نقش و جایگاه زبان عربی در علوم انسانی

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

طلبه‌ های ما نیز چنین‌‌اند؛ نمی‌توانند با زبان عربی ارتباط برقرار کند. به دنبال ترجمه لمعه و رسائل و ... وقتی ترجمه مکاسب در بازار وجود دارد، چه نیازی به خواندن متن ؟!

به نظر شما کار عبثی نیست که آدمی ماهی آماده در دسترس را رها کند؛ و برود در پی یاد‌گیری ماهیگیری ؟!! با بودن این ترجمه‌ها، چه نیازی به آموزش زبان عربی است؟‌!


و این گونه شد که زبان عربی حتی از جامعه علمی ما هم فاصله گرفت. بسیاری از بزرگان و محققین ارجمند نیز چنین هستند. فارسی می‌شنود و فارسی می‌گوید و فارسی می‌خواند و فارسی نویسد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

1-3. یک سؤال جدی؟!


برداشت ما از زبان عربی چیست؟
زبان دوم است؟
زبان بیگانه است؟
صرفاً زبانی دینی است؟
هدف از آموزش و یادگیری این زبان چیست؟
به چه درد می‌خورد؟
مردم در مورد این زبان چه فکر می کنند؟
جایگاه و منزلت این زبان نزد دانشگاهیان (استاد و دانشجو) چیست؟
آیا ما برای دروس علوم انسانی واقعاً نیاز به زبان عربی داریم؟
به چه میزان؟
چند واحد؟
کدام عناوین؟!
صرف ونحو وبلاغت؟!
مکالمه چه کاره است؟
یکی می‌گوید باشد، یکی می‌گوید نباشد، یکی آن را زائد و بیهوده می‌داند و دیگری آن را ضرورتی اجتناب ناپذیر!


با این همه ترجمه‌های گوناگون از متون آموزشی و منابع، باز هم باید در پی فراگیری این زبان باشیم؟آیا باید به دنبال زبانی باشیم که تجزیه و تحلیل‌های عجیب و غریبش و انواع جدول‌های صرفی و نحوی آن یادآور جدول تناوبی عناصر و جدول‌های پیچیده ریاضی تانژانت و کتانژانت است؟!


واقعیت این است که دانش‌آموزان و دانش‌جویان و با عرض پوزش طلبه‌ها و استادان ما نیز، با شیوه‌های موجود هرگز نمی‌توانند با این زبان ارتباط برقرار کنند، و بدیهی است که با این رویکرد و این شیوه هرگز با زبان ارتباط برقرار نخواهند کرد.


که «البدیهی مالایحتاج الی دلیل» و این همان است که در این سی سال، تجربه کرده‌ایم‌؛ «إلاعشاق العربیـّ‌ـﮥ» که زبان عربی به سوز عشق اینان تا کنون خاموش نشده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

2-3. جان کلام

گزاره 1: زبان عربی مانند خونی است که در رگ‌های علوم انسانی جاری است.

گزاره2: دانش جویان و زبان آموزان ما عموماً به زبان عربی و هر آنچه به گونه‌ای شکل و بوی این زبان را داشته باشد، نگرش مثبت ندارند.

گزاره3: طبع آدمی به صورت ناخودآگاه از آنچه به آن حساس شده است- درست یا نادرست- فاصله می‌گیرد.

گزاره4: طبع آدمی به صورت ناخودآگاه به هر آنچه مقتضای طبیعت و فطرت اوست، تمایل دارد و از آن لذت می‌برد.

علوم انسانی، دانش‌های انسانی است، دانش‌های من است، و آدمی از شناخت خویش و آنچه مرتبط به من است، لذت می‌برد. اگر آدمی از خویش گریخت، مشکل در خود او نیست، مشکل در نحوه برخورد و شیوه ارتباط او با خودش است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

بر اساس گزاره‌های فوق‌، زبان عربی شبکه ارتباطی علوم انسانی ماست‌؛ و عربی گریزی دانش‌آموزان ما تأثیرمستقیمی در فاصله گرفتن آنان از علوم انسانی دارد.

حساسیت فراگیران ما به زبان عربی ناشی از طبیعت این زبان نیست، بلکه برخاسته از نحوه عرضه این زبان و شیوه‌های آموزشی آن است. به نظر می‌آید شیوه آموزشی زبان عربی در ایران منحصر به فرد است.


شیوه‌های زبان آموزی دردنیا به کلی دگرگون شده است، واین شیوه سنتی هزار ساله در ایران همچنان حکم فرماست.

سخن درمورد نظام مهندسی زبان عربی وشیوه‌های آموزشی آن و... بسیار است، نه در حد نگارنده و نه درحوصله خواننده است؛ اما به اجمال چنین می‌توان گفت:

شیوه آموزش زبان عربی در ایران سنتی و تاریخ مصرف ‌آن گذشته است (شیوه – دستور - ترجمه). و اساس مشکل ما در آموزش زبان عربی، در رویکرد و نگاه ما به این زبان است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

جهان امروز نگاهی کارکردگرا و زایشی به زبان دارد، زبان ‌به‌ عنوان یک مهارت تعریف می‌شود.که مبتنی برچهار مهارتشنیدن و گفتن / خواندن و نوشتن است.


نگاه و رویکرد ما به زبان باید تصحیح شود؛ و در پی آن به تدریج شیوه‌ها و فنون آموزش آن نیز تغییر یابد؛ این تغییر، باید بنیادی و از پایه باشد - که آثار آن بحمدالله در آموزش و پرورش و حوزه‌های علمی تا حدودی آغازشده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

4. تدبیر مسئولان و دست‌اندرکاران و متولیان زبان عربی


رهبر فقید انقلاب،‌ مرحوم امام (ره) به اهمیت زبان عربی و جایگاه آن تصریح کردند، مجلس خبرگان قانون اساسی وظیفه خود را در این زمینه به انجام رساند؛ مقام معظم رهبری در مناسبت‌های مختلف، درباب اهمیت آموزش زبان عربی و توجه به آن اشاره کردند.


و در همین‌ باره فرمان تشکیل ستاد اعتلای دروس قرآن دینی و عربی را صادر کردند. تأکید بر بازنگری درس عربی و تدوین مجدد آن د‌ر پیام ایشان تصریح شده بود.


اهداف و اصول و دستورالعمل‌ها، تحریر شد و کمیته‌ها‌ و ستادها تشکیل ‌‌‌گردید‌؛ اما بازخورد آن مشخص نشد، اگر کاری هم انجام شد، ظهور نداشت، جز تغییر هر چند سال یکبار این کتاب‌ها، به ویژه کتاب‌های عربی دوره راهنمائی و دبیرستان.


بانگاهی خوشبینانه، تلاش‌ها‌ ‌جدی ‌ولی بازخورد آن سطحی و موقتی ‌بود. شاید نوعی دفع الوقت یا رفع الوقت، نه حل معضل به شکل منطقی و علمی.


تألیفات جدید و دستورالعمل‌های متوالی، و دوره‌های گوناگون ضمن خدمت در این ربع قرن، در بهبود وساماندهی آموزش زبان عربی، عملاً چه‌ تأثیری داشت ؟!

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

دانشگاه


توانائی زبانی دانشجویانی که از دانشگاه دانش آموخته می‌شوند، گویای این مسئله است که وضعیت زبان عربی در دانشگاه‌ها بهتر از آموزش و پرورش نیست؛ با این رشد کمی و کیفی برنامه‌ها ‌و روش‌ها و ابزارها، آیا رشته‌های علوم انسانی - حتی ادبیات عربی- می‌توانند ادعا کنند که در امر برنامه‌ریزی، تدوین و آموزش زبان عربی به حداقل‌های خود دست یافته اند؟! برونداد این رشته‌ها چیست؟ « أهل البیت أدری بمافی البیت ».


برنامه‌ریزی‌های درسی رشته‌های علوم انسانی، جزتغییرات جزئی در عناوین و کاستن و افزودن برخی دروس، تحولی را به خودندید. سرفصل‌ها و عناوین تعدادی از درس‌ها و منابع آن، تاریخ پنجاه ساله دارند.


دروس عربی این ‌رشته‌ها وضع‌‌ اسفناک‌تری دارند. دانشجو با گذراندن حدود 40 واحد درسی، از صرف و نحو و بلاغت و متون ... – حدود 600 ساعت درسی - با زبان عربی کاملاً بیگانه است؛ نه ‌می‌شنود، نه می‌گوید نه می‌خواند و نه می‌نویسد؛ بسیاری از دانشجویان رشته‌های علوم انسانی، در مقطع لیسانس و فوق‌لیسانس و گاهی دکتری برای ترجمه متون خود به دارالترجمه‌ها و مترجمان متوسل می‌شوند.


نشست تصمیم‌گیری در مورد وضعیت مکالمه عربی در دانشگاه‌ها به ریاست جناب آقای دکتر صدقی با حضور بیش از سی استاد از سراسر کشور به کجا انجامید؟! نتیجه و حاصل آن گردهمائی چه شد ؟!

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

حوزه های علمی

وضعیت آموزش زبان عربی درحوزه‌های علمی بهتر از آموزش و پرورش و دانشگاه نیست. حوزه‌های علمی در آموزش زبان عربی دچار نوعی سردرگمی و بحران است. ترجمه متون آموزشی و شروح فارسی بر نصوص آموزشی، طلبه‌ها را مستغنی از مراجعه به متن مغنی و رسائل و مکاسب ‌و ... کرده است. روش فرسوده، منابع غیرآموزشی، سال‌هاست که جایگزینی برای خود نیافته است.


ازمیان بیش از400 جلد مؤلفات جلال الدین سیوطی است فقط البهجـه المرضیـه فی شرح الفیـﮥ ابن مالک اورا ، بانام سیوطی ، می‌داند ومی‌خواند؛ می‌داند ‌‌اسم ‌کتاب نحو عالی او، شرح سیوطی است؛ و هَلُمَّ جَرّاًَ
در زمینه آموزش زبان عربی در طی ربع قرن چه کاری انجام شده است؟‌!


صرف نظر از کوشش‌های فردی دلسوختگان این زبان، چون بزرگواران آقایان آذرتاش آذرنوش، آذرشب، حامد صدقی ناصرعلی ‌عبدالله و مرحوم شیخ احمد نجفی (ره) و کار ارزشمندش- الطریقـه الجدیده؛ ‌در‌ دارالعلوم العربیـه – و سید حیدری و ابوذرحکیم و حمید محمّدی و ... چه طرح و اندیشه‌ای در این زمینه شکل گرفته است ؟‌! اصولاً دغدغه آموزش زبان عربی، رکورد یا پویائی آن، جائی از ذهن و اندیشه دست‌اندرکاران این امر را به خود مشغول داشته است؟ واقعاً کاربرد‌‌ این زبان چیست؟ هدف‌های آن کدام است؟متولی زبان عربی کیست؟برنامه‌های بلندمدت و کوتاه مدت آن چیست؟ در شورای عالی انقلاب فرهنگی جایگاهی برای آن در نظرگرفته شده است؟و ده‌ها سؤال دیگر...


حقیقت این است که جایگاه و نقش زبان عربی در فرهنگ کشور، در قانون اساسی مشخص است؛ ولی در عمل به ‌ویژه در رشته‌های علوم انسانی گم شده است. زبان عربی همسایه و همراز و دایه ‌زبان فارسی، به فرزند ناخوانده‌ای تبدیل شده ‌است که لاجرم و از سر اجبار ملزم به پذیرفتن آن شده‌ایم ! و حرمت امام‌زاده را متولی آن نگاه می‌دارد؛ متولی کیست؟! راه چاره چیست؟! چه بایدکرد؟!

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

5. نتایج و پیامدها

رویکرد ساختار‌گرا و یادگیری مبتنی بر شیوه (دستور – ترجمه ) در جای خود و در زمان خود دارای نقاط قوتی بوده و هست، امّا تعریف ما از زبان عربی به عنوان زبان دوّم و گستره این زبان در فرهنگ ما با آن شیوه سنتی هرگز پاسخگو نبوده و نخواهد‌ بود. این رویکرد با این شیوه تا‌کنون پیامد‌های ناخوشایندی به دنبال داشته است که به طور گذرا به برخی از آنها آن اشاره می‌کنیم:

- تغییر مکرر کتاب‌های زبان عربی دوره راهنمائی و دبیرستان.
- نابسامانی در امر تدریس زبان عربی در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه.
- آشفتگی در امر تولیت زبان عربی در کشور.
- جزیره‌ای شدن آموزش زبان عربی در کشور- هر یک ساز خود را می‌زند.
- سلیقه‌ای شدن امر آموزش زبان عربی.
- وجود شکاف وفاصله بین آموخته‌های عربی با واقعیت‌های زبانی.
- تاثیرمنفی پیامدهای این نوع آموزش در روابط فرهنگی ایران و کشورهای عربی.
- ملال‌آور شدن این درس برای فراگیران.
- عدم پذیرش اجتماعی این زبان.
- شیوه آموزش موجود یکی از عوامل کم رنگ شدن فرهنگ دینی در جامعه است.
- تأثیرگذاری منفی این درس برد و درس دینی و قرآن درسی.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

راهکار

چه بایدکرد؟! وازکجا ؟!

برج پیزا‌ را می‌توان جابه جاکرد، ولی تغییرساختاری که چون درختی تنومند در تار و پود فرهنگ آموزشی ما ریشه دوانده است و رنگ قداست به خود گرفته است، کاری بس دشوار و شاید ناممکن می‌نماید. تغییر این ساختار با توجه به گستره‌ و‌ قلمرو وسیع آن و تعدد متولیان، نیاز به زمانی فراخ و اندیشه‌ای آزاد، و دستی گشوده، و همّتی مردانه و صبری‌ ایوبی و حلمی نبوی دارد، از خدای ‌متعال این همه برای کسانی خواهیم که کمر همت بر این کار سترگ بسته‌اند.


همان گونه‌که اشاره شد، عمده‌ترین مشکل آموزش زبان عربی در ایران، ‌در تعریف ما از آن و نوع نگاه یا رویکرد ما در آموزش این زبان است.

رویکرد زبان در ایران در کلیه حوزه‌ها - آموزش و پرورش، دانشگاه وحوزه ساختارگرا است و مبتنی ‌بر ‌شیوه (دستور- ترجمه) است. رویکرد جهان به زبان عموماً، کارکردگرا و زایشی است و یادگیری بر اساس آموزش مهارت‌های چهارگانه زبانی شنیدن وگفتن/خواندن ونوشتن است.

تغییر این ساختار از بنیاد آموزش آن، مرحله راهنمائی، - و به عقیده بنده مرحله ابتدائی - است، و این نه درحیطه ماست و نه جای سخن از آن.

آنچه میسر است و پیشنهاد می‌شود، تغییری جزئی در تعداد واحدهای دروس عربی رشته‌های علوم انسانی و جا به جائی برخی عناوین درسی بر اساس جدول پیوست است.

ما برای آنکه بتوانیم کمی از تلخی‌های آموزش زبان عربی بکاهیم و شیرینی آن را به فراگیران بچشانیم، به بیان شیرین، آقای آذرتاش، باید:

از عربی زبانی پویا و زیبا و سودمند بسازیم. کاری کنیم که دانشجو عربیت را زیر زبانش و نوک انگشتانش حس‌کند، آن گاه از او بخواهیم درپی کمال آنچه آموخته ‌است باشد؛ آن گاه است که می‌تواند به اعماق فرهنگ عربی پیش برود... و آن موقع است که می‌توانیم صرف ونحو عربی را به موقع بخوانیم .

پیشنهاد بنده چیزی جز بیان زیبای آقای آذرتاش نیست، دریک قالب ساده و عملی به این ترتیب:

تا آنجا که بنده استقصا کردم – بر اساس جدول دروس رشته‌های علوم انسانی فقه وحقوق،‌ علوم قرآنی، فلسفه و...- حدود ده عنوان درسی، با حجم 39 واحد، برای زبان عربی درنظرگرفته شده است، تغییری جزئی در این واحدها می‌تواند آغازی باشد برای تولّدی دیگر.