چهارشنبه سوري شش گام به سوي جهل و خرافه

[درج]

در چهارشنبه پايان هر سال سرور و شادماني زايدالوصفي ميان اقشار مختلف و اجتماع ايراني شايع مي شود. اين شادماني که از جنبه هاي مختلف روانشناختي و جامعه شناختي؛ تاريخي و فرهنگي يکي از وجوه مثبت نشاط و تخليه رواني و روحيه شاد مردم بوده؛ امروز هم وجاهت خود را حفظ کرده است و اگر برخي از اعمال و شادي ها و رفتارهاي کاذب و مخرب امروزي از آن حذف شود و از انجام آنها خودداري شود؛ چهارشنبه سوري به يکي از بهترين و نشاط انگيزترين و ماندگارترين جشن ها و خاطره هاي زندگي ايرانيان در پايان هر سال تبديل خواهد شد 1 همان گونه که طي سال ها و قرن ها توانسته پايدار بماند و يک وسيله عمده تفريح و حفظ هويت تاريخي اقوام آريايي باشد. چهارشنبه سوري جشني است که نويد آمدن بهار و نوروز2 و سرسبزي و رخت بربستن کدورت و برودت و سختي و سرماي زمستان را مي دهد. چهارشنبه سوري به رغم جنبه هاي فراگير ملي و تاريخي اش در هر منطقه يي از ايران با رسوم متفاوت و گاه مشترکي انجام مي شود ليکن يک پيام را از دل تاريخ براي ايرانيان از اقوام آريايي شان به همراه و به يادگار آورده است. پريدن از روي شعله هاي زرد و سرخ آتش و زمزمه سرود زردي من از تو/ سرخي تو از من؛ رسومي همچون پريدن از روي آتش و ترقه بازي تقريباً در تمام نقاط ايران در چهارشنبه سوري مشترک هستند. اما فالگوش؛ قاشق زني و برخي ديگر از رسوم منطقه يي بوده و در برخي از نقاط ايران اجرا مي شوند که متاسفانه بيشتر آنها امروزه به فراموشي سپرده شده و اجرا نمي شوند و شايد هم تنگ نظري؛ هجوم فرهنگي و تکنولوژي بي رحم هويت ها را نابود ساخته است. اگر چهارشنبه سوري در شمال خراسان رسومي چون شکستن کوزه و تخم مرغ را به نشانه دفع بلا و بدي از خانه و خانواده در دل خود دارد در تهران و برخي نقاط ديگر با قاشق زني و فالگوش خود را نشان مي دهد و در گيلان در اين روز به ارواح درگذشتگان احترام مي گذارند. در واقع يکي از فلسفه هاي کهن مرسوم شدن چهارشنبه سوري اين است که در اين شب به گورستان و مکان دفن اموات مي روند و براي احترام و شادي روح آنها نذورات و هدايايي به آنها پيشکش مي کنند. از اين ديدگاه چهارشنبه سوري همانند نوروز با «فره وهرها» پيوند مي خورد. يکي ديگر از رسوم شايع چهارشنبه سوري که هنوز هم به شکل گسترده در ميان زرتشتيان جريان دارد؛ پخش آجيل مشکل گشا موسوم به «لرک» است که از مغز هفت نوع ميوه خشک شده خوردني از جمله مغز پسته؛ بادام؛ کشمش؛ گردو؛ برگ هلو؛ انجير؛ خرما و سنجد فراهم شده است. اين آجيل در مراسم غروب چهارشنبه يا بر سر مزار اموات پخش مي شود. چهارشنبه سوري غروبي نشاط انگيز بود که شادي و پايکوبي تا شب در کوچه و برزن؛ شهر و روستا و حتي کاخ پادشاه ادامه داشت و با اين اعمال نشاط انگيز خستگي و ملال سال کهنه از تن بيرون مي رفت و طراوت و شادابي براي ورود به سال نو جايگزين مي شد. در چهارشنبه سوري خانه تکاني ها به پايان رسيده و خانه دل و فکر هم پاک مي شود و فرد ايراني آماده ورود به سال نو مي شود. او مي خواهد با انديشه و گفتار و پندار نيک زندگي نوين را آغاز کند. اسباب و اثاثيه کهنه و فرسوده دور ريخته مي شود و لوازم نو جايگزين مي شود. همه چيز رنگ نو به خود مي گيرد و در و ديوار کاشانه و محيط تميز و غبارروبي مي شود.

[درج]

ديرينگي و فلسفه جشن

در ايران کهن چهار عنصر مقدس وجود داشت؛ آب؛ باد؛ خاک و آتش. چهارشنبه سوري جشني است که همانند سده و آذرگان با آتش پيوند دارد. چهارشنبه سوري يکي از جشن هاي بزرگ و کهن آرياييان است؛ جشني که تا امروز اهميت و جايگاه خود را نزد ايرانيان حفظ کرده و در غروب دل انگيز چهارشنبه پايان سال جملگي ايرانيان را به سرور و نشاط دعوت مي کند. به طور کلي جشن هاي ايراني يک پيام بزرگ و مهم براي ايرانيان دارد و آن اينکه رسوم و آداب تمدن ايران براي همه زمان ها و مکان ها زنده و پوياست و مشمول گذر زمان و مکان نمي شوند. «سوري» واژه يي پهلوي به معناي سرخي است. آتش افروزي در چهارشنبه پايان سال موجب شده است اين رسم ديرين و کهن به اين نام مشهور شود. سوري همچنين نماد گرمي است که با آمدنش سرما و سختي و خشکي زمستان را محو مي سازد و نويد آمدن بهار را مي دهد.

[درج]

چهارشنبه سوري پس از اسلام

پس از ورود اسلام به ايران؛ فرهنگ و آداب و رسوم ايرانيان با اسلام درآميخت و ضمن حفظ محتواي اصلي و چارچوب هاي فرهنگي و تاريخي چهره جديدي از تمدن و فرهنگ ايراني را به جهان عرضه کرد. چهارشنبه سوري هم به عنوان يک رسم ديرين ميهني نه تنها محو نشد بلکه کم کم بر شکوه آن افزوده شد به طوري که در زمان مرداويچ از سلسله آل زيار و نوح بن منصور ساماني به شدت و شکوه تمام برگزار مي شد. مرداويج و نوح بن نصر ساماني پس از اسلام بهترين اجراکننده جشن هاي چهارشنبه سوري؛ سده؛ مهرگان و نوروز بودند. ابوجعفر نرشخي يکي از مورخان صدر اسلام در ايران به رسوم و آيين هاي ايراني از جمله چهارشنبه سوري پرداخته و در زمينه اجراي آن در عصر نوح ساماني نوشته است؛ «... و چون امير سديد منصور بن نوح به ملک نشست؛ اندر ماه شوال سال 350 هـ به جوي موليان فرمود تا آن سراهاي را ديگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضايع شده بود بهتر از آن حاصل کردند. آنگاه امير سديد به سراي بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شب سوري چنان که عادت قديم است آتشي عظيم افروختند. پاره يي آتش بجست و سقف سراي درگرفت و ديگرباره جمله سراي بسوخت و امير هم در شب به جوي موليان رفت...»3
در اين نوشتار به دو موضوع زمان برگزاري جشن در پايان سال و تعلق آن به دوران کهن ايران اشاره شده است. اما اينکه چرا جشن سوري در روز چهارشنبه برگزار شده احتمالاً به اين دليل بوده که اين رويداد در غروب روز چهارشنبه به وقوع پيوسته است. يک دليل ديگر هم در اين راستا قابل بررسي است و آن نحسي چهارشنبه نزد اعراب بوده و آنها با افروختن آتش در اين زمان نحوست چهارشنبه را از محيط خانه و کاشانه دور مي ساختند. پس از اسلام ايرانيان جشن آتش پايان سال را در آن روز قرار دادند زيرا چهارشنبه به عنوان «يوم الاربعاء يوم ضنک و نحس» يک روز نحس در سرزمين عرب بود. 4 به عکس آتش افروزي - در هر زماني از سال - نزد ايرانيان نماد پاکي؛ گرمي زندگي؛ تندرستي و شادابي است به طوري که گرمي آتش را موجب رونق و صفاي زندگي و سوزانندگي آن را براي سوزاندن و محو بدي ها و پليدي ها مي خواستند. هدف عمده ايرانيان از پريدن روي آتش در چهارشنبه سوري همين مساله بود و هنوز هم هست؛ اهداي زردي و سستي ضعف و رنج يک ساله به آتش و گرفتن سرخي و توان و نشاط از آتش. منوچهري دامغاني شاعر خوش ذوق و طبيعت سراي قرن پنجم نيز به اين موضوع اشاره کرده و سروده يي دارد؛
چهارشنبه که روز بلاست ؛ باده بخور
بسا تکين مي خور تا به عافيت گذرد
اما برخي از پژوهشگران رسم پريدن از روي آتش و خواندن شعر و سرود و آتش زدن پرندگان در جشن سده در گذشته را نوعي توهين از جانب مردم به آتش به عنوان يک عنصر مقدس قلمداد مي کنند. 5 عقيده يي ديگر چهارشنبه سوري را به علت واقع شدن در پايان جشن هاي آفرينش در پايان سال (گاهنبارها) مي داند. 6
صرف نظر از هر عقيده يي چهارشنبه سوري يک رسم و جشن سالم و کهن است که با هدف ايجاد سرور و صميميت در ميان مردم رواج يافته و مشمول گذر زمان و مکان و اظهارنظرهاي مغرضانه و رفتارهاي غيرمتعارف در اين روز نشده و نخواهد شد.

[درج]

رسوم چهارشنبه سوري

قاشق زني؛ جوانان اعم از دختر و پسر و بيشتر دختران کاسه و قاشقي به دست گرفته و همراه کودکان و نوجوانان به در منازل همسايگان مي رفتند و از آنان درخواست هديه مي کردند. چادر به گونه يي روي سر قرار مي گرفت که دختر شناسايي نمي شد. معمولاً خوراکي هاي شفابخش طلب مي کردند. فالگوش؛ جوانان در سر گذر و چهارراه مردم مي ايستادند و کليدي زير پاي شان قرار مي دادند و گوش هايشان را تيز و نيت مي کردند. اولين کلماتي را که از رهگذران مي شنيدند با نيت خود مطابقت مي دادند و پاسخ خود را دريافت مي کردند. آرزوي خوشبختي در سال جديد نيت هر فردي بود که فالگوش مي ايستاد.
آتش افروزي؛ مشهورترين رسم چهارشنبه سوري بود که در تمام ايران و حتي ممالک همجوار شايع و گسترده بود. هر کس به فراخور توان خود خرمني از آتش تهيه کرده و از روي آن مي جهد تا به سرور و بهجت دست يابد. فال کوزه؛ بيشتر در ميان زرتشتيان جريان دارد که براساس آن مي خواهند از آينده شان خبردار شوند. ساير رسوم چهارشنبه سوري عبارتند از «پختن آش چهارشنبه سوري»؛ «نقاره زدن»؛ «عبور از زير توپ مرواريد»؛ «نمک دادن» و «شکستن کوزه و ظروف کهنه» و... شال اندازي؛ يا کجاوه اندازي رسمي است که در آذربايجان برگزار مي شد به اين ترتيب که فرد جواني که تازه ازدواج کرده شالي را از پشت بام خانه به نحوي که ديده نشود به خانه نامزدش مي اندازد. صاحبخانه هديه يي که غالباً شامل پيراهن است به شال مي بندد و جوان آن را بالا مي کشد. آجيل هفت مغز هم از جمله هداياي اين رسم است. سفره حضرت خضر؛ در شيراز پهن مي شد و محتواي فرني؛ شير؛ گلاب؛ کلوچه؛ مسقطي؛ قوتک؛ سوهان؛ شيرين پلو؛ شمع؛ سبزي؛ گندم؛ نمک؛ سکه و لولهنگ پر از آب بود و امروزه به طور پراکنده برگزار مي شود.
برخي از رسوم مانند آتش افروزي در کردستان باشکوه تر از نقاط ديگر برگزار مي شود که شعله هاي آتش تا صبح روشن است. پختن و خوردن شيربرنج و شيرين پلو نيز در چهارشنبه سوري در کردستان رايج بود.
پي نوشت ها :

1- براي اطلاع بيشتر ن ک؛ جشن ها و آيين هاي شادماني در ايران؛ تاليف نگارنده؛ انتشارات اطلاعات تهران 1385؛ ص 123
2- براي اطلاع بيشتر ن ک؛ تاريخ نوروز و گاهشماري ايرانيان؛ عبدالعظيم رضايي؛ انتشارات اقبال تهران 1380؛ ص 129
3- تاريخ بخارا؛ نرشخي؛ ترجمه و تصحيح مدرس رضوي؛ چاپ دوم؛ تهران 1351؛ ص 37
4- المحاسن و الاضداد؛ جاحظ ابوعثمان؛ ترجمه و تصحيح محمدعلي خليلي؛ انتشارات ابن سينا؛ تهران 1343؛ ص 277
5- آناهيتا؛ گزارش ابراهيم پورداوود؛ تصحيح مرتضي گرجي؛ تهران 1343؛ ص 75
6- تاريخ و نوروز و گاهشماري ايرانيان؛ رضايي؛ ص 120

منبع:باشگاه اندیشه