مكاتب و مشرب هاي عرفان اسلامي

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مكاتب و مشرب هاي عرفان اسلامي

اگر چه مشهور آن است كه:
«الطرق الي الله بعدد انفاس الخلايق؛
راه هاي وصول به حق به تعداد افراد و يا به عدد دم و بازدم هاي مخلوقات الهي است»،
اما در يك نگرش كلي مي توان سالكان طريق عرفان را به دو دسته كلي تقسيم كرد:

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

1. مجذوبان سالك:

عارفان نظر كرده اي هستند كه مربي و راهنماي ظاهري ندارند بلكه در اثر مددهاي باطني و عنايت هاي غيبي تربيت شده و صاحب انفاس پاك و رحماني مي شوند و در ارتباط با ولي زمان (ع) به انجام وظيفه مشغولند.


برخي اين شيوه عرفاني را «سلوك اويسي» مي نامند (البته اين عنواني عام است كه با سلسله دراويش اويسي اشتباه نشود).


تعداد مجذوبان سالك، هميشه كمتر از سالكان مجذوب مي باشد و آنها هر كدام بي سر و صدا و به صورت ناآشنا، در گوشه اي از اين جهان خاكي، در حلقه تربيت ولي الله(ع) در خدمت به خلق خدا حاضرند.


مجذوب سالك هميشه چشم بر صدور «حواله غيبي» دارد. از جمله اين سالكان مي توان مرحوم جعفر آقاي مجتهدي را نام برد. براي آگاهي از زندگي، احوال و شيوه سلوكي ايشان، كتاب دو جلدي «در محضر لاهوتيان» نوشته محمد علي مجاهدي(پروانه)، پيشنهاد مي شود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

2. سالكان مجذوب؛ كه خود نيز به دو دسته تقسيم مي شوند:

الف) متصوفه:

كه مربي ظاهري دارند و تحت راهنمايي و تربيت شيخ يا قطب خانقاه در يكي از سلسله هاي تصوف و يا درويشي، به سلوك صوفيانه مشغولند.

اگر چه اين طايفه خود را سالك الي الله مي دانند اما اساس روش و منش سلوكي آنها با اساس و بنيان عرفان اصيل اسلامي ـ شيعي و مولفه هاي عرفان ناب معصومين(ع) ، متفاوت است.

تقريباً هيچكدام از فرقه هاي تصوف را نمي توان «شريعتمدار» ناميد؛ بلكه نهايت نگاه آنها به شريعت، به عنوان يك مرحله مقدماتي و به اصطلاح تمهيديه بيش نيست!

در منابع تصوف، تقسيمات مختلفي از مكاتب صوفيه صورت گرفته است از جمله:

مكتب زهد؛ كه ابراهيم ادهم و حسن بصري از نمايندگان اين مكتب هستند.
مكتب كشف و شهود؛ كه از نمايندگان آن مي توان به منصور حلّاج و بايزيد بسطامي و محمد غزالي اشاره كرد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مكتب وحدت وجود؛ كه محي الدين عربي مشهور به شيخ اكبر و جلال الدين محمد مولوي از نمايندگان مشهور اين مكتب مي باشند (آشنايي با كليلت علوم اسلامي و فلسفه و عرفان، دكتر سيد علي دانشپور، ص 116).

البته استاد جلاالدين همايي تقسيم بندي ديگري نيز از تصوف ارائه مي دهد كه عبارتست از:

-تصوف عاشقانه؛ كه طريقه عرفاني عطار نيشابوري و محمد مولوي است
-و تصوف عابدانه؛ كه سلوك شيخ شهاب الدين سهروردي (صاحب عوارف المعارف) و محي الدين عربي مي باشد. (مقدمه استاد جلاالدين همايي بر كتاب مصباح الهدايه)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ب)سالكان شريعتمدار:

اين سالكان مجذوب، بر مدار اخلاق اسلامي و بر مبناي شريعت غراي محمدي(ص) سلوك مي نمايند.

اينان مربي ظاهري دارند و در حلقه ارادت و تربيت مردان راه رفته و ارشاد مربيان راه آشنا، كه عموماً در زمره علماء دين مي باشند، به تدريج و پله به پله، منازل سلوك را آهسته و پيوسته مي پيمايند.

خودسازي و رياضت از اصول طريقتي آنهاست.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اين گروه خود نيز به دو روش عرفاني، سلوك مي كنند:


الف) طريقه تقويت نفس:

اينان به مجاهده با نفس اهميت ويژه مي دهند و براي برخورداري از فضاي معنوي عوالم روحي و نيل به مكاشفات و واردات قلبي، به سركوب نفس سركش با رياضت هاي سنگين شرعي مشغول مي شوند كه از عهده عموم مردم خارج است.

اين سالكان، ارباب رياضت و اصحاب مكاشفه و كرامت اند؛ كساني چون:

ملّا فتحعلي سلطان آبادي،
آيت الله سيد مرتضي كشميري (رفيق سلوكي آيت الله سيد علي قاضي)،
آيت الله شيخ حسنعلي اصفهاني مشهور به نخودكي
و نيز شيخ رجبعلي خياط.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ب) طريقه معرفت نفس:

سالكان در اين شيوه، عقيده دارند كه براي رسيدن به توحيد ذات مقدس اله، راهي جز رسيدن به فقر وجودي و دريافت نياز ذاتي خود، به عنوان مقدمه طلوع خورشيد معرفت رب العالمين و ظهور آفتاب حقيقت كه همان وصال به معبود حقيقي است، ندارند.


اينان بر اساس جايگاه معرفت نفس در كلام معصومين، علي الخصوص در بيان اميرالمومنين(ع) كه مي فرمايند:

«من عرف نفسه فقد عرف ربّه»
و يا «معرفه النفس انفع المعارف»،
معرفت انفسي را سودمندتر از معرفت آفاقي مي دانند.

عارف در طريقه معرفت نفس، در پي وصال حضوري و شهودي به حقيقت ربّ است، لذا بديهي است كه نهايت اين طريقه، تجرّد نفس و فناء في الله مي باشد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

معرفت نفس، عمده شيوه سلوكي علماي رباني و عرفاي حقّه يكصد و پنجاه ساله اخير دو حوزه عرفاني نجف و قم، مي باشد؛ يعني از سيد علي شوشتري تا آيت الله بهجت و علامه حسن زاده آملي.


البته بنا بر تصريح علامه سيد محمد حسين طهراني در كتاب «مهر تابان» از قول علامه طباطبايي، شيوه سلوكي بزرگان متقدمي چون علامه سيد مهدي بحرالعلوم و شماري ديگر از عرفاي بالله نيز، همين «معرفت نفس» بوده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در اين سلسه عرفاني مي توان از بزرگاني چون حضرات آيات:

ملا حسينقلي همداني،
سيد احمد كربلايي،
ميرزا جواد ملكي تبريزي،
شيخ محمد بهاري،
سيد علي قاضي،
امام خميني،
شيخ محمد تقي آملي،
علامه طباطبايي،
سيد محمد حسين حسيني طهراني،
سيد عبدالكريم كشميري، نام برد.

براي آگاهي بيشتر درباره اين شيوه سلوكي، مطالعه كتاب هاي «مهر تابان» يادنامه علامه طباطبايي و «روح مجرد» يادنامه سيد هاشم حداد، از نوشته هاي علامه سيد محمد حسين حسيني طهراني و نيز كتاب دو جلدي «آيت الحق» يادنامه آيت الله سيد علي قاضي، نوشته فرزندش سيد محمد حسن قاضي، و مقدمه عالمانه و مفصل دكتر حسين غفاري بر جلد اول كتاب «آيت الحق» به نام «فلسفه عرفان شيعي» مراجعه شود.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

نا گفته نماند كه سالكان مجذوب را بسته به واردات غيبي و حالت دروني آنها، گاه «مناجاتي» و گاه «خراباتي» مي نامند.

آن دسته از سالكان را كه در ميانه خوف و رجاء، بيشتر نظر بر خوف از خدا و جلوه جلال الهي دارند، مناجاتي مي نامند مانند مرحوم آيت الله ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي شاگر آخوند ملاحسينقلي همداني و استاد عرفان حضرت امام(ره) كه دائم البكاء (گريه) بود.


و آن دسته از سالكان مجذوبي را كه در ميانه خوف و رجاء، بيشتر بر اميد و رجاي خدا دل بسته اند و جلوه جمال الهي را نظارگرند، خراباتي مي گويند مانند مرحوم آيت الله شيخ محمد بهاري شاگرد ديگر آخوند ملا ملاحسينقلي همداني.