار تاریخ ، عامل مهم اهل بیت در جهت تبلیغ بر ضد دستگاه اموی وقت در دوران خفقان بنی امیه پس از قیام عاشورا به حساب می آمد . بطوری که اقدامات افشاگرانة وی حتی حاکم وقت اموی مدینه ـ مروان حکم ـ را نیز به ستوه آورده بود وی همچنین با سوگواری ها ، عزاداری ها و یاد نمودن از وقایع کربلا ، عامل مهمی برای زنده نگهداشتن قیام عاشورا و افشای جنایات بنی امیه در کربلا بود .

می توان از ام البنین به عنوان اولین شخصیت در صدر تاریخ اسلام یاد نمود که بدون هیچ واهمه ای ، جنایات شدید بنی امیه را در شهر مدینه برای مردم فاش می ساخت .

منبع: سایت دیدار