نقش و جایگاه زبان عربی در علوم انسانی

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مرحوم مطهری در سخنرانی خود با نام «ضرورت فراگیر ی زبان عربی حقیقت این امر را اینگونه بیان می‌کنند:


«... ما به همان دلیلی که به قران علاقمند هستیم و به اسلام علاقمند هستیم، نمی‌توانیم به زبان عربی که اعجاز اسلام در آن زبان و به آن زبان است، بی‌اعتنا باشیم؛ به عقیده من انسان تا خود آشنا به زبان عربی نباشد - نمی‌گویم به طور کلی، ولی به صورت نسبی - نمی‌تواند مفاهیم اسلام را درک کند.


مسئله دوم؛ لزوم ضرورت یاد گرفتن زبان عربی است که این مسئله خیلی مهم است.


1. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «‌تعلّموا العربیّـﮥ و علّموها الناس.» امام صادق (علیه‌السلام) نیز می‌فرماید: «تعلّموا العربّیـﮥ فانّها کلام الله الذی یکلم به خلقه».

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

2. سخن مرحوم امام، سخنان نمایندگان مجلس خبرگان قانون اساسی، مذاکرات تصو یب اصل 16 قانون اساسی


اگرحقیقت را بخواهیم، فرهنگ عربی و فرهنگ فارسی نداریم؛ ما یک فرهنگ اسلامی در دو چهره داریم، چهره عربی و چهره فارسی».

سپس این گونه ادامه می‌دهد:
«من از شما می‌پرسم، آیا ممکن است انسان فرهنگ فارسی بفهمد و یاد بگیرد بدون اینکه عربی بلد باشد‌؟ !»

و دل سوختگان در این باب، با قلم و قدم و ... به قدر وسع خویش گفتند، و فریاد بر‌آوردند، و ندا در افکندند، که هر کدام از ما کم و بیش مقالات یا سخنرانی‌های آنها یا تألیفات ارزشمند آنها در این زمینه را دیده یا خوانده‌ایم؛ نداى مأیوسانه استاد ارجمند آقای آذرتاش آذرنوش، در این زمینه قابل تأمل است. ندائی برخاسته از سوز دل مردی دل‌سوخته و مسئول:


«بنده بار مسئولیتی بر دوش خود احساس می کنم که البته بسیارسنگین است. اما چه کنم؟ من فقط زبانی دارم که با آن فریاد «وااسلاما» بر می‌کشم . امیدوارم که در کشور گوش‌های شنوائی هم باشد، دل‌های درد دیده و رنج دیده هم باشد که این ندای مأیوسانه را بشنود و پاسخ دهد» (آذرنوش، 1378).

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

3-2. گستره زبان عربی و قلمرو آن

زبان به دلیل ماهیت سیال بودنش، به خونی می‌ماند که در رگهای فرهنگ، جاری و ساری است و مایه حیات و حرکت آن است؛ زبان چون آبی است که باعث رشد و طراوت درخت مبارک فرهنگ جامعه است.


زبان پایه و اساس حیات هر فرهنگ است، کلمات به زندگی ما شکل و فرم می‌دهند و روابط انسانی ما را معنی می‌بخشند. زبان بازتاب دنیای اندیشه و بودن آدمی است.


زبان عربی به دلیل پیوند ناگسستنی آن با زبان فارسی، در یکایک مظاهر فرهنگی ما خود‌نمائی می‌کند.60 % تا 70 % واژه‌های پرکاربرد در زبان فارسی، ریشه عربی دارد.


و به گفته مرحوم مطهری، فرهنگ ما آمیزه‌ای از دو فرهنگ جدائی‌ناپذیر، فرهنگ عربی و فرهنگ فارسی است، مظاهر ادبی ما از حافظ و سعدی و مولانا و جامی و عطار و... و دیگر آثار ادبی و علمی و هنری زبان فارسی در شکل و محتوا (دامادی، 1371؛ فرشید ورد، 1376؛ محفوظ، 1336). متأثر از زبان عربی است.


فرهنگ دینی و اعتقادی ما از توحید و نبوت و ایمان و تقوا و توکل و صبر و ... و اصطلاحات فقهی خمس و زکات وحج و... سراسر به زبان عربی است، اساس و پایه این فرهنگ، دستور نامه مسلمانان «قرآن» به زبان عربی است، جمله ادعیه و روایات به زبان عربی است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

به عبارت دیگر، از آنجائی که ساختار فرهنگی ما دینی است و دین در تمام جنبه‌های آموزشی و سیاسی و اجتماعی و اعتقادی، واقتصادی ما حضور فعال دارد، نمی‌توان نقش زبان عربی را در تمام این صحنه‌ها و تأثیر مستقیم و غیر‌مستقیم آن را نادیده گرفت.


زبان عربی همراه اینها در تمام ساختارهای زبانی و آموزشی و فرهنگی ما حضور بسیار پر رنگ و غیر قابل انکاری دارد.


دهکده کوچک جهانی، جهان بدون مرز فرهنگی و دنیای اینترنت و ... قلمرو زبان عربی را بسیار فراتر از آنکه تصور می‌کنیم، گسترش داده است. در عصر ارتباطات و گفت‌و‌گوی تمدن‌ها، تبادل اندیشه‌ها‌، ارتباط با سایر کشورهای اسلامی، داعیه رهبری فکری و سیاسی جهان اسلام، و صدور انقلاب، بدون توجه به ضروری‌ترین ابزار آن یعنی زبان عربی، خردمندانه نیست.


قلمرو زبان عربی از آن میزانی که به آن بها داده می‌شود و به آن پرداخته می‌شود، بسیار گسترده‌تر است. دیگر نمی‌توان با زبان عربی به عنوان یک زبان صنفی برخورد کرد. زبان عربی امروز، زبان فرهنگ، دانش، اندیشه، سیاست و اقتصاد است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

4-2. علوم انسانی، دین و زبان عربی


گزاره 1: دین در تمام ارکان اعتقادی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و آموزشی و هنری ما نقش تعین کننده‌ای ‌دارد، هرگونه نگاه و رویکرد - مثبت یا منفی - به دین، به طور مستقیم یا غیر مستقیم، در جنبه‌های یاد شده تاثیر گذاراست.

گزاره2: ارتباط تنگاتنگ زبان عربی با پیکره اصلی دین، یعنی قرآن و روایات و فرهنگ دینی و عمومی مردم، نقش زبان عربی را بسیار تعیین کننده می‌کند.

گزاره 3: علوم انسانی ما - در معنای عام آن - به شدت رنگ دینی دارند.

گزاره 4: ارتباط تنگاتنگ بین دین، فرهنگ، علوم انسانی و زبان عربی وجود دارد.

گزاره 5: کتابنامه مسلمانان «قرآن مجید» احادیث، ادعیه، منابع اصلی دینی و علمی به زبان عربی است.

گزاره 6: پذیرش یا عدم پذیرش زبان عربی به طور آشکار و نهان، در تثبیت یا تزلزل اعتقادی مردم و میزان دلبستگی آنان به دین و هر آنچه که رنگ دینی دارد، ازجمله علوم انسانی، به شدت تاثیر گذاراست.


اگر بار دیگر گزاره‌ها را با دقت در کنار یکدیگر بگذاریم می‌بینیم:

زبان عربی به منزله خونی است که در رگ‌های فرهنگ ما جاری است، نگاه دانش‌آموزان و دانشجویان ما به دین و هر آنچه بو و رنگ دینی دارد، متأثر از دریافت و فهم او از زبان عربی است؛ زبان عربی کلید ارتباط او با گزاره‌های دیگراست؛ تجربه‌های ناخوشایند زبانی او، در نگاه او به درس‌های ادبیات فارسی و تاریخ و اجتماعی تأثیردارد . تجربه‌های فراگیر از زبان عربی در داوری او نسبت به فقه و اصول و تفسیر و حتی فلسفه و حقوق تأثیر‌گذار است.


آن‌ گونه که زبان انگلیسی زبان علمی رشته‌های علمی است، زبان عربی- به طور مضاعف - زبان رشته‌های علوم انسانی است.

به نظر می‌آید که نوع نگاه دانش آموزان و دانشجویان ما به دین و فرهنگ دینی و علوم انسانی، تابع نگاه و تجربه‌های زبانی آنان نسبت به زبان عربی است، و تا مشکل زبان عربی حل نشود، بسیاری از ترفندها در رشته‌های علوم انسانی کار ساز نخواهد بود، چنان که تاکنون نبوده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

3. سهم زبان عربی درپذیرش مسائل فرهنگی، دینی وعلوم انسانی


برخورد دانش‌آموزان و دانشجویان و دیگرطبقات مختلف مردم با زبان عربی، بازتابی از نگاه و برداشت آنها از این زبان است.


مردم به دلیل طبیعت دینی و تربیت فرهنگی، علاقه‌مند به خدا و دین و قرآن هستند؛ حضور مردم در مراسم عبادی و مناسبت‌های مذهبی، نمودی از نیاز آنها به دین و ارتباط تنگاتنگ زندگی آنها با مسائل اعتقادی است.


توجه مردم به دعا و راز و نیاز و نماز و روزه، حکایت از معرفت‌طلبی و علاقه آنها به مسائل مذهبی دارد.


قالب آموزه‌های معنوی و دینی مردم این سامان، در تنه اصلی این آئین یعنی قرآن وحدیث، و ستون این دین یعنی نماز و دعا، نهفته است؛ و زبان ارتباطی این آئین، زبان عربی است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در جامعه ما کمتر کسی دیده می‌شود که علاقه‌مند به فهم قرآن نباشد، و آرزوی توانائی برقراری ارتباط با کتاب خدا را نداشته باشد؛ همه مردم دلشان می‌خواهد که قرآن را راحت بخوانند و معنی آیات را بی‌واسطه دریابند، اما به دلیل مشکلی که با زبان این متون دارند، ارتباط پیوسته به صورت ناقص و نارسا بوده است؛ پیوسته در طلب ترجمه‌های این متون هستند.


آرزو می‌کنند که ای کاش بتوانند زبان عربی را به راحتی بیاموزند، تا بتوانند خود ارتباط برقرارکنند، و متن را راحت بخوانند و مفاهیم بلند آن را بدون نیاز به ترجمه، دریابند؛ اما دریغا که دشواری‌های این زبان و تجربه‌های ناخوشایند آنان از این زبان، کام آنان راتلخ کرده است؛ و راه را برای آنان دشوار ساخته است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

نظرسنجی‌های استاندارد و غیر استاندارد و آمار رسمی و غیررسمی در‌بارة میزان مطلوبیت زبان عربی بین دانش‌آموزان و دانشجویان، حاکی از عربی گریزی زبان آموزان است.


کاربردی نبودن این زبان و قواعد پیچیده آن، که بیشترحالت فلسفه بافی داردتا زبان، عدم پاسخگوئی به نیازهای زبانی فراگیران، رنگ دینی صرف داشتن این زبان و ... با این خصوصیات، زبان آموز هرگز نمی‌تواند بین آنچه آموخته و نیاز خود، ارتباط برقرارکند.


نمی‌تواند آموخته‌های خود را به کار بندد، دانش زبانی او عملاً مشکل اورا حل نمی‌کند؛ در این صورت بهترین گزینه برای حل مشکل، حذف صورت مسئله است؛ خود زبان عربی دیگر برای او موضوعیت ندارد؛ نتیجه این می‌شود که دانش‌آموز برای ضریب کنکور می‌خواند، و دانشجو برای گذراندن واحد درسی.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

یک اصل روان‌شناسی که همه ما کم و بیش با آن آشنا هستیم، این است که نخستین تجربه‌های - تلخ یا شیرین- آدمی، پایدارترین تجربه‌های زندگی اوست؛ این پایداری با میزان شدت وضعف تأثیرآن در فرد و تأثر شخص از آن تجربه، ارتباط مستقیمی دارد.


همه ما نیک می‌دانیم که زبان عربی جزء تجربه‌های تلخ اکثر دانشجویان و دانش آموزان ماست، زبان آموزان ما عموماً از زبان عربی گریزان و از قواعد پیچیده آن بیزارند.


این دوری از زبان به معنی فاصله گرفتن اوست از هر آنچه مرتبط با این زبان است. اگر عربی ما رنگ دینی داشته باشد، آن هم به این پررنگی، فاصلة او از آموزه‌های دینی، به ویژه آن قسمت که عربی آن پررنگ‌تراست، بیشتر می‌شود؛ دانش‌آموز با متون دعای کتاب درسی به دشواری ارتباط برقرار می‌کند، مقتضای سن او داستان و حکایت و نشان دادن دنیای تحرک و نشاط است و کتاب‌ها ... !


کتاب عربی او پر از دعا و آیات و احادیث و قصه‌های کلیشه‌ای دینی است؛ کتاب دینی‌اش همین‌طور، بیشتر صفحاتش با آیات و روایات زینت یافته است و بالأخره کتاب قرآنی که همه‌اش به زبان عربی است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

دانش آموز و دانشجو و... از خدا و رسول دور نمی‌شوند، از زبان عربی که کتاب خدا و سخن رسول به آن زبان است، فاصله می‌گیرند.


مردم خدا و رسول را دوست دارند، قرآن و نهج البلاغـه و دعا را هم دوست دارند؛ ولی ضرورتی نمی‌بینند که چیزی را بخوانند که معنی آن را نمی‌فهمند، - مگر برای ثوابش- بیشتر مردم آرزو دارند که قرآن را بخوانند، نهج البلاغه را مطالعه کنند و بفهمند، ولی غول بی شاخ و دم زبان عربی همیشه مانع این خواسته بوده است؛ اینکه مردم در پی ترجمه قرآن و دعا و نهج البلاغـه هستند، خود حکایت از علاقه آنان به این کتاب‌ها دارد؛ قرآن مترجم، نهج البلاغـه مترجم و ...


و در عین حال کثرت ترجمه‌ها خود یکی از عوامل مهجوریت قرآن و نهج‌البلاغـه است؛ انزوای زبان عربی، تاقچه‌نشینی قرآن و نهج البلاغه و صحیفـﮥ سجادیـه را به دنبال دارد.