نقش تواضع در زندگي

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نقش تواضع در زندگي

اسلام , براى رساندن انسان به سعادت و كمال , در همه زمينه هاى مادى و معنوى , برنامه جامع و كامل دارد. هندسه اخلاق , آدمى را به دقيق ترين و زيباترين شكل ترسيم نموده و پيروان خويش را به آراستن خود به ارزشهاى والاى اخلاقى فرا خوانده است . در هندسه اخلاق , تواضع , جايگاه ويژه اى دارد.

تواضع , دلها را نرم و دورترين اشخاص را به انسان نزديك مى كند. فروتنى رمزايجاد محبت , دوستى و عطوفت و پايه سربلنديهاست .
تواضع كشتزارى است كه در آن گلهاى زيبا و عطرآگين برادرى , صفا, مهر و محبت و بزرگوارى مى رويد وارجمندى و منزلت واقعى را به ارمغان مى آورد.

فروتنى , ثمره پرارج درخت دانش و آگاهى است . تواضع , پديد آورنده عظمت , قدرت , عزت , شرافت , كرامت و حريت انسانى است . نخل وجودانسان رااز طوفان نفس اماره و تندباد تكبر و غرور و نخوت مصون مى دارد.

فروتنى از صفات نيكو و پسنديده اى است كه از كانال آن فيوضات و درهاى رحمت الهى بر روى بندگانش باز مى شود و ضعف و زبونى را به قدرتى آميخته با نرمى بدل مى سازد.

تواضع , مقام والا وارجمند پيامبران و ريشه واساس هر سعادت و نيكبختى است .
انسان برخوردارازاين صفت , داراى موهبتى است پرارج كه هيچ فردى به آن رشك و حسد نبرد.

در يك كلام , فروتنى دژى است مستحكم و پرصلابت كه دشمن را ياراى نفوذ در آن نباشد و تاج افتخارى است كه بندگان مخلص خدا بر سر مى نهند. على ( ع ) دراين باره مى فرمايد:

واعتمداو وضع التذلل على روسكم والقاءالتعزز تحت اقدامكم , و خلع التكبر من اعناقكم , واتخذواالتواضع مسلحه بينكم و بين عدوكم ابليس و جنوده ... 1
تاج افتخار فروتنى را بر سرهاى خويش نهيد و گردن كشى را در زير پاهاى خود بيفكنيد و زنجيراسارت تكبر رااز گردنهايتان فرود آريد وافتادگى و تواضع را همچون سنگرى تسخير ناپذير ميان خود و دشمن بشماريد, شيطان و سپاهيان او.

در فرهنگ اسلامى ,احترام وارزشى انسانها بر معيارها و ملاكهاى معنوى واصيل بنيان شده است .

ملاكهاى دروغين و ظاهرى همچون : پول , مقام , جاه , قدرت و...ارزش به حساب نيامده است .ارزش انسان به مال و مقام و فرزند و قوم و قبيله و رنگ و نژاد نيست , بلكه به تقوى و عمل صالح و دانش و بصيرت است .

فروتنى در برابر مردم , به هر ميزان از شائبه دخالت ملاكهاى پوچ و ضدارزشى به دور باشد, به همان ميزان پرارج تر و پسنديده تراست . برخوردارى ازاين فضيلت اخلاقى از همگان زيبنده است . ولى از عالمان و حوزويان , زيبنده تر .

مومنان پاك نهاد و صالح , طريق بندگى و ستودن خدا را در فروتنى مى بينند و رسيدن به سر منزل توحيد را جز با آرامش و تواضع ميسر نمى دانندازاين روى , درادامه مباحث :[ آداب واخلاق اهل علم] بر آن شديم كه درباره اين موضوع بحث كنيم .

[محب الحسین]

تواضع حضرت داوود و سليمان عليهما السلام
اين دو پيامبر بزرگ فضيلت علم و دانش را از خداوند مى دانند و به خود نسبت نمى دهند. قرآن مى فرمايد: ما به داوود و سليمان علم قابل ملاحظه اى بخشيديم و آن ها گفتند: همه از آن خداوند است كه ما را بر بسيارى از بندگانش برترى بخشيد و لقد آتينا داود و سليمان علماً و قالا الحمدللّه الذى فضّلنا على كثير من عباده المؤمنين * در اين جا حضرت داوود و سليمان اولا موهبت علم را به خداوند نسبت مى دهند نه به خودشان . ثانيا در برابر اين نعمت ، شكر و حمد الهى را به جا مى آورند تا روشن بشود هر نعمتى را شكرى لازم است . چون اين دو پيامبر از تزكيه و تربيت روحى برخوردار هستند تواضع نموده در برابر خداوند علم را به او نسبت مى دهند افراد خود بين و متكبر اگر نعمتى را در زندگى خويش ببينند محصول زحمت هاى خود و نتيجه فكر و انديشه خود مى پندارند كه قرآن از قول قارون چنين نقل مى كند انما اوتيته على علم عندى * قارون گفت : اين ثروتى كه من دارم به وسيله دانشى است كه تحصيل كرده ام .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

فضيلت واهميت تواضع

در سلسله ارزشها و خصلتهاى نيك آدمى , تواضع جايگاه ويژه اى دارد. اگراين صفت بر رفتارانسان پرتوافكند, بسيارى از فضايل ديگر خود به خود رخ مى نمايد.

ازاين روى , در منابع دينى كبر,از رذايل و در مقابل آن , تواضع , از فضايل به شمار آمده است . رسول اكرم مى فرمايد:

ان احبكم الى واقربكم من يوم القيامه مجلسا,احسنكم خلقا و اشدكم تواضعا, وان ابعدكم منى يوم القيامه الثرثارون و هم المستكبرون . 2

همانا محبوبترين و نزديكترين كسان به من , در روز قيامت , نزد من خوش اخلاق ترين و متواضعترين افراداست و دورترين افراد به من در روز قيامت , مستكبران و خود بزرگ بينانند.

در منابع دينى ما آمده است كه : خداوند آن گاه كه بنده اى را دوست بدارد, تواضع وافتادگى به وى الهام مى نمايد:

ان الله اوحى الى : ان تواضعوا . 3

خداوند متعال به من وحى كرد تا به شمااعلام كنم : تواضع را پيشه خود سازيد.

نشانه عبوديت انسان بايد در رفتار و برخوردهايش بروز كند.اعمال آدمى , جلوه اى از روحيات و آينه اى ازافكار وانديشه اوست .

انسانى مى تواند به پايه اى از حقيقت عبوديت و بندگى دست يازد كه خود را قطره اى دراقيانوس بيكران هستى ببيند و عالم و موجودات آن را جوله و مظهر خداوند بداند. دراين جايگاه است كه به حلاوت و جوهره عبادت خويش خواهد رسيد چرا كه پرستش خداوند, يعنى عالى ترين و برترين اعمال , جز در پرتوافتادگى و خاكسارى در پيشگاه الهى پذيرفته نيست .

افتادگى آموزاگر طالب فيضى هرگز خورد آب , زمينى كه با بلنداست
رسول گرامى اسلام , به جمعى كه مشغول نماز و نيايش بودند فرمود:

...مالى لاارى عليكم حلاوه العباده ؟ قالوا: و ما حلاوه العباده ؟ قال :التواضع . 4

چه شده است كه شيرينى و حقيقت عبادت را در شما نمى بينم ؟

گفتند: شيرينى عبادت چيست ؟

فرمود: تواضع !

دراين روايت , تواضع , نشانه بندگى و روح اعمال عبادى مومنان دانسته شده است . و در جاى ديگر,از تواضع , به عنوان علامت تشيع راستين و پيروان اميرالمومنين , عليه السلام , ياد شده ازامام عسكرى ( ع ) نقل شده است :

و من تواضع فى الدنيا لاخوانه فهو عندالله من الصديقين و من شيعه على بن ابى طالب . 5

كسى كه با برادران دينى خود تواضع كند در نزد خداونداز صديقين محسوب مى شوداز شيعيان على بن ابى طالب است .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

از باب اين كه هر چيزى را بايداز ضد آن شناخت , دراين راستا سخن رسول گرامى اسلام (ص ) را درباره تكبر, مطالعه مى كنيم :

[روزى آن حضرت , گروهى را ديدند كه در مكانى اجتماع كرده اند. پرسيدند: علت اين اجتماع شما چيست ؟

گفتند: ديوانه اى است كه باافعال و حركات خويش , مردم را متوجه خود ساخته است .

پيامبر(ص ) آنان را به سوى خود فرا خواند و فرمود:

مى خواهيد كه ديوانه واقعى را به شما معرفى كنم ؟

سپس فرمود: ديوانه واقعى كسى است كه با تكبر و غرور, راه مى رود و پيوسته به اين سوى و آن سوى خود نگاه مى كند. پهلوى خود را حركت مى دهد تا توجه مردم را به خود جلب كند و خود را در نظر آنان بزرگ جلوه دهد]. 6

تكبر, نشانه ذلت و عدم تعادل روحى و روانى انسان به شمار مى رود و تواضع , علامت اعتدال روح و بلندى انديشه آدمى .

هيچ چيز, به زيبندگى تواضع براندام روح بشر نيست .ازاين روى , خداوند آن راازاوصاف و ويژگيهاى پيامبرانش برشمرده است . حضرت على ( ع ) مى فرمايد:

..ولكنه سبحانه كره اليهم التكابر و رضى لهم التواضع فالصقوا بالارض خدودهم و عفروا فى التراب وجوههم و خفضوااجنحتهم للمومنين و كانوا قوما مستضعفين . 7

ليكن خداى سبحان , تكبر را در بر آنان پيامبران ناپسند ديد و فروتنى و تواضع , را بر آنان پسنديد. پس پيامبران ,از روى تواضع گونه هاى خود را بر زمين چسبانيدند و چهره هاى خود را به خاك ماليدند و در برابر مومنان , فروتنى نمودند و خود مردمانى مستضعف بودند.

به گفته شاعر عرب :

تواضع تكن كالنجم راح لناظرعلى صفحات الماء و هو رفيع ولاتك كالدخان يعلو بنفسه على طبقات الجو و هو وضيع 8

تواضع كن تا همچون ستاره , در چشم بيننده بر صفحه آب باشى ولى بلند جايگاه . دود مباش كه خود را به بالا مى كشد, ولى پست و پايين است .

يكى قطره باران زابرى چكيد
خجل شد چو پهناى دريا بديد
كه جايى كه درياست من كيستم
گراو هست حقا كه من نيستم
چو خود را به چشم حقارت بديد
صدف در كنارش به جان پروريد
سپهرش به جايى رسانيد كار
كه شد نامور لولو شاهوار
بلندى ازاو يافت كو پست شد
در نيستى كوفت تا هست شد

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

جايگاه تواضع در قرآن

واژه[ تواضع] در قرآن مجيد, نيامده است , ولى خداوند, با تعبيرهاى لطيف و جالب ديگرى مردمان را به اين فضيلت فرا خوانده است . خطاب به پيامبراكرم (ص ) مى فرمايد:

واخفض جناحك للمومنين . 9

بال و پر خود را براى مومنان فرود بياور.

جناح , به معناى بال و پر و[ خفض] ضد[ رفع] است .

پرندگان هنگامى كه مى خواهند فرود آيند, بالهاى خود را جمع مى كنند و پايين مى آورند, آن گاه كه مى خواهنداوج بگيرند, بالهاى خود را باز مى كنند. در مجموع ,[ خفض جناح] , نهايت تواضع و فروتنى را,از سر مهر و محبت , مى رساند.

در آيه فوق , خداوند به رسول اكرم (ص ), كه مربى و معلم مومنان است , دستور تواضع و فروتنى مى دهد تا همه كسانى كه در مقام رهبرى و هدايت مردم قرار گرفته اند, خود را بااين خصلت پايسته بيارايند.

همچنين خداوند درباره تواضع واحترام نسبت به والدين , با همين واژه (خفض جناح ) خطاب مى فرمايد:

واخفض لهما جناح الذل من الرحمه و قل رب ارحمهما كما ربيانى صغيرا . 10
در برابر پدر و مادر,از روى مهربانى و لطف , بالهاى خويش را فرودآور و بگو: پروردگارا همان گونه كه آنان مرا در كوچكى تربيت كردند مشمول رحمتشان قرار بده .

آيه ديگرى كه مومنان , بويژه رهبران و مسؤولان را به تواضع و فروتنى فرا مى خواند با تعبير زيباى[ لين] بيان شده است :

فبما رحمه من الله لنت لهم ولو كنت فطاغليظالقلب لا نفضوا من حولك . 11
به سبب رحمت خداونداست كه تو پيامبر چنين خوشخوى و فروتن هستى . اگر تندخو و سخت دل بودى از گرد تو پراكنده مى شدند.

آيات قرآن , هندسه اخلاقى انسان مسلمان را به بهترين وجه ترسيم نموده وازاين رهگذر, همگان را به سوى ارزشهاى و زيبنده دعوت مى كند. در آيه ديگر در توصيف بندگان شايسته خداوند چنين مى خوانيم :

و عبادالرحمن الذين يمشون على الارض هونا واذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما . 12

بندگان شايسته خداى بخشايشگر, كسانى هستند كه با آرامش و تواضع بر زمين راه مى روند و هنگامى كه جاهلان آنان را مخاطب مى سازند, به آنان سلام مى گويند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در مقابل , در قرآن , به شدت از تكبر, مذمت شده است . به عنوان نمونه :

13. ولا تمش فى الارض مرحاانك لن تخرق الارض ولن تبلغ الجبال طولا .

در روى زمين با تكبر و غرور گام برمدار چرا كه نمى توانى زمين را بشكافى و طول قامتت هرگز به كوهها نمى رسد.

كوههاى با آن عظمت , در برابر عظمت خدا, همچون پركاهى هستند معلق در هوا كه بدون اراده به اين سو و آن سو مى روند.

لمقان حكيم , به فرزندش توصيه مى كند:

ولا تضعر خدك للناس ولا تمش فى الارض مرحاان الله لا يحب كل مختال فخور . 14

پسرم !از مردم روى مگردان و متكبرانه بر زمين راه مرو كه خداوند هيچ متكبر مغرورى را دوست ندارد.

[تعصر], به معناى روى برگرداندن از مردم است از روى تكبر, براى خوار ساختن آنان . واضح است كه تواضع در راه رفتن , به معناى سست و بى رمق حركت كردن نيست , بلكه مراد رعايت حالت طبيعى است . در حالات رسولخدا نوشته اند:

قد كان يتكفا فى مشيه كانما يمشى فى صبب . 15

در حالى كه شتاب نداشت با سرعت و صلابت گام برمى داشت , گويى از يك سرازيرى پائين مى رفت .


پاورقى ها:
1. نهج البلاغه , خطبه .192.
2. وسايل الشيعه , ج 11.301 ح 17.
3. منيه المريد, 82 آداب تعليم و تعلم دراسلام , حجتى ,.261.
4. المحجه البيضاء, ج 6.222.
5. جامع السعادات , ج 1.362.
6. تفسير نمونه , ج 149915.
7. نهج البلاغه , خطبه .192.
8. الترغيب والترهيب , ج 3.558.
9. سوره حجر, آيه 88.
10. سوره اسراء, آيه 24.
11. سوره آل عمران , آيه 159.
12. سوره فرقان , آيه 63. 13. سوره اسراء, آيه 37.
14. سوره لقمان , آيه 18.
15. تفسير روح المعانى , ج 19.144, ذيل آيه 63 سوره فرقان .