مقاله توحید صمدی

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مقاله توحید صمدی ـ علامه حسن زاده

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

خطبه 184 نهج البلاغه یگانه خطبه توحیدیه آن است که یکپارچه حکم و معارف الیه است، جناب سید رضى(رضوان اللّه علیه)در عنوان آن فرموده:

«دو من خطبة له-علیه السلام-و تجمع هذه الخطبة من اصول العلم ما لاتجمعه خطبة...».

مرحوم استاد ذو الفنون، علم علم و دین، آیة اللّه معظم، علامه حاج میرزا ابو الحسن شعرانى(روحى فداه)بیست و سه جمله از خطبه توحیدیه به نامبرده امیر المؤمنین(علیه السلام)را که قریب به نصف آن است به فارسى شرح فرموده است و نسخه آن را به خط مبارک آن جناب در نزد راقم سطور محفوظ است که شایسته است به گفته حکیم انورى تمسک جوید:

هست در دیده من خوبتر از روى سفید
روى حرفى که به نوک قلمت گشته سیاه

عزم من بنده چنانست که تا آخر عمر
دارم از بهر شرف خط شریف تو نگاه

این بنده در نظر دارد که به توفیق خداوند متعال باقى خطبه مزبور را نیز به همان سبک شرح کند و در اختیار طالبان حقایق و معارف قرار دهد.

غرض اینکه آن جناب در شرح جمله«لا یشمل بحد و لا یحسب بعد»آن خطبه در توحید صمدى بیانى دارد که به نقل آن تبرک مى‏جوییم:

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

حد به معنى منع کردن است، مى‏گویند حدود خانه، یعنى محلى که باید از آنجا تجاوز نکرد و اگر یک همسایه تجاوز کند باید منع کرد.یا حدود مملکت از طرف شمال و مشرق به فلان حد است، یعنى اگر دشمن بخواهد از اینجا تجاوز کند و وارد خاک شود، باید منع نمود.

حدود شرعیه از قبیل حد زنا که صد تازیانه است، یا حد دزدى بریدن دست است و حد شارب خمر هشتاد و حد قاذف نیز هشتاد تازیانه است، یعنى به این طریق زنا و دزدى و قذف را باید منع نمود که اگر دزد دید دستش را مى ‏برند دیگر حاضر براى دزدى کردن نیست،

اما به مجازاتهاى دیگر جلوى دزد را نمى‏توان گرفت، چون تحمل حبس و شلاق و شکنجه براى عیّار و طرار، اثرى ندارد.اما وقتى دید دست ندارد دیگر نمى‏تواند قفلى را بشکند، یا کندى بیاندازد و نقبى‏ بزند و سرى برد و اینها چیزهایى است که درد ناچار باید این کارها را بکند تا دزدى تواند کرد،


لذا دزدان طاقت حبس و تازیانه دارند، اما طاقت دست بریدن ندارند.اما زنا منحصر به اشخاص زرنگ و عیار نیست که طاقت کارهایى دشوار داشته باشند، غالبا جوانهاى متجمل و آبرومند و چیزدار مرتکب آن مى‏شوند که برهنه کردن و تازیانه زدن و رسوا شدن در آن تأثیر مى‏کند.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

از اینها بگذریم، غرض این است که حد به معنى منع کردن است و حد دزد قطع ید است، یعنى منع نمودن او به این است و در حدیث است که«ان للقرآن ظهرا و بطنا و حدا و مطلقا»یعنى قرآن ظاهرى دارد و باطنى، و حدى دارد و مطلعى و غرض از حد، آن اندازه از معنى است که دیگران نمى‏توانند از آن تجاوز کنند،


یعنى عجز مردم آنها را منع مى‏کند از تجاوز، چنانکه در حدیث وارد است که چون خداوند مى‏دانست در آخر الزمان اقوامى مدقق خواهد آمد، قل هو اللّه احد و اوائل سوره حدید را نازل فرمود

(فى باب النسبة من اصول الکافى-ص 72، ج 1 معرب-

باسناده عن عاصم بن حمید قال:سئل على بن الحسین علیهما السلام عن التوحید؟فقال:
ان اللّه عزّ و جل علم انه یکون فى آخر الزمان اقوام متعمقون فانزل اللّه تعالى قل هو اللّه احد، و الآیات من سورة الحدید الى قوله و هو علیم بذات الصدور، فمن رام وراء ذلک فقد هلک)

براى اینکه عجز عرب بیابانى مانع بود از اینکه آیه«هو الاول و الآخر و الظاهر و الباطن...»را بفهمد، اما مثل آخوند ملا صدرا معنى این آیه را درک مى‏کند، چنانکه خود گوید که من پیوسته در این آیات تفکر مى‏کردم تا وقتى این حدیث را دیدم از شوق گریه کردم.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اما«مطلع»محل بلندى را گویند که شخصى از آنجا مشرف شده، آن طرف کوه و میان قلعه را ببیند. اشخاصى که علمشان بیشرت یا موید به قوه قدسیه هستند تجاوز کرده از مطلع معانى باطنه قرآنى را به اندازه استعداد خود مى‏فهمند.

حدى در اصطلاح حکما و اهل علم منطق است که آن هم به معنى منع کردن است، مثل معروف بین اهل منطق مى‏گویند:

انسان حیوان ناطق است که وقتى مى‏خواهند بدانند انسان چیست یا تعرف کنند.حد آن حیوان ناطق است، این حد حقیقت انسان را معین مى‏کند، چیزهاى خارج از حقیقت را خارج مى‏کند و چیزهایى داخل را باقى مى‏گذارد.لذا علما مى‏گویند حد باید جامع و مانع باشد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

و به زبان ساده‏ تر باید گفت:

«هر چیزى حدى دارد. یعنى صفات و آثار و خواص مخصوص به خود دارد که در دیگرى نیست.عناب رنگى دارد، مزه مخصوصى دارد، اندازه معینى دارد خاصیتى دارد که خون را مثلا صاف مى‏کند که این صفات در سیستان نیست. بطور تقریب ذاتیات و عرضیات را با هم مخلوط کنیم مى‏گوییم:

این صفات و خاصیات حد عناب است و چیزهاى دیگر از این حد خارج است.

انسان، حیوان، انواع درختها و معدنیات، بلکه ملائکه صفاتى دارند مخصوص به خود که این صفات را دیگران ندارند و هر کدام از صفات دیگرى را دارا نیست.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

انسان، حیوان، انواع درختها و معدنیات، بلکه ملائکه صفاتى دارند مخصوص به خود که این صفات را دیگران ندارند و هر کدام از صفات دیگرى را دارا نیست.

حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)مى‏فرماید:

خداوند عالم حد ندارد، یعنى این طور که ممکنات ذکر کردیم یک صفات محدوده‏اى ندارد که خاصیت خود را دارا باشد و خاصیت دیگران را نداشته باشد، و او هم در عرض سایر ممکنات که مى‏گوییم اجناس موجود مختلف است:

انسان، درخت، یاقوت، زمرد، الماس، ملائکه، یکى هم خدا، که هر یک خواصى دارند جداى از هم، خداى تعالى هم خواص و حدودى داشته باشد غیر از آنها.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

دلیل و تقریب این مطلب به ذهن اگر چه قدرى دقیق است، اولا رجوع به خود کنیم مى‏بینیم، ما مرکب هستیم از اعضاى مختلفه چشم و گوش و دست و پا و زبان و بینى و غیره و هر یک از اعضا حد و خاصیت معین دارد،

مثلا چشم فقط مى‏بیند، اگر بخواهى با چشم بفهمى غذاها چه مزه مى‏دهد ممکن نیست.

گوش فقط میشنود، اگر بخواهى شکل صاحب صدا را بدانى، با گوش ممکن نیست، چون‏ کار گوش چیز دیگر است.

و همچنین از زبان کار چشم نمى‏آید، وقتى غذا را به زور در ذهن شما کردند فقط مزه را میفهمى.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

و هکذا قلب به منزله امام است در عالم و روح را که ملاحظه کنید مى‏بینید:


اولا یک عضو محدود على حده نیست، هیچ نمى‏توان گفت جان در کجاى انسان است و با اینکه یک عضو على حده نیست، در محل چشم چشم است، یعنى در چشم هست و در گوش هست و در دست و پا و غیره تمام حاضر است، بطورى که اگر یک عضو على حده ممکن نبود این طور مسلط بر تمام اعضا و جوارج باشد، چون خاصیت او منحصر به یک خاصیت معیّن نیست و حد محدودى ندارد، لذا در همه جاى بدن هست و تمام خاصیات و کارهاى اعضاى دیگر به توسط او اداره مى‏شود.


خداوند تبارک و عالى هم در عالم همین طور، اگر بینونت عزلى داشت و یک موجودى ممتاز و محدود جداى از سایر موجودات این طور قیومیت نداشت که در همه جا حاضر و ناظر باشد و اختیار همه در ید قدرت او باشد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

علاوه بر این ما مى‏خواهیم همه خاصیات همه چیزها را نسبت به حضرت حق بدهیم، مثلا بگوییم آفتاب که عالم را روشن مى‏کند، در حقیقت خدا روشن مى‏کند و آفتاب واسطه است، و آتش که اطاق را گرم مى‏کند، خدا گرم مى‏کند، و آب و کوت و زمنى که نبات را مى‏رویاند حقیقة خدا مى‏رویاند، و دواهایى که انسان مریض را شفا مى‏دهد، در حقیقت خدا شفا مى‏دهد، همان طور که در روح و اعضا گفتیم که چشم مى‏بیند، در حقیقت دیدن کار روح است و چشم واسطه، و هکذا گوش و دست و پا.

پس درباره حضرت حق نمى‏توانیم حد محدودى قائل شویم، چون در این صورت که او على حده خواصى را دارا بود، چطور تمام خواص خورشیده و زمین و خاک را به او نسبت دهیم، همین طور که کار خاک را نمى‏توانیم به آتش نسبت دهیم و کار آتش را به خاک، همین طور نمى‏توانیم کار خلق را نسبت به حق دهیم و کار حق را نسبت به خلق.

از عجایب امور اینکه بسیارى از اهل قشر این همه آیات و احادیث و مخصوصا کلام امیر المؤمنین (علیه السلام)را مى‏بیند که صریح در وحدت وجود است و خودشان مى‏گویند وجود حق نامحدود است، آنگاه قائل به وحدت وجود نمى‏شوند، و اگر وحدت وجود صحیح نباشد باید حق تعالى محدود باشد «تعالى عن ذلک علوا کبیرا».

به تقریر دیگر همین مطلب را بیان نماییم انشاء اللّه.