نقش و جایگاه زبان عربی در علوم انسانی

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

نقش و جایگاه زبان عربی در علوم انسانی

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

نقش و جایگاه زبان عربی در علوم انسانی


سید محمدحسن مددی الموسوی

چکیده: نقش وجایگاه علوم انسانی - بامحوریت انسان - دررشد و بالندگی فرهنگ‌ها یا انحطاط تمدن‌ها، غیرقابل تردید است. تدوین برنامه‌های آموزشی علوم انسانی، یکی ازپرچالش‌ترین برنامه‌ریزی‌های هر کشور است.

درباره علوم انسانی، ازهمان سال‌های نخستین انقلاب اسلامی ایران - که با شعار انقلاب فرهنگی و فکری همراه بود - برخی تردیدهای جدی وجود داشت و این خود پیش درآمدی برشکل‌گیری شواری عالی انقلاب فرهنگی شد.


با گذشت سه دهه ازانقلاب، تدبیرمتولیان امر و تلاش دلسوختگان رسمی و غیررسمی عرصه فرهنگ و آموزش، در تدوین برنامه‌ای جامع برای علوم انسانی وساماندهی به روندآموزش این دانش‌ها - به معنی عام آن - حاکی از عدم توفیق در دستیابی به اهداف موردنظر است و نیاز به بازنگری در مواد آموزشی و روش‌های آموزش علوم انسانی در حوزه‌های آموزش و پرورش و آموزش عالی و حوزه‌های علمی کاملا آشکار است.


به نظرمی‌آید که عمده‌ترین مشکل در آموزش علوم انسانی، در ابزار انتقال آن یعنی زبان علمی این دانش‌هاست. بی‌تردید بستر ورود به حوزه اندیشه‌ها و دانش‌ها زبان است؛ و ضروری‌ترین ابزار دادوستد علمی و فرهنگی دانشجویان و طلبه‌ها و استادان و پژوهشگران بیشتر رشته‌های علوم انسانی - علوم قرآنی، فقه، فلسفه، تاریخ و... - زبان عربی است.


براساس گزارش‌های مکتوب و شفاهی و تجربه‌های عینی، یکی از آشکارترین چالش‌های‌ ما، به ‌ویژه در شاخه‌های علوم انسانی، مشکل آموزش زبان علمی این رشته‌ها، یعنی زبان عربی است.

شواهد حاکی از آن است که روش‌ها و فنون موجود در آموزش زبان عربی، پاسخگوی نیازفرگیران و استادان نیست.

به نظر می‌آید که عمده‌ترین مشکل در آموزش این زبان، رویکرد یا نگاه به این زبان است، و تا زمانی که تعریف از زبان عربی و نگاه به آن تغییرنکند، هرگونه دگرگونی در عناوین و روش‌ها و فنون، اثربخش نخواهد بود.

اصل مقاله می‌خواهد به این نتیجه برسد که: با اجرای یک طرح ساده و قابل اجرا و تغییرجزئی در برنامه‌های آموزش زبان عربی وجابه‌جایی منطقی برخی عناوین و سرفصل‌ها،, می‌توان از زبان به شیوه درست و بهینه استفاده کرد و زمینه‌های ارتباط معنی‌دار فراگیران با دروس علوم انسانی را هموارکرد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مقدمه


از زمانی که علوم انسانی در میان دانش‌های بشری رنگ استقلال به خود گرفت، به دلیل ماهیت آن و متفاوت بودن تعریف، متد، روش و فنون آن با سایر علوم، جزء پرچالش‌ترین علوم به شمار آمد.


دربارة علوم انسانی از سال‌های نخستین انقلاب – با شعار انقلاب فرهنگی و دینی – مورد برخی تردیدها و تهدیدهای جدی وجود داشت؛ این امر توجه دست‌اندرکاران آموزش و فرهنگ کشور را بر آن داشت تا برای حفظ جایگاه و نقش علوم انسانی در فرهنگ و آموزش کشور تدبیری بیندیشند، واین زمینه‌ای شد برای تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی، این شورا در طول حیات پرفراز و نشیب خود، در حد توان، در جهت رسیدن به اهداف خود، از هیچ تلاشی فروگذار نکرد.


صرف نظر از اینکه مقصود ما از علوم انسانی، علوم عقلی (فلسفه، منطق، ریاضیات، ...) یا علوم دینی (فقه، اصول، تفسیر، جدیث و...) یا علوم اجتماعی (جامعه شناسی، روانشناسی، اقتصاد، مدیریت و...) یا ادبیات فارسی و عربی یا تاریخ و جغرافیا یا فرهنگ و تمدن باشد، قدر متیقن آن است که زبان علمی اکثر این دانش‌ها و بیشتر منابع و مصادر این علوم، به زبان عربی است. و سخن ما نیز درباره زبان عربی و نقش و جایگاه آن در علوم انسانی است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

1. ارتباط تاریخی زبان عربی بافرهنگ ایران زمین


مطالعه گذشته شاید درهای ناگشوده آینده را باز نکند، اما آشنایی با تاریخ یک موضوع، کلیدی است برای درک بهتر شرایطی که در آن به سرمی‌بریم، و این که چرا؟ و چگونه؟ به اینجا منتهی شده است.


1400 سال پیش پیامبری امی در میان قومی عرب، کتابی به زبان عربی آورد که نشان نبوتش در آن نهفته بود و با همان کتاب دیگران را به هماوردی خواند؛ کتابی که عربی مبین بود و خود نیز « أَفصح من نطق بالضاد».


ابزار انتقال این سفر الهی به سراسر سرزمین‌های اسلامی، زبان عربی بود؛ زبانی که آفاق را در نور دید و جان‌ها را تسخیر کرد و در کمتر از یک قرن بر زبان خرد و کلان و زن و مرد گرویده به این کیش، جاری شد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

1- 1. ایران و زبان عربی


تاریخ ورود زبان عربی به فرهنگ ایرانیان به پیش از اسلام باز می‌گردد. (علی‌نیا، 2 مرداد 1387).

در نخستین دهه‌های ظهور اسلام ایرانیان همان‌گونه که با آغوش باز اسلام را پذیرفتند، با کمال رغبت، زبان این آیین را هم پذیرا شدند؛ واژه‌ها و اصطلاحات دینی، تاریخی، اقتصادی، سیاسی و ترکیب‌های ادبی و بلاغی این زبان به تدریج در تمام جنبه‌های زندگی فردی و اجتماعی و فرهنگی مردم رسوخ کرد – و در کمتر از دو قرن – ساختار فرهنگی ایرانیان را (در معنی عام آن) تحت الشعاع خود قرارداد،


هرچند این تأثیر و تأثر به صورت مبادله دوسویه بود ولی کتاب‌ها و نوشته‌ها عموماً به زبان عربی نگاشته می‌شد؛ زبان عربی، زبان دین، فرهنگ، تجارت، سیاست و علم بود.

بیشتر آثار باقی مانده از این دوره به زبان عربی است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

2- 1. بهره زبان عربی از ایرانیان


زبان عربی تا قرن‌ها زبان دوم مردم و زبان علمی دانشمندان ومحققان و دانش پژوهان بود.


سهم ایرانیان در نشر و گسترش این زبان به ویژه در ادبیات عربی (صرف و نحو و بلاغت) و سایر دانش‌ها بیش از دیگران است.


پیشوایان و پیشگامان نحو و بلاغت وفقه و اصول و تفسیر و حدیث و فلسفه و عرفان و طب و نجوم، ایرانی‌اند و جمله اینان به زبان عربی می‌نگاشتند (محمدی، 1378).

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

3- 1. سیر زبان عربی در ایران


پیدایش دولت‌های کوچک و داعیه‌های قومی و نژادی، به تدریج از جایگاه سیاسی عرب و درپی آن از نقش و جایگاه زبان عربی کاست.

با کاهش نفوذ سیاسی و اجتماعی اعراب، نفوذ فرهنگی و اجتماعی اعراب نیز کاسته شد؛ زبان فارسی دوباره جان گرفت، و زبان عربی گام به گام دامنه خود را مدارس و حوزه‌های علمیه کاهش، اما به عنوان زبان دین و علم، جایگاه و حرمت خود را نگاه داشت.


با روی کار آمدن آل‌بویه و پیدایش دولت صفویه، دامنه کاربرد زبان عربی و در نتیجه آموزش آن محدودتر شد. بیشتر در مدارس دینی و در چارچوب دروس مرتبط با دین به کار گرفته می‌شد؛ بعدها در دوره قاجارحالتی خاص به خودگرفت، زبان عربی با زندگی اجتماعی و دنیای فرهنگی جامعه ایرانی فاصله گرفت.


شیوه ادبیات تعلیمی و نگارشی به جای مانده از این دوره، حکایت از روند روبه افول ستاره زبان عربی در ایران دارد. زبان عربی رنگ باخته بود و در کنج حجره‌ها روزگار غربت خویش را می‌گذراند (همان: مقدمه؛ مطهری، 1366)‌.

دوران احتضار زبان عربی و جو عرب‌زدایی و اندیشه حذف زبان عربی از فرهنگ فارسی، با رضاخان آغاز شد و در دوره حکومت محمد رضا پهلوی به اوج خود رسید. محمدرضا پهلوی درسن 17 سالگی تصریح می‌کند:


ما ملتی بودیم که دینی داشتیم، آئینی داشتیم، مشتی عرب آمدند همه را به هم زدند؛ ما باید همه اینها را به سرعت برداریم (واعظ زاده خراسانی، 1381 : 32).

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

2. نقش زبان عربی و جایگاه آن در پایداری و توسعه فرهنگ دینی و عمومی کشور .


اگر بپذیریم که زبان پایه و اساس هر فرهنگ است و این کلمات هستند که به زندگی ما شکل می بخشند و دنیای ما را معنی می‌کنند، اهمیت و نقش زبان در حفظ و بقای ارزش‌ها و باورهای دینی و توسعه فرهنگی، آشکار خواهد شد.

این امر بر آنان که کم و بیش با مسائل فرهنگی و زیر ساخت‌های آن آشنا هستند، آشکار است.


با اندکی تأمل در مباحث زبان‌شناسی به تأثیر زبان در حفظ و بقای یک فرهنگ و نقش آن در سست شدن رشته‌های فرهنگی پی‌خواهیم برد. زبان عربی هم سایه و هم راز زبان فارسی است.


ارتباط و پیوند این دو زبان و تأثیر تأثر آنها در یکدیگر غیر قابل تردید است. اگر زبان عربی به هر دلیل، نقش و جایگاه خود را از دست بدهد، فرهنگ دینی و اجتماعی دچار بحران جدی خواهد شد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

1-2. جایگاه زبان عربی در نظام جمهوری اسلامی ایران

حرکت خود جوش مردم به رهبری امام فقید در بهمن 1357 تغییر نظام شاهنشاهی را به دنبال داشت.

انقلاب شد؛ شعار انقلاب، اسلام و قران بود. زبان عربی که زبان دین و قرآن بود، باید جایگاه و نقش خویش را باز می‌یافت.


پیشتازان و پیشگامان فکری این نهضت، و در رأس آنان مرحوم امام (ره) با توجه به اهمیت زبان عربی و نقش آن در دین و فرهنگ دینی مردم در پاسخ به طعنه برخی به زبان عربی، تصریح می‌فرمایند:


نگویید که لغت عربی از ما نیست؛ لغت عربی از ماست؛ لغت عربی لغت اسلام است، و اسلام از همه است.

این دغدغه تنها امام نبود. مباحثات مجلس خبرگان قانون اساسی به خصوص تأکید مرحوم بهشتی در آموزش زبان عربی سزاوار توجه است. و نتیجه چندین جلسه بحث درباره زبان عربی، تصویب اصل شانزدهم قانون اساسی بود:


«از آنجا که زبان قران و علوم و معارف اسلامی ، عربی است و ادبیات فارسی کاملاً با آن آمیخته است؛ این زبان باید پس ازدوره ابتدائی تا پایان دوره متوسطه در همه کلاس‌ها ودر همه رشته‌ها تدریس شود».
این اصل به طور شفاف و روشن، بیانگر اهمیت زبان عربی و نقش و جایگاه آن در آموزش و فرهنگ کشور است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

2-2. نگاه پیشوایان و پیشگامان و دلسوختگان به زبان عربی


تصریح آیات قران (سورة احقاف، آیه 2؛ سورة یوسف، آیه 2 ؛ سورة زخرف، آیه 3 ؛ سوره زمر آیه 28).

و برخی احادیث و گفتار پیشگامان این نهضت در باب آموزش زبان عربی بر کسی پوشیده نیست. بیان مرحوم مطهری (ره) که در مسائل فرهنگی بسیار باریک بین بود، دقیق است:


«زبان عربی زبان یک قوم نیست، زبان اسلام است. از اهم وظایف ما این است که این زبان را حفظ کنیم هر فرهنگی، هر تمدنی اگر بخواهد زنده بماند، باید زبانش زنده بماند. اگر زبانش مرد خودش مرده است. به خدا قسم ما در مقابل زبان عربی وظیفه داریم که این زبان را حفظ کنیم، آن را نگهداری کنیم».