اصطلاحات علم حديث

[درج]

مولى :

اين لفظ كه در سند احاديث، زياد آمده (مثلا مولى فلان) بيكى از سه معنى استعمال شده : 1ـ سيد (آقا و مالك عبد) .ـ عبد (بنده) .3ـ حليف (هم پيمان) .

[درج]

مملى :

كسى است كه حديث را القاء (ديكته) مى ‏كند (18) .

[درج]

مستملى :

كسى كه تقاضاى املاء حديث از شيخ (استاد مى ‏كند) .

[درج]

معيد :

كسى است كه حديثى را كه از شيخ مى ‏شنود، براى ديگران بازگو كند (19) .

[درج]

عدة :

جماعتى از مشايخ حديث ناقل ‏اند كه بتوسط آنان، روايت را نقل مى ‏كند (20) .مسند (جمع: مسانيد): كتاب حديثى است كه در آن روايات، بترتيب صحابه (چه بحروف تهجى و چه بحسب سابقه اسلامى) جمع ‏آورى شده باشد (21) .

[درج]

معجم (جمع: معاجم) :

كتاب حديثى است كه روايات، در آن بترتيب صحابه يا شيوخ ‏يا بلدان جمع آورى شده باشد ولى معمولا معجم بر كتابى كه احاديث آن بترتيب حروف تهجى آورده شده، اطلاق مى ‏شود، مانند معجم طبرانى، از احمد تا يونس و سپس نام راويانى كه بكنيه معروف ‏اند و در آخر نام روات از نساء آمده است (22) .

[درج]

مستدرك :

كتابى است كه بعنوان متمم كتابى ديگر و با همان شروط، احاديثى را كه از كتاب سلف فوت شده، گرد آورى نموده باشد.مانند مستدرك صحيحين، از حاكم نيشابورى و مستدرك وسائل الشيعه، از محدث نورى.

[درج]

مستخرج (جمع: مستخرجات) :

كتابى است كه نويسنده، روايات كتاب حديثى را بغير اسناد صاحب كتاب (بلكه باسندى كه خود از شيوخ خويش براى آن حديث مى ‏داند) نقل كند (23) .مانند مستخرج ابى بكر اسماعيلى و برقانى.و ابى احمد الغطريفى.و ابى عبد الله بن ابى ذهل.و ابى بكر بن مردويه نسبت به صحيح بخارى، و مستخرج ابى عوانه اسفرائنى.و ابى جعفر بن حمدان.و محمد بن رجاء نيشابورى و جوزقى.و ابى احمد شاركى.و ابى الوليد قرشى.و ابى عمران جوينى.و ابى نصر طوسى.و ابى سعيد خيرى.كه تمام بر صحيح مسلم است (24) .

[درج]

جزء (جمع اجزاء) :

مجموعه حديثى است كه فقط از يك شيخ نقل گرديده. يا درپيرامون يك مطلب جمع آورى شده باشد. مانند جزء سيوطى در صلوة ضحى و از همين باب است ، احاديث عدديه چون ثنائيات و ثلاثيات (مانند اجزاء خصال شيخ صدوق و اثنى عشريه ابن قاسم عاملى)

[درج]

نوادر :

وحيد بهبهانى در معنى آن فرموده :
ظاهرا كتابى است كه در آن احاديث متفرقى كه بواسطه كمى و قلت ، تحت عنوان بابى قرار نمى ‏گيرد ، جمع ‏آورى شده باشد ؛ چنانكه در كتب متداول نيز مشاهده مى ‏شود كه معمولا بابى براى نوادر اخبار، باز مى ‏گذارند.

ولى بعض افاضل گويد : معمولا براى روات تا به معصوم ، طريق خاصى بوده كه به همان وسائط ، نقل حديث مى‏ كرده ‏اند. بنابر اين چنانچه به غير طريق مزبور روايتى نقل كنند آنرا نوادر نامند. به نظر مى ‏رسد كه معنى اخير ، اصطلاح روات و اصحاب ائمه باشد ، چنانكه در مجامع حديث به معنى اول آمده.