احتضار کافر
و کافر در وقت احتضار، پیغمبر و ائمه علیهمالسلام را ببیند و از ایشان بیم ها به عذاب دوزخ بشنود و جان کندن بر او دشوار گردد. و چون داخل قبر شود دو فرشته با صورت مهیب نزد او آیند و او را از پروردگار و دین و پیغمبرش سؤال نمایند و او در جواب درماند.
پس گُرزى عظیم بر سرش بزنند چنانکه از صداى او همه حیوانات روى زمین بترسند مگر جن و انس که او را نشنوند. پس او را به عذاب دوزخ بیم کنند و درى از دوزخ بر قبر او بگشایند و از مار و عقرب و حشرات آن بر او مسلط سازند، پس او را مىگزیده باشند تا روز قیامت [ و دیگر او را سؤالى نباشد و ایشان را اعتبارى نکنند تا روز بعث].
تجسم اعمال
و سبب نعیم قبر و عذاب آن، اعمال و اخلاق آن کس است که به صُوَر حسنه ملذّه یا قبیحه مولمه مى گردد؛ «إِنَّمَا هِی أَعْمَالُکمْ تُرَدُّإِلَیکمْ».
ستم از غمزه مَیاموز که در مذهب عشق
هر عمل اجرى و هر کرده جزائى دارد
«یوْمَ تَجِدُ کلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ َوَدُّ لَوْ أَنَّ بَینَها وَ بَینَهُ أَمَداً بَعیداً ».
گاه به ما لطف او گاه بلا مى رسد
صورت اعمال ماست آنچه به ما مى رسد
و در خبر است که دوزخى، آتش با خود به دوزخ مى برد.
اى واى بر آنکه وقت رفتن ز جهان
با خود دل پاک و جان آگاه نبرد
حالت مردم در یاد نمودن از مرگ و احوالاتِ آن به چند صورت است: گروهی از آنان، در دنیا و شهوات آن فرو رفتهاند و در سختیهای لذّات آن غرق شدهاند وگروهی سالک تازه کارند و گروهی عارفِ به مقصود رسیدهاند